شناسايي جايگاه برنامه درسي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران با رويکرد تحليل گفتمان انتقادي فرکلاف
الموضوعات : پژوهش در برنامه ریزی درسی
سجاد باباخانی
1
,
اکبر صالحی
2
1 - دانش آموخته دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
2 - دانشیار گروه فلسفه تعلیم و تربیت، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: برنامه¬درسي, تحليل گفتمان انتقادي, تربيت شهروندي, گفتمان-هاي بعد از انقلاب, نظام آموزش و پرورش ايران,
ملخص المقالة :
پژوهش حاضر در چهارچوب تحليل گفتمان انتقادي با هدف شناسايي جايگاه برنامهدرسي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در پنج گفتمان «دفاع مقدس، سازندگي، اصلاحات، عدالت محوري و اعتدال» بعد از انقلاب اسلامي انجام گرفته است. در اين پژوهش شيوه گردآوري دادهها سندکاوي و کتابخانهاي بوده است. و شيوه نمونهگيري، نمونهگيري هدفمند ميباشد، و مقطع تاريخي مورد مطالعه از سال 1360تا 1400 در پنج گفتمان اصلي بعد از انقلاب اسلامي ميباشد. براي پاسخ به پرسشهاي تحقيق، متون و اسناد مرتبط با مقوله تربيت شهروندي در دورههاي زماني پنج گفتمان با روش نورمن فرکلاف، در سه سطح «توصيف متن»، «تحليل روندهاي توليد و تفسير» و «تبيين بافت اجتماعي» مورد تحليل قرار گرفته است. يافتههاي پژوهش بيانگر اين است که در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش گفتمانهاي دفاع مقدس و سازندگي، نشانههاي جدي و امروزين از مؤلفههاي تربيت شهروندي چندان يافت نميشود. اما در برنامه درسي سه نظام آموزش و پرورش گفتمانهاي اخير اصلاحطلبي، عدالتمحوري و اعتدال توجه به تربيت شهروندي رشد چشمگيري داشته، که البته در هر گفتمان عناصر و مؤلفههايي از آن مورد غفلت واقع شده است. نظام آموزش و پرورش در طي گفتمانهاي مختلف از ارائه تصويري متوازن و همه جانبه از تربيت شهروندي ناتوان بوده و قادر نبوده رفتارهاي شهروندي را به طور مطلوب در دانش آموزان شکل دهد. بنابراين فراهم نمودن بسترهاي لازم براي توجه هرچه بيشتر به ابعاد مختلف تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ضروري به نظر ميرسد.
Aghajari, H. (2002). Religious government and democratic government. Zikr Publishing and Research Institute Press.
Aghazadeh, A. (2006). Principles and rules governing citizenship education and examining the evolution and characteristics of such education in Japan. Journal of Educational Innovations, 5 (17), 45-66.
Akhavan Kazemi, B. (2009). The discourse of justice in the ninth government. Political cognition, 1 (2), 195-243.
Aridhi, H.R. (2003). Content analysis of elementary school textbooks in terms of motivation structure. Quarterly Journal of Educational Innovations, 2 (5), 30-50
Ashpaz, F., Mahrzadeh, T., Banahan Qomi, M., & Samadi, P. (2020). Analytical study of the level of attention to the aesthetic dimensions of citizenship education in the textbooks of the first elementary school. Research in Curriculum Planning, 2 (39), 133-147.
Behroosh, A. (2009). Education and the mission of citizenship education. Institute for Educational Studies, No. 10409.
Cho, H. (2018). Crafting a third space: Integrative strategies for implementing critical citizenship education in a standardsbased classroom. Journal of Social Studies Research, 42 (3), 273-285.
Dehghani Firoozabadi, S. J. (2014). The discourse of moderation in the foreign policy of the Islamic Republic of Iran. Foreign Policy Quarterly, 28 (1), 1-39.
Ekvani, S. H., & Norouzi Nejad, J. (2014). Discourse Analysis of the Eleventh Presidential Election of Iran. Journal of the Islamic Revolution Approach, 2 (27): 3-20.
Euridyce. (2005). Citizenship education at school in Europe. Survey. Brussels: European Commissio.
Fairclough, N. (2000). Critical Discourse Analysis. Collective translation by translators. Center for Media Studies and Research Press. (Original year of published work 2005).
Farhadi Elham | Kasraie Mohammadsalar | Tavasoli Roknabadi Majid. (2023). Citizenship education in the Fundamental Transformation of Education document of the Islamic Republic of Iran, Journal
Political Sociology of the Islamic Revolution, 4(2), 211-231.
Fathi Vajargah, K. (2002). Citizenship Education Curriculum. Research Journal of Isfahan University, 14(2), 181-206.
Fathi Vajargah, K. (2017). Principles and Basic Concepts of curriculum planning, Tehran: Alam Ostadan Press.
Fawzi, Y. (2011). The direction of socio-political developments after the revolution in Iran. Journal of Politics, 41 (2), 253-267.
Frankfort, Ch., & Nachmias, D. (2002). Research Methods in Social Sciences.Translated by Saroukhani, Bagher. Larijani, Fazel. Fazeli, Reza. Soroush Press.
Ghasempour khoshroudi. E., & Saffar heydari, H. (2016). Study of the status and barriers of attention to the components of Islamic education in the university. Quarterly Journal of Culture at Islamic University, 5 (2), 273-293.
Ghebru, B., & Lloyd, M. (2020). From civic to citizenship education: Toward a stronger citizenship orientation in the Ethiopian CEE curriculum. International Journal of Educational Development, 72 (C), 101-122.
Government Information Database. (2016. March 21). Charter of Citizenship Rights. https://dotic.ir/news/4968.
Hahn, C. L. (2015). Teachers’ perceptions of education for democratic citizenship in schools with transnational youth: A comparative study in the UK and Denmark. Research in Comparative and International Education, No. 10, 95–119.at: http://dx.doi. org/ 10.1177/1745.
Heydari, M. H., Nosrati hashi, K. & Narimani, M. (2013). Principles of Education Based on the Basis of Value Education of Citizenship from the perspective of Islam. Quarterly Journal of Cultural Engineering, 8 (76), 24-49.
Homana. G., Barber.c., & Torney-Purta. J. (2006). Assessing School Citizenship Education Climate: Implications for the Social Studies. University of Maryland. Circle Working Paper 48.
Hosseinzadeh, M. A. (2009). Discourses governing the governments of the Islamic Republic of Iran. Proceedings of the first scientific conference on the record of the Islamic Republic of Iran, Volume I (pp. 133-156). University of Tehran Press.
Jamali Tazekand, M., Talebzadeh Nobarian, M., & Abolghasemi. M. (2013). Analysis of the Place of Citizenship Education Components in the Content of the Secondary Social Sciences Curriculum. Journal of Research in Curriculum Planning, 20(10), 1-19.
Karimi, A., & Rahmati, R. (2022). Meta-analysis of citizenship training studies in Iranian education. Journal of Research in Social Studies Education, 2 (12), 129-159
Kasraei, M. S., & Saeedi, B. (2016). Analysis of the discourse of justice in the third decade of the revolution with emphasis on the years 2001-2005. Historical Sociology, 8 (2), 129-169.
Kong, L. (2020). The spatial subversions of global citizenship education: Negotiating imagined inclusions and everyday exclusions in international schools in China. Geoforum, 112, 147-139.
Li, H., & Jong, M.D. (2017). Citizen participation in China’s eco-city development. Will ‘new-type urbanization’ generate a breakthrough in realizing it? Journal of Cleaner Production, 162, 1085-1094.
Mehdizadeh, S. M. (2002). Reflection of the speeches of three presidential candidates (Khatami, Tavakoli, Jasbi) in Nowruz, Resalat and Afarinesh newspapers. Journal of Cultural Research, 7 (3), 187-240.
Mojall Choobqlu, M. A. (2008). Analysis of the curriculum implemented in the primary school of the Islamic Republic of Iran in terms of citizenship education. Educational Research Journal, 5 (17), 67-99.
Mottaqi, M. (2016). Governments Discourse, Part II. Information newspaper, 6 July. [In Persian]
Prior, W. (2006). Civics and Citizenship Education, Published by Education Services Australia. at: http://www.Curriculum.Edu.au/ cce
Seif Naraghi, M., Naderi, E., Shariatmadari, A., & Hosseini Far. A. (2009). “A Comparative Study of the Views of Teachers and Experts in Qazvin City Regarding the Deficiencies of Citizenship Education and Training in the Curriculum of the Secondary Educational Guidance Course.” Journal of New Approaches in Educational Management 2 (5), 29-56
Sharafi, M.R., &Taherpour, M, S. (2008). The Role of Educational Institutions in Citizenship Education. Journal of Cultural Engineering, 2(16&17), 49-64.
Turner, D., & Baker, P. (2000). Developing citizenship in secondary education: A whole school resource. London and New York: Routledge.
Yemini, M. (2014). Internationalisation discourse. What remains to be said? Perspectives: Policy and Practice in Higher Education, 18 (2), 66–71.
شناسايي جايگاه برنامه درسي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران با رويکرد تحليل گفتمان انتقادي فرکلاف
سجاد باباخانی11، اکبر صالحی2
1دانش آموخته دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
2دانشیار گروه فلسفه تعلیم و تربیت، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
چکیده
پژوهش حاضر در چهارچوب تحليل گفتمان انتقادي با هدف شناسايي جايگاه برنامهدرسي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در پنج گفتمان «دفاع مقدس، سازندگي، اصلاحات، عدالت محوري و اعتدال» بعد از انقلاب اسلامي انجام گرفته است. در اين پژوهش شيوه گردآوري دادهها سندکاوي و کتابخانهاي بوده است. و شيوه نمونهگيري، نمونهگيري هدفمند ميباشد، و مقطع تاريخي مورد مطالعه از سال 1360تا 1400 در پنج گفتمان اصلي بعد از انقلاب اسلامي ميباشد. براي پاسخ به پرسشهاي تحقيق، متون و اسناد مرتبط با مقوله تربيت شهروندي در دورههاي زماني پنج گفتمان با روش نورمن فرکلاف، در سه سطح «توصيف متن»، «تحليل روندهاي توليد و تفسير» و «تبيين بافت اجتماعي» مورد تحليل قرار گرفته است. يافتههاي پژوهش بيانگر اين است که در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش گفتمانهاي دفاع مقدس و سازندگي، نشانههاي جدي و امروزين از مؤلفههاي تربيت شهروندي چندان يافت نميشود. اما در برنامه درسي سه نظام آموزش و پرورش گفتمانهاي اخير اصلاحطلبي، عدالتمحوري و اعتدال توجه به تربيت شهروندي رشد چشمگيري داشته، که البته در هر گفتمان عناصر و مؤلفههايي از آن مورد غفلت واقع شده است. نظام آموزش و پرورش در طي گفتمانهاي مختلف از ارائه تصويري متوازن و همه جانبه از تربيت شهروندي ناتوان بوده و قادر نبوده رفتارهاي شهروندي را به طور مطلوب در دانش آموزان شکل دهد. بنابراين فراهم نمودن بسترهاي لازم براي توجه هرچه بيشتر به ابعاد مختلف تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ضروري به نظر ميرسد.
واژههاي کليدي: برنامهدرسي، تحليل گفتمان انتقادي، تربيت شهروندي، گفتمانهاي بعد از انقلاب، نظام آموزش و پرورش ايران
Identification the status of citizenship education curriculum in the Iranian Education System with the Approach of Fairclough Critical Discourse Analysis
Sajad Babakhani1, Akbar Salehi2
1 Ph.D. Graduated in philosophy of education, Univercity of kharazmi, Tehran. Iran.
2Associate Prof., Department of Philosophy of Education, Faculty of Education and Psychology, Kharazmi University
Abstract
The present study was conducted within the framework of critical discourse analysis with the aim of identifying the place of the citizenship education curriculum in the Iranian education system in five discourses of “sacred defense, construction, reforms, justice-centeredness, and moderation” after the Islamic Revolution. In this study, the data collection method was documentary and library research. The sampling method was purposive sampling, and the historical period studied was from 1360 to 1400 in five main discourses after the Islamic Revolution. To answer the research questions, texts and documents related to the category of citizenship education in the time periods of the five discourses were analyzed using Norman Fairclough’s method at three levels of “text description,” “analysis of production and interpretation processes,” and “explanation of social context.” The research findings indicate that serious and contemporary signs of citizenship education components are not found in the curriculum of the education system of the discourses of sacred defense and construction. However, in the curriculum of the three education systems of recent reformist, justice-oriented, and moderate discourses, attention to citizenship education has grown significantly, although in each discourse, some elements and components of it have been neglected. The education system has been unable to present a balanced and comprehensive picture of citizenship education during various discourses and has not been able to shape citizenship behaviors in students in a desirable way. Therefore, providing the necessary conditions for paying more attention to the various dimensions of citizenship education in the curriculum of the education system seems necessary.
Keywords: cutticulum, critical discourse analysis, citizenship education, post-revolutionary discourses, Iranian education system
[1] *. نویسندة مسئول: Babakhani638@gmail.com
وصول: 18/08/1400 پذیرش: 23/10/1403
DOI: 10.71788/10.71788/jsre.2025.900197
مقدمه
شهروندي يک فرايند مربوط به تمام عمر است و به همين دليل، همه‌ي افراد در تمام طول زندگي خود نيازمند آموزشهاي شهروندي در مراحل گوناگون زندگي هستند (Behroosh, 2009: 2). سابقه پرداختن به تربيت شهروندي به زمان حکماي بزرگ يونان چون سقراط، افلاطون و ارسطو باز ميگردد، با اين وجود در پرتو تحولات و دگرگونيهاي عميق اجتماعي و ارتباطي،که نقش بسزايي در افزايش آگاهيهاي مردم داشته است، ضرورت پرداختن به اين موضوع در جوامع کنوني احساس ميشود (Ghasempour khoshroudi & Heydarh, 2016: 276).
اصولاً بدون داشتن تصوير و توصيف روشني از فرايند تربيت شهروندي در يک جامعه نميتوان به تدوين اهداف، اصول، روشها و مراحل تربيت ناظر بر وضع مهياسازي افراد به عنوان شهروندان مورد پسند جامعه پرداخت(Aghazadeh, 2006: 45). تربيت شهروندي از زمينههايي است که در چند دهه اخير از جايگاه ويژهاي در برنامه درسي نظامهاي آموزشي برخوردار شده و دامنه مباحث و پژوهشهاي آن به طور فزايندهاي گسترش يافته است(Heydari et al., 2013: 24)، بطوري که تعداد زيادي از پژوهشگران مانند Hahn (2015) و Yemini (2014) معتقدند که بايد مقولههاي شهروندي، آموزش شهروندي و تربيت شهروندي به عنوان يکي از مهمترين مفاهيم چهارچوبهاي رسمي نظام آموزشي محسوب گردد. زيرا ميتوان گفت: آموزش و تربيت شهروندي امکان مشارکت دادن دانش آموزان را در تجارب يادگيري معنادار و روشهاي تدريس فعال مانند: بحثهاي کلاسي، نقش بازي کردن، مناظره، شوراهاي دانشآموزي و يادگيري خدمت محور فراهم ميکند، اين فعاليتها موجب ميشود دانش آموزان در آينده به سمت افرادي مسئوليت پذير از لحاظ سياسي و اجتماعي، حرکت کنند(Homana et al, 2006: 14).
کشورهاي زيادي تربيت و آموزش شهروندي را، به عنوان قسمت اجباري برنامههاي درسي در نظر گرفتهاند تا از اين طريق، شهروندان مشارکتهاي اجتماعي و سياسي بيشتري در زندگي خود داشته باشند (Euridyce, 2005: 7). اما روشهاي متعدد آموزش و يادگيري آن با توجه به سطح آموزش و اهداف کلان و خرد برنامه درسي براي انتقال متفاوت است (Li & Jong, 2017: 1086)، به گونهاي که در سالهاي اخير، مدارس در سراسر جهان شروع به اتخاذ برنامههاي درسي کردهاند که تلاش ميکنند دانش آموزان را به شهروندان "جهاني" تبديل کنند. با اين وجود آموزش شهروندي جهاني به دليل اشاعه ارزشهاي غربي مورد انتقاد قرار گرفته است (Kong, 2020: 139).
در ايران نيز نظر به تغيير و تحولات جامعه ايراني با عنايت به عزم ملي براي توسعه و دستيابي به فضاي اجتماعي باز و مدني، اهميت تربيت شهروندي و گنجاندن آن در برنامههاي درسي مدارس از اولويت زيادي برخوردار گرديده است (201 Fathi Vajargah, 2002:). منظور از برنامه درسي در اين مطالعه، برنامه درسي تجويز شده يا قصد شده ميباشد، که در اسناد رسمي منعکس ميشود و معمولاً در برگيرنده مولفههايي چون محتوا، روشهاي تدريس و زمان مختص براي رسيدن به هدف آموزش محتواي تعيين شده ميباشد. جهت گيري فلسفي و تربيتي برنامهها نيز به جهت گيريهاي دولت بستگي دارد و در بسياري از کشورها برنامه درسي تجويز شده در قالب کتب و مواد آموزشي مشخص شده توسط آموزش و پرورش متجلي ميشود(Fathi Vajargah, 2017).
برنامه درسي نظام آموزشي هر کشوري متأثر از گفتمانهاي غالب بر فضاي جامعه است و بالتبع تربيت شهروندي که از مقولههاي با اهميت برنامه درسي نظام آموزشي ميباشد نيز بايد در راستاي اهداف سياسي، اجتماعي، فرهنگي و هويت ديني و ملي گفتمان غالب باشد. با مراجعه به تاريخ چهار ده اخير ايران، ميتوان از وجود چند گفتمان محوري و متفاوت نام برد که در رقابت با همديگر و ديگر گفتمانهاي رقيب، از حاشيه به مرکز و متن زمينه گفتماني آمدند و بر انديشه و عمل دولتها و بالاخص نظامهاي آموزش و پرورش تأثيرات فراواني گذاشتهاند. در مجموع پنج گفتمان غالب در فضاي سياسي بعد از انقلاب اسلامي در ايران نمود و ظهور يافتهاند، و هريک براي چند سال به عنوان گفتمان هژمون در فضاي سياسي كشور حاكم شدهاند. گفتمانهاي دفاع مقدس دولت موسوي، گفتمان سازندگي دولت هاشمي رفسنجاني، گفتمان اصلاحات دولت محمد خاتمي، گفتمان عدالت محوري دولت محمود احمدينژاد و گفتمان اعتدال دولت حسن روحاني (Hosseinzadeh, 2009: 135). لذا ميتوان تربيت شهروندي را در بازه زماني پنج گفتمان اصلي جمهوري اسلامي مورد بررسي قرار داد. تا با ملاحظه ويژگيهاي اين دورهها تصويري از تحولات گفتمانهاي تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش کشور به دست آورد. با توجه به گرايشات گروه حاکم، شرايط و چالشهاي هر دوره، تحليل خاصي از تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ارائه و به عنوان نظم گفتماني آن صورتبندي شده است که اين نظمهاي گفتماني با ساختار مسلط سياسي مرتبط است. بنابراين ميتوان گفت نظامهاي آموزش و پرورش در گفتمانهاي مذکور، بر حسب نگرشي که به تربيت شهروندي داشتهاند، برنامهها و اقداماتي انجام دادهاند. ضرورت پژوهش حاضر براي دستيابي به نقاط ضعف و قوت در هردوره از گفتمانهاي حاکم بر نظام سياسي کشور به واسطه تحليل و نقد گفتمانها، مشخص ميگردد، چرا که در تحليل گفتمان انتقادي فرکلاف، علاوه بر کشف معاني ظاهري صور زباني به معاني پنهان آن به عنوان بخشي از يک شبکه پيچيده اجتماعي، فرهنگي و سياسي پرداخته ميشود و معاني کلام علاوه بر صور زباني و مضامين در موقعيت و کارکردي که در شبکه اجتماعي پيچيده به عهده ميگيرد، به تناقضات و ابهامات درون متني به بافت اجتماعي و جريانات حاکم بر گفتمان دست يازيده و ديدگاه روشنتري ارائه ميدهد. از اين رو ضرورت انجام چنين پژوهشي احساس ميگردد.
درخصوص تربيت شهروندي در نظامهاي آموزش و پرورش مطالعاتي توسط محققين داخلي و خارجي صورت پذيرفته است که به بررسي ابعاد و جنبههاي مختلفي از اين موضوع پرداختهاند. تعدادي از اين پژوهشها را که ارتباط بيشتري با موضوع پژوهش حاضر دارند مورد بررسي و تحليل قرار ميدهيم:
Mojall Choobqlu (2008) در پژوهشي تحت عنوان «تحليل برنامهي درسي اجرا شدهي مقطع ابتدايي نظام آموزشي جمهوري اسلامي ايران از بعد تربيت شهروندي» که به روش زمينهاي انجام شده، به اين نتايج دست يافته: مقولههاي تربيت شهروندي به گونهاي متعادل و متوازن در محتواي کتابهاي درسي توزيع نشده در حالي كه لازم است به همه آنها به صورت مساوي توجه شود. فعاليتهاي ياددهي يادگيري انجام گرفته توسط معلمان در ارتقاء رفتارهاي شهروندي از حد متوسط کمتر بوده و طراحي و اجراي برنامههاي مكمل برنامه درسي تربيت شهروندي در مدارس ابتدايي در حد قابل قبولي نميباشد.
Ashpaz et. al. (2020) در پژوهشي با عنوان «بررسي تحليلي ميزان توجه به ابعاد زيباشناسي تربيت شهروندي در کتابهاي درسي دوره اول ابتدايي» که به شيوي توصيفي و تحليل محتواي کمي انجام پذيرفته، به اين نتايج دست يافتهاند: با توجه به تعداد کتابها و سه پايه تحصيلي مورد بررسي، توجه به تربيت شهروندي با تأکيد بر تربيت هنري به اندازه کافي نيست و در واقع اين مقدار توجه به تربيت شهروندي در کتابهاي درسي نميتواند در راستاي نياز دانش آموزان به تربيت شهروندي باشد. از سوي ديگر يافتههاي پژوهش توزيع نامتوازن شاخصهاي مرتبط به هريک از ابعاد تربيت شهروندي را نشان ميدهد به گونهاي که حتي برخي از شاخصها مورد توجه کتابهاي درسي نبوده است.
Karimi and Rahmati (2022) پژوهشي از نوع فراتحليل با عنوان«مطالعات تربيت شهروندي در آموزش و پرورش ايران» انجام دادند. يافتههاي اين پژوهش نشان داد که وظايف و اهداف نظام آموزشي در آموزش شهروندي نياز به بازانديشي و تأملي مجدد دارد. توازني بين محتواي اختصاص داده شده به موضوع شهروندي و ساير مطالب در کتابهاي درسي وجود ندارد و محتواي موجود فاقد مطلوبيت کافي بوده و از نظر مخاطب جذاب نيست. برخي از ابعاد آموزش شهروندي مغفول مانده و با توجه به شرايط کنوني هماهنگي بين محتوا و نيازهاي امروز مخاطب لازم است تا مورد توجه قرار گيرد. همچنين توجه به مؤلفه هاي سواد رسانه اي و فناوري در آموزش شهروندي و همچنين تربيت شهروند الکترونيک حائز اهميت است. در نتيجه, لازم است تا بازنگري جدي در جذابيت, کيفيت و کميت محتوا و ابعاد گوناگون آموزش و تربيت شهروندي در برنامهي درسي ايران صورت گيرد.
Farhadi et. al. (2023) پژوهشي با عنوان «آموزش شهروندي در سند تحول بنيادين آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران» به روش تحليل محتواي کيفي انجام دادند. با توجه به يافتههاي اين تحقيق, الگوي آموزش شهروندي را ميتوان در مؤلفهي دانش شهروندي, مهارت شهروندي و نگرش شهروندي و 27 شاخص مجزا مطرح و ارائه نمود. نتايج اين پژوهش نشان داد که بسياري از شاخصهاي آموزش شهروندي در متن سند تحول بنيادين آموزش و پرورش وجود دارد.
(2006) Prior در تحقيقي با عنوان «آموزش شهروندي و علوم مدني» که در نظام آموزشي کشور استراليا انجام پذيرفته نتيجه ميگيرد: نوجوانان استراليايي قدر دموکراسي را ميدانند اما سطح درک آنها از مدنيت و شهروندي کمتر از حد انتظار در اين زمينه است. با وجود اينکه دانشآموزان استراليايي برنامه درسي مکتوبي در رابطه با شهروندي دارند. اما همچنان 39 درصد آنها با رويدادها، نمادها و سمبلهاي ملي آشنا نيستند. همچنين دانشآموزاني هم که تحت تأثير برنامه درسي و محيط خانواده مفاهيم اساسي اجتماعي و سياسي را آموختهاند، يا قلباً به آن باور ندارند و يا در عمل آن ها چنين رفتاري بروز پيدا نميکند.
(2018) Cho پژوهشي با عنوان «طراحي فضاي سوم: استراتژيهاي يکپارچه براي اجراي آموزش شهروندي بحراني در يک کلاس درس مبتني بر استانداردها» انجام داده است. يافتههاي او نشان داد که استراتژي آموزشي که معلم براي مقابله با معضلات شناخته شده در فرايند آموزش شهروندي انتقادي ميتواند از آن بهره بگيرد در وهله اول برنامههاي حمايتي براي کمک به معلمان و در وهله دوم همکاري معلمان و مديران مدرسه براي ايجاد فرصتهاي بهتر براي دانشآموزان به منظور درگير نمودن آنها در آموزش شهروندي است.
(2020) Ghebru and Lloyd در پژوهشي با عنوان «از آموزش شهروندي تا شهروندي: به سمت جهتگيري شهروندي قويتر در برنامه درسي» به اين نتيجه رسيدند که آموزشهاي اخلاقي در برنامه درسي مدارس اگر با تأکيد بر آموزش شهروندي همراه باشد، ميتواند بسيار نقش مؤثرتري داشته باشد. چنين رويکردي پيشرفتهتر از آموزش مدني است و دانش آموزان را به سوي اخلاقمحوري و انتقادگرايي در چهارچوب آموزش جهاني شهروندي هدايت ميکند.
با مروري اجمالي بر سوابق پژوهشهاي انجام گرفته مرتبط با شهروندي و تربيت شهروندي در نهاد آموزش و پرورش مشخص ميشود که علي رغم اهميتي که اين مقوله ميتواند داشته باشد، مطالعات و اقدامات صورت گرفته در اين خصوص ناکافي ميباشد. وجه تمايز اين پژوهش با تحقيقات قبلي در اين است که تاکنون پژوهشي با محوريت تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران با روش تحليل گفتمان انتقادي فرکلاف (Fairclough) با توجه به گفتمانهاي غالب حاکم بر کشور انجام نپذيرفته است. بنابراين ميتوان گفت: جنبه تمايز اين پژوهش مبنا قرار دادن نظام آموزش و پرورش در گفتمانهاي شکلگرفته بعد انقلاب و بررسي و تحليل برنامه درسي تربيت شهروندي از منظر آنهاست. و تأثير هر کدام بر موضوع تربيت شهروند و آن هم با نگاهي تحليلي است.
در اين پژوهش هدف محقق بر آن است تا به تحليل انتقادي جايگاه برنامه درسي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در طي پنج گفتمان غالب بعد از انقلاب اسلامي بپردازد. حال با توجه به اهميت زيادي که تربيت شهروندي در مسير رشد و تحول جامعه ايران در نظام آموزش و پرورش ميتواند داشته باشد، اين سؤالها مطرح ميگردد:
1- ويژگيهاي صوري تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ايران در طي دورههاي گفتماني مختلف چه بوده است؟
2- شهروند مطلوب در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش هر گفتمان داراي چه ويژگيهايي بوده است؟
3- چه شرايطي از لحاظ تاريخي و اجتماعي در زمان توليد و مصرف اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در دورههاي گفتماني مختلف حاکم بر نظام آموزش و پرورش ايران بوده است؟
4- تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ايران در طي دورههاي گفتماني مختلف از چه جايگاهي برخوردار بوده است؟
ميتوان گفت: يافتههاي پژوهش حاضر، وضعيت تربيت شهروندي را در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش کشور براي سياستگذاران فرهنگي، اجتماعي و دست اندرکاران تربيتي، آشکار ميکند. و بينشي نسبت به آينده فراهم خواهد آورد. تحليل و نقد جايگاه برنامه درسي تربيت شهروندي، با مشخص نمودن بار معنايي و اهداف پنهان و ارتباط متن با قدرت و بافت اجتماعي، علاوه بر روشنگري نقاط قوت و ضعف، بازنگريهاي احتمالي در تصميمات و برنامهريزيها را، موجب گشته و به بهبود نظام آموزشي در بعضي زمينهها، منجر ميگردد.
روش پژوهش
با توجه به تناسب و مزاياي روش تحقيق کيفي و همخواني تکنيک تحليل گفتمان با موضوع پژوهش، و نيز کارايي بهتر روش فرکلاف براي انجام تحقيقات سياسي- اجتماعي، در بررسي و تحليل متون از تحليل گفتمان بر اساس رويکرد تحليل گفتمان انتقادي فرکلاف بهره برده‌ايم. روش فرکلاف امکان بررسي متون تاريخي و استخراج مفاهيم اصلي مورد استفاده در مسأله مورد نظر، و نيز امکان تفسير و تبيين اين متون را در اختيارمان ميگذارد.
هدف از تحليل گفتمان پر کردن خلأ ميان تحليلهاي خرد و کلان از پديدههاي اجتماعي است. براين اساس تحليل گفتمانهاي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در طول چهار دهه بعد از انقلاب اسلامي در سه سطح توصيف، تفسير و تبيين انجام خواهد گرفت. در مرحله توصيف که با ويژگيهاي صوري متن مانند واژگان، دستور و ساختهاي متني سروکار دارد. آشکارسازي گزاره‌ها و مواضع ايدئولوژيک متن صورت مي‌پذيرد. در سطح تفسير، که مرحلهاي است که با استفاده از ويژگيهاي صوري، رابطه متن را با زمينه آشکار ميسازد. به بررسي چگونگي شرايط توليد و خوانش متن (بينامتنيت) پرداخته ميشود، و در سطح تبيين رابطه گفتمان با مناسبات قدرت تعيين ميشود. به عبارت ديگر در اين بخش به اين موضوع پرداخته خواهد شد که چه نوعي از روابط قدرت در سطوح گوناگون نهادي، اجتماعي و موقعيتي در شکل دادن به اين گفتمان مؤثر است؟ کدام بستر اجتماعي- سياسي و فرهنگي به شکل گيري چنين متني انجاميده است (Fairclough, 2000: 96).
در اين پژوهش شيوه گردآوري دادهها سندکاوي و کتابخانهاي بوده است. در روشهاي مطالعه اسنادي و تحليل گفتماني معمولاً دادهها را از روي بيشترين نزديکي و همخواني با موضوع پژوهش انتخاب ميکنند. در اين تحقيق متون مورد نظر براي تحليل شامل اسناد بالادستي که بيشترين قرابت و نزديکي را با مفهوم شهروندي دارند و متن کتب درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش در طي پنج دوره گفتماني بعد از انقلاب اسلامي ميباشد. کتابهاي درسي يکي از مهمترين مراجع و منابع يادگيري دانش آموزان در هر نظام آموزشي ميباشد. و بيشتر فعاليتهاي آموزشي در چارچوب کتابهاي درسي صورت ميگيرد و در ايران کتاب درسي سمبل محتواي کتبي برنامه درسي ميباشد (Aridhi, 2003: 30). به منظور بررسي گفتمانهاي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش مقطع تاريخي مورد مطالعه از سال 1360تا 1400 در پنج گفتمان اصلي «دفاع مقدس، سازندگي، اصلاحات، عدالت محوري و اعتدال» بعد از انقلاب اسلامي ميباشد. در جدول شماره 1 اسناد و متون مورد بررسي در زمينه تربيت شهروندي در هر دوره گفتماني بيان شده است.
جدول :1 اسناد و متون مورد تحليل در دورههاي گفتماني بعد از انقلاب اسلامي
دوره گفتماني | تاريخ دوره گفتماني | اسناد مورد تحليل |
دفاع مقدس | 1368-1360 | برخي مصوبات شوراي عالي آموزش و پرورش (قانون اهداف و وظايف وزارت آموزش و پرورش مصوب سال 1366)، متن کتابهاي درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي (تعليمات اجتماعي پايه سوم تا پنجم ابتدايي و پايه اول تا سوم راهنمايي، جامعهشناسي پايه هاي اول تا چهارم دبيرستان). |
سازندگي | 1376-1368 | برنامههاي اول و دوم توسعه، متن کتابهاي درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي (تعليمات اجتماعي پايه سوم تا پنجم ابتدايي و پايه اول تا سوم راهنمايي، جامعهشناسي پايه هاي اول تا چهارم دبيرستان). |
اصلاحات | 1384-1376 | برنامههاي سوم و چهارم توسعه، متن کتابهاي درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي (تعليمات اجتماعي پايه سوم تا پنجم ابتدايي و پايه اول تا سوم راهنمايي، مطالعات اجتماعي پايه اول دبيرستان، جامعهشناسي پايه دوم و سوم دبيرستان و علوم اجتماعي دوره پيشدانشگاهي) |
عدالتمحوري | 1392-1384 | برنامه پنجم توسعه، متن کتابهاي درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي (مطالعات اجتماعي پايه سوم تا ششم ابتدايي، تعليمات اجتماعي دوره اول متوسطه، جامعهشناسي پايه دوم و سوم متوسطه و علوم اجتماعي دوره پيشدانشگاهي)، مباني نظري تحول بنيادين در نظام تعليم و تربيت رسمي عمومي جمهوري اسلامي ايران مصوب 1390 |
اعتدال | 1400-1392 | برنامه ششم توسعه، متن کتابهاي درسي مدارس مرتبط با تربيت شهروندي (مطالعات اجتماعي پايه سوم تا ششم دوره ابتدايي و پايه هفتم تا نهم دوره اول متوسطه، جامعهشناسي پايه دوم و سوم دوره دوم متوسطه و علوم اجتماعي دوره پيشدانشگاهي، جامعه شناسي پايه دهم تا دوازدهم دوره دوم متوسطه)، منشور حقوق شهروندي مصوب 1395 |
از آنجايي که در برنامه درسي نظام آموزشي کشور ما کتاب درسي مشخصي با عنوان تربيت شهروندي وجود ندارد، بخشهايي از 53 عنوان کتاب درسي شامل تعليمات اجتماعي و مطالعات اجتماعي، جامعه شناسي و علوم اجتماعي در مقاطع تحصيلي ابتدايي، راهنمايي (و متوسطه اول) و متوسطه مورد تحليل قرار ميگيرند. زيرا اين کتب با توجه به سرفصلهاي درسي که دارند پايه شناخت دانشآموزان را از نهادها و فرآيندهاي سياسي- اجتماعي افزايش ميدهند.(Sharafi & Taherpour, 2008: 51)
شيوه نمونهگيري در اين پژوهش، نمونهگيري هدفمند ميباشد، چرا که در تحليل گفتمان، اساساً کيفيت حضور يا غيبت مفاهيم در متن، مورد نظر است (Frankfort & Nachmias, 2002).
در اين مطالعه سعي شده است که ابتدا تمامي اسناد، متون و کتب انتخابي در دورههاي تعيين شده، مطالعه و بررسي شود و سپس از ميان متون مورد بررسي متنهاي را که بيشترين قرابت و نزديکي را با مفهوم شهروندي داشته و جنبه نمونه معرف را داشتند يا بيشترين نقش را در بازنمود گفتمان تربيت شهروندي داشتهاند، براي تحليل نهايي انتخاب شود. در تحقيق حاضر پس از انتخاب متن مناسب از هر کدام از گفتمانها، نوبت به خواندن متن و انتخاب پاراگرافهايي است که در آنها به تربيت شهروندي اشاره شده است. در گام بعد با توجه به اينکه واحد تحليل خود را پاراگراف قرار دادهايم براساس روش فرکلاف به استخراج معناهاي اصلي متن خواهيم پرداخت.
ابزار پژوهش براي استخراج مفاهيم مرتبط با تربيت شهروندي در اسناد و متون پنج گفتمان مورد بررسي، چک ليست تحليل محتواي از پيش سازمان يافته است. که قبلاً توسط Jamali Tazekand & et al (2013) طراحي شده است که محقق تغييرات مختصري در آن به وجود آورده است. با درنظر گرفتن مطالعات داخلي و خارجي مرتبط با مبحث مورد پژوهش، ميتوان مؤلفهها و شاخصهاي تربيت شهروندي را براي گنجاندن در اسناد مورد تحليل به صورت جدول 2 ترسيم نمود.
جدول 2: مؤلفهها و شاخصهاي تربيت شهروندي (Seif Naraghi et al, 2009& Turner& Baker, 2000)
شاخصها | مؤلفهها |
نقش و اهميت خانواده، اشکال مختلف حکومت، وظايف و اختيارات رهبري و قواي مقننه، قضائيه و مجريه و ساير نهادها و اشخاص وابسته به نظام، قوانين و مقررات (قانون اساسي و قوانين اجتماعي...)، حفاظت از محيط زيست، اهميت رسانهها در جامعه، حقوق و وظايف شهروندي، دانش مربوط به نظام انتخاباتي کشور، احزاب و انجمنها، آشنايي با سازمان ملل و ساير سازمانهاي منطقهاي و جهاني، وابستگي متقابل جهاني و مسائل و چالشهاي آن. | دانش ويژه شهروندي |
مهارت مربوط به همدلي، رعايت بهداشت فردي و عمومي، وظيفهشناسي، خودآگاهي، توانايي انتخاب و تصميمگيري، برنامهريزي، تدبير و تعقل، پيشگيري از رفتارهاي پرخطر، مسئوليتپذيري، مشارکت، حل مسأله، استفاده درست از امکانات شهري و حفظ اموال عمومي، ميانهروي، مهارت مربوط به برقراري ارتباط، ارزيابي نقادانه مسائل، توانايي گفتگو وديالوگ. | مهارت ويژه شهروندي |
عدالت خواهي، انتقادگري و انتقادپذيري، احترام به حقوق ديگران، اطاعت از قانون، آزادي مدني، پذيرش تنوع و تکثر، کرامت و برابري انسانها، احترام به فرهنگ و هويت، تعاون و همکاري، اهميت نظم، اهميت ادن به صلح و پيشرفت جهاني، حس وطن پرستي، اهميت دادن به ميراث فرهنگي. | نگرش ويژه شهروندي |
کار تحليل گفتمان شامل يک رفت و برگشت دائمي از متن به تحليل و بلعکس بود. در مرحله اول کار با روخواني متن براي روشن کردن موضوع و توصيف آن انجام شد. سپس بارها، متن خوانده شد تا پيشفرضها، الگوهاي کنش گفتاري، معاني کانوني و مباحث ايدئولوژيک از متن استخراجشد. در اين پژوهش، بعد از تبيين و مشخص نمودن دالهاي تربيت شهروندي در اسناد و قوانين دولتي گفتمانهاي پس از انقلاب اسلامي، به توصيف، تفسير و تبيين متون ذکر شده به روش فرکلاف خواهيم پرداخت. تا بتوان به پاسخ سؤالات تحقيق دست يافت.
يافتهها
نتايج تحليل متون و اسناد مورد بررسي جهت پاسخ به سؤالات تحقيق به قرار زير است:
1- ويژگيهاي صوري تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ايران در طي دورههاي گفتماني مختلف چه بوده است؟
براي پي بردن به ويژگيهاي صوري تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در پنج گفتمان مذکور لازم است اسناد و متون هر گفتمان که بيشترين ارتباط را با مقوله تربيت شهروندي دارند در سطح توصيف مورد تحليل و بررسي قرار گيرد. در متون و اسناد نظام آموزش و پرورش پنج گفتمان غالب ايران واژگان کانوني مرتبط با تربيت شهروندي که بيشترين تکرار را داشتهاند و بيش از انتظار مورد توجه قرارگرفتهاند عبارتند از: «عدالتخواهي»،«داشتن روحيه نظم و قانونمداري»، «تأکيد بر ارزشهاي اسلامي و انقلابي»، «خدمترساني به شهروندان»، «مسئوليتپذيري فردي و اجتماعي»، «حمايت از محرومان و کاهش فقر و محروميت»، «داشتن حق انتخاب آزادانه»، «مشارکت مردمي». گروه دوم واژگان که در حد انتظار مورد توجه قرارگرفتهاند عبارتند از: «پرورش روحيه ساده زيستي»، «همدلي و همدردي و حمايت از ديگران»، «تأمين اجتماعي و رفاه شهروندان»، «زندگي جمعي(همزيستي مسالمتآميز)»، «احترام به حقوق ديگران»، «حس وطندوستي و احترام به نشانههاي ملي»، «مردمسالاري ديني»، «پيشگيري از رفتارهاي پرخطر مانند (پرخاشگري، اعتياد و...)»، «احترام و عمل به ارزشها و هنجارهاي جامعه»، «روحيه اعتماد به نفس» و «امانتداري و حفظ اموال عمومي». گروه سوم واژگان که کمتر از حد انتظار مورد توجه قرار گرفتهاند عبارتند از: «توانايي حل مسأله»، «تفکر انتقادي (ارزيابي نقادانه مسايل)»، «پذيرش تنوع و تکثر و احترام به تفاوتها»، «حفظ حريم خصوصي»، «تربيت سياسي»، «آگاهي اجتماعي» و «شهروندي جنسيتي».
در آموزش و پرورش گفتمان دفاع مقدس اولويتهاي تربيت شهروندي، «تربيت اعتقادي و معنوي»، «همکاري و مشارکت»، «تأکيد بر ارزشهاي اسلامي و انقلابي»، «عدالتگستري» و «حمايت از محرومان» ميباشد در حالي که در آموزش و پرورش گفتمان سازندگي مقولههاي «مسئوليتپذيري»، «داشتن روحيه نظم و قانونمداري» و «رفاه شهروندان و توسعه اقتصادي» از اولويت برخوردار هستند و در گفتمان اصلاحات اولويت آموزش و پرورش در خصوص تربيت شهروندي مقولههاي «داشتن حق انتخاب آزادانه»، «مشارکت»، «تربيت سياسي» و «مردم سالاري ديني» بوده است. در آموزش و پرورش گفتمان عدالتمحوري به مقولههاي «حمايت از محرومان و کاهش فقر»، «عدالتخواهي»، «ارزشهاي اسلامي انقلاب»، «خدمترساني به شهروندان»، «احترام و عمل به ارزشها و هنجارهاي جامعه»، «پرورش روحيه ساده زيستي» و «همدلي و همدري و حمايت از ديگران» توجه شده است. در آموزش و پرورش گفتمان اعتدال به مقولههاي «داشتن روحيه نظم و قانونمداري»، «مسئوليتپذيري فردي و اجتماعي»، «داشتن حق انتخاب»، «مشارکت مردمي»، «تأمين اجتماعي و رفاه شهروندان»، «تدبير و تعقل»، «احترام به حقوق ديگران» و «جلوگيري از افراط و تفريط» توجه شده است. بنابراين در نظام آموزش و پرورش در هيچ کدام از گفتمانهاي مورد بررسي اولويتهاي اول براي تربيت شهروندي يکسان نبوده و در هر گفتمان اولويتهاي متفاوتي در نظر گرفته شده است.
اما نظام آموزش و پرورش ايران در هر پنج گفتمان غالب کشور به طور مشترک برخي از شاخصها و مؤلفههاي تربيت شهروندي را در اولويت کاري خود قرار ندادهاند و نسبت به آنها کم توجه بودهاند که از آن جمله شهروندي جنسيتي، پذيرش تنوع و تکثر در جامعه و احترام به آن، شهروند انتقادي، تربيت سياسي و شهروندي جنسيتي ميباشد.
2- شهروند مطلوب در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش هر گفتمان داراي چه ويژگيهايي بوده است؟
براساس تحليل و توصيف اسناد و متون مرتبط با سيستم آموزش و پرورش هر گفتمان ميتوان ويژگيهاي مشترکي را براي شهروند مطلوب هر گفتمان ترسيم نمود (جدول 3).
جدول 31: ويژگيهاي شهروند مطلوب در آموزش و پرورش هر گفتمان
گفتمان | ويژگي شهروند مطلوب |
آموزش و پرورش در گفتمان دفاع مقدس | پايبند اصول اخلاقي، اعتقادي و معنوي، همکاري و مشارکت در امور اجتماعي، سياسي و اقتصادي، توانايي رفتار بر اساس ارزشهاي اسلامي و انقلابي، عدالتخواه، کمک کننده به محرومان. |
آموزش و پرورش درگفتمان سازندگي | مسئوليتپذير در امور خانوادگي و اجتماعي، داراي روحيه نظم و قانونمداري، وظيفهشناس، حامي آرمانها و اهداف انقلاب، پيروي از موازين اسلامي، ارزش قائل شدن براي رفاه شهروندان و توسعه اقتصادي کشور. |
آموزش و پرورش درگفتمان اصلاحطلبي | توانايي گفتمان و ديالوگ، توانايي نقد و ارزيابي، داشتن روحيهي انتقادپذيري، داشتن حق انتخاب آزادانه، توانايي مشارکت در فعاليتهاي سياسي، اجتماعي و همچنين مشارکت با ديگران (گروهها، مؤسسات اجتماعي، انجمنها و...)، ارزش قائل شدن براي مردم سالاري ديني. |
آموزش و پرورش درگفتمان عدالتمحوري | توانايي درک متقابل، داشتن روحيهي قانونمداري، عدالتخواه، سادهزيست، حامي محرومان، پايبند به ارزشهاي اسلامي و انقلابي، رعايت حقوق و وظايف شهروندي و احترام به حقوق ديگران، توانايي رفتار بر اساس اصول اخلاقي و مذهبي و هنجارهاي مطلوب جامعه، پايبند به اصول اوليهي انقلاب. |
آموزش و پرورش درگفتمان اعتدال | آگاه به حقوق فردي، التزام عملي به قانون، داراي حق آزادي، مشارک در امور، داراي قدرت تصميمگيري خردمندانه، ميانهرو، مسئوليتپذير، داراي حق انتخاب، آگاه بودن نسبت به مقررات حاکم بر جامعه، احترام قائل شدن براي حقوق ديگران، در پي تأمين اجتماعي و افزايش کيفيت زندگي، ارزشمندي توسعه اقتصادي. |
3- چه شرايطي از لحاظ تاريخي و اجتماعي در زمان توليد و مصرف اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در دورههاي گفتماني مختلف حاکم بر نظام آموزش و پرورش ايران بوده است؟
براي درک نمودن شرايط تاريخي و اجتماعي تاثيرگذار بر نظام تعليم و تربيت رسمي ايران که اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در آن توليد و مصرف شدهاند لازم است به تحليل اين متون و اسناد در سطح تفسير در نظام آموزش و پرورش ايران در طي پنج گفتمان اصلي حاکم بر کشور پرداخته شود. در گفتمان دفاع مقدس مهمترين مسئله و هدف اصلي تحقق آرمان عدالت اجتماعي بود (Hosseinzadeh, 2009: 145). همچنين گفتمان اين دوره تحت تأثير جبهههاي جنگ نوعي سامان تکذهني بود که مبتني بر ارزشهايي چون جهاد و شهادت و همين طور دفاع از ارزشهاي دفاع مقدس بود (Mehdizadeh, 2002: 195). براي پي بردن به شرايط حاکم بر جامعه و همچنين آشکار نمودن جهان بيني توليد کنندگان متن که در تخاصم با ارزشهاي دوران قبل از انقلاب ميباشد شناخت واژگان و عبارات پرتکرار در هر گفتمان اهميت و ضرورت قابل توجهي دارد به گونهاي که در متون مرتبط با مقوله تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان دفاع مقدس تکرار مرتب و پربسامد واژهها و عباراتي نظير: اهميت و ضرورت وجود حکومت اسلامي، حمايت از محرومان، مقابله با فرهنگ بيگانه و غربزدگي، ارزشهاي اسلامي و انقلابي، مشارکت، عدالتگستري، استقلال، تربيت اعتقادي و معنوي، فرهنگ ايثارگري، شناخت وظايف و اختيارات حکومت. و هم معنا گرفتن تربيت شهروندي با عباراتي مانند: تأکيد بر امر تأمين اجتماعي، اولويت بخشي به فقرا و مناطق محروم، تقويت اعتقادات ديني و مذهبي و گسترش فرهنگ جهاد و مقاومت اسلامي نشانگر گرايش و نگاه گفتمان دفاع مقدس به مسائل اجتماعي جامعه و مقوله تربيت شهروندي ميباشد.
اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان دفاع مقدس، به دليل شرايط تاريخي و اجتماعي خاص حاکم بر کشور براساس افکار و ايدئولوژيهاي خاص توليد و مورد خوانش قرارگرفتند. در اين دوران ايدئولوژي اسلامخواهي انقلابي رويکرد غالب بود و ميتوان گفت: شهروندي و تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين گفتمان تحت تأثير ارزشها و احکام اسلامي و همچنين مديريت جنگ تحميلي بوده است. و از جنبهي ديگر تربيت شهروندي تحت تأثير رويکرد عدالتگرايانه و مساواتطلبانه مبتني بر قائل شدن نقشي پر رنگ براي دولت و حمايتهاي آن از آحاد جامعه در اين زمينه بوده است.
در اين دوره شاهد رخدادهايي نظير: شرايط نا آرام و چند دستگي فکري – اعتقادي اوايل انقلاب، وجود قيد و بندهاي بسيار به دليل فضاي حاکم بر کشور، جنگ تحميلي هشت ساله عراق عليه ايران و نيز برخي درگيريهاي قوميتي و وقوع اغتشاشات سياسي داخلي که موجب ايجاد چند دستگي در بين اقشار مختلف جامعه گرديد ميباشيم که موجب به وجود آمدن فضاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي ايدئولوژيک گرديد. شرايط و فضاي حاکم بر کشور تا حدودي محدودکننده فعاليتهاي اجتماعي در نظام آموزش و پرورش رسمي کشور بود.
در گفتمان سازندگي از تقاضاهاي مطرح با توجه به شرايط آن زمان رفع مشکلات اقتصادي و اجتماعي و ضرورت بازسازي کشور بود (Fawzi, 2011: 253). در اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين دوره، تکرار مرتب و پربسامد واژههايي نظير: بازسازي، سازندگي، رشد اقتصادي، تربيت نيروي انساني متخصص، جنگزده، قشر محروم، خودکفايي و هم معنا گرفتن تربيت شهروندي با به کارگيري عباراتي نظير: گسترش فرهنگ تعاون، مشارکت مردمي، کاهش شکاف طبقاتي، توجه به توسعه اقتصادي، اهميت دادن به يکپارچگي و امنيت کشور، تامين نيازهاي حياتي و اوليه،کاهش فقر و محروميت، آشنايي با وظايف و اختيارات سازمانها و نهادهاي دولتي و حکومتي و تخصصگرايي که ناشي از شرايط حاکم بر جامعه و همچنين اهداف پنهان و آشکار گفتمان غالب کشور ميباشد. بيش از هر چيز بيانگر جهان بيني توليدکنندگان متن در نظام آموزشي گفتمان سازندگي ميباشد.
در نظام آموزش و پرورش اين دوره اسناد و اقداماتي که همپوشاني با مقوله تربيت شهروندي داشتند به جهت شرايط گفتماني ويژهي که حاکم بر فضاي کشور بود بر اساس ايدئولوژي و نگرشهاي خاصي توليد و مورد خوانش قرار گرفتند. در اين گفتمان با توجه به اينکه اعضاي کابينه و مديران از هويتي نسبتاً جديد، در قياس با دهه قبل از آن برخوردار بودند، مقولههايي مانند تخصص، تکنوکراسي، در رأس بودن منافع ملي و تقدم منافع ملي بر منافع ايدئولوژيک از اهميت بيشتري برخوردار بود (Fawzi, 2011: 254). در نظام آموزش و پرورش اين گفتمان، به تبع فضاي سياسي - اجتماعي کشور عناصري همچون نوسازي و سازندگي، استکبار جهاني، تخصص، مقاومت، و جمهوري اسلامي از نو فصل‌بندي شده و معناي مطلق و پيشين خود را از دست دادند. از اين رو بود که توسعه اقتصادي ايران بر تمامي شعارها و برنامههاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و... ارجحيت نسبي يافت و آن عناصر نيز با برخورداري از معنايي جديد و توسعه‌محورانه در ارتباط با توسعه اقتصادي و نوسازي ايران مطرح شدند.
گفتمان اصلاحطلبي با نشانههايي مانند نهادينه کردن آزادي، توسعه جامعه مدني، مشارکت شهروندان در فضاي آزاد و قانونمند، حاکميت مردم، توسعه سياسي، توجه به حقوق اقليتها، طرفداري از تودههاي مردم، قانونگرايي، انتقادگري و شايسته سالاري برجسته گرديد (Aghajari, 2002: 28). طبق تحليل متون مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان اصلاحات، کاربرد واژهها و عبارات پربسامدي نظير: آزادي فعاليتهاي سياسي و اجتماعي، حقوق شهروندي، حق انتخاب، توسعه سياسي، تربيت سياسي، مشارکت، اصلاح، جامعه مدني، عدالت، مردمسالاري و هم معنا گرفتن تربيت شهروندي با عباراتي مانند: تأکيد بر پيروي از قانون و مقررات، توجه به هويت اسلامي- ايراني، کثرتگرايي فرهنگي، توجه به برقراري ارتباط، حمايت از نقد، توجه به مشارکت سياسي، گسترش فعاليت احزاب و انجمنها، دفاع از حقوق شهروندان، تأمين حقوق و آزاديهاي مشروع و قانوني شهروندان نشانگر گرايش و نگاه دولت اصلاحات به مباحث فرهنگي، اجتماعي و سياسي جامعه بوده است. به بگونهاي که در دوران گفتمان اصلاحات شاهد گشايش فضاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي حاکم بر جامعه بوديم.
در اين دوره نيز به دليل افکار و ايدئولوژيهاي خاصي که منشعب از شرايط تاريخي و اجتماعي خاص حاکم بر نظام تعليم و تربيت رسمي کشور بود توليد و خوانش اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي شکل متفاوتي به خود گرفت. در اين دوره شاهد تغييرات و دگرگونيهاي فرهنگي و اجتماعي گستردهاي بوديم. از جمله تغييرات اين مقطع از زمان ميتوان به ايجاد مطبوعات با گرايش‌هاي سياسي – اجتماعي مختلف، سعي نمودن براي تبيين مقولههايي مانند آزادي، مردمسالاري، جامعه مدني، اصلاحات و مشارکت همگاني مردم و اهميت قائل شدن براي فعاليت جناحها و گروههاي مختلف سياسي اشاره نمود. البته به خاطر وجود افکار شبه ليبرالي و سکولار و غير ارزشي بر عرصه فرهنگ کشور معايب و تنگناهاي فرهنگي، اجتماعي خاصي در جامعه به ويژه در بين نسل جوان ايجاد گرديد. به گونهاي که ميتوان گفت: پيدايش سليقههاي نابهنجار فرهنگي در بين نسل جديد از شرايط اين دوره بود. که دانش آموزان و نهاد آموزش و پرورش کشور تا حدودي متأثر از اين شرايط گرديد.
از شاخصههاي اصلي گفتمان عدالتمحوري، خدمت رساني به تمامي اقشار جامعه، ارتقاي معيشت شهروندان، مردمگرايي، تأکيد بر ارزشهاي اسلامي و انقلابي بود (Hosseinzadeh, 2009: 155). با توجه به اينکه جهتگيري اصلي مطرح شده در گفتمان عدالتمحوري تداوم ارزشهاي گفتمان انقلاب اسلامي بود، نظام آموزش و پرورش و مقوله تربيت شهروندي متأثر از اين قضيه گرديد. طبق تحليل متون و اسناد مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين دوره کاربرد واژهها و عبارات پربسامدي مانند: فرهنگ و تمدن اسلامي - ايراني، خدمتگزاري، حقوق برابر، داشتن حق انتخاب، احترام به حقوق ديگران، عدالت، مسئوليتپذيري فردي و اجتماعي، شايستهسالاري و هم معنا گرفتن تربيت شهروندي با عباراتي نظير: توجه به ارزشهاي اسلامي و انقلابي، تأکيد بر رعايت قانون و تأکيد بر مشارکت اجتماعي و داشتن روحيهي جمعي بيانگر اين است که گفتمان عدالتمحوري به دنبال احيا و گسترش ارزشهاي مطرح شده در اوايل انقلاب اسلامي بوده است.
از شرايط تاريخي و اجتماعي حاکم بر اين دوره که اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش در آن شرايط طراحي و مورد اجرا قرار گرفته اند به اين موارد ميتوان اشاره نمود: نگرش ارزشي دولت به مسائل اجتماعي و تربيتي، به گونهاي که ارزشهاي ديني، مذهبي، اخلاقي و انساني از جايگاه و اهميت ويژهاي برخوردار شدند، تلاش در جهت حمايت از محرومين و مردم گرايي، سوق دادن فضاي جامعه به سمت و سوي معنويتگرايي و اخلاقگرايي، در اين دوران سعي گرديده است دولت و جامعه از نزاعهاي سياسي دورنگهداشته شوند و دولت به دنبال رفع احتياجات اوليه شهروندان باشد.
گفتمان اعتدال اعتقاد به هويت ديني، تمرکززدايي فرهنگي، سياستزدايي از فرهنگ و احترام به تمام خرده فرهنگها و اقوام داشت (Ekvani & Norouzi Nejad, 2014:14) و اصليترين مشخصه اين گفتمان به وجود آوردن تعادل و توازن بين آرمان و واقعيت ميباشد (Dehghani Firoozabadi, 2014: 1). گفتمان اعتدال به دنبال احيا و اجراي حقوق شهروندي در جامعه بود شاهد اين قضيه تدوين منشور حقوق شهروندي ميباشد. متن اين منشور دستيابي به حقوق شهروندي (حقوق سياسي و مدني) را شرط لازم براي رسيدن به توسعه اجتماعي، فرهنگي و سياسي ميداند. اين سند داشتن مدلول‌هاي گفتماني همچون «آزادي»، «عدالت»، «امنيت»، «مشارکت»، «حرمت»، «دادخواهي»، «رفاه»، «سرپناه»، «مالکيت»، «معاش»، «آموزش»، «زيست‌گاه»، «توسعه»، «صلح»، «اقتدار ملي» را براي حرکت جامعه به سمت مردمسالاري ضروري ميداند. گرايش و نگاه گفتمان اعتدال به مسائل اجتماعي و فرهنگي جامعه ايران را ميتوان از روي واژهها و عبارات پربسامدي نظير: شناخت انواع حقوق شخصي و اجتماعي، مسئوليتپذيري، برقراري ارتباط با ديگران، تعامل سازنده با جهان، تعاون، عدالت، حق انتخاب، پرهيز از تندروي، رعايت حقوق ديگران و هم معنا گرفتن تربيت شهروندي با عباراتي مانند: تأکيد بر آزادي و امنيت شهروندي، حفظ حقوق شهروندان، برخورداري از سلامت و کيفيت زندگي، که در متون و اسناد مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين گفتمان به کار رفته را بدست آورد.
در اين دوره شرايط خاصي در زمان توليد و مصرف اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي حاکم بر نظام آموزش و پرورش کشور بود. ميتوان گفت: در اين دوره به دليل محدوديتهاي ايجاد شده در گفتمان عدالتمحوري شرايط بگونهاي پيش رفت که دولت به دنبال اولويت قائل شدن براي تعامل مؤثر با جهان و حل مسائل بينالمللي و نيز عادي‌سازي و بهبود روابط با كشورهاي منطقه در جهت کاهش و بهبود مشکلات و موانع اقتصادي پيش آمده بود و همچنين از وقايع مهم اين دوره شيوع گسترده ويروس کوويد 19 (کرونا) در دوسال پاياني اين گفتمان و جايگزيني آموزش مجازي و از راه دوره بجاي آموزش حضوري دانش آموزان بود که تمامي اين شرايط پيش آمده مقوله تربيت شهروندي را تحت تاثير جدي قرار داده بود.
4- تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش ايران در طي دورههاي گفتماني مختلف از چه جايگاهي برخوردار بوده است؟
براي پي بردن به جايگاه تربيت شهروندي در برنامه درسي نظام آموزش و پرورش کشور در طي گفتمانهاي مختلف حاکم بر کشور به تحليل و تبيين متون و اسناد مرتبط با تربيت شهروندي در پنج گفتمان اصلي کشور از ابتداي انقلاب تاکنون ميپردازيم. در دهه اول انقلاب به دليل فضاي خاص حاکم بر کشور مسائل نظامي و دفاع از کشور در اولويت بوده و برنامه و گفتماني منسجم براي تحقق ضابطهمند مسائل ديگر در کشور بوجود نيامده بود(Akhavan Kazemi, 2009: 210) . از اين رو در دوران گفتمان دفاع مقدس، نهادهاي مختلف اجتماعي از جمله آموزش و پرورش بيش از هر چيز به دنبال پيشگيري و کاهش آسيبهاي احتمالي پيش روي و ايجاد همبستگي، اتحاد و انسجام در بين اقشار مختلف جامعه بودند. بنابراين ميتوان گفت: اسناد و متون مرتبط با مقوله تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان دفاع مقدس به منظور: ايجاد زمينههاي لازم در بين شهروندان جهت بروز ثبات سياسي در کشور، تحقق وگسترش ارزشها و احکام اسلامي در بين تمامي شهروندان جامعه در ابعاد گوناگون، تحقق و ترويج ارزشهاي مدنظر انقلاب و همچنين گسترش و ترويج روحيه مقاومت و ايثارگري، طراحي و به اجرا در آمده است. نظام آموزش و پرورش گفتمان دفاع مقدس به دليل کم توجهي به نيازهاي مختلف شهروندان در خصوص تربيت شهروندي و همچنين در نظر نگرفتن نظريات و تحولات اجتماعي، فرهنگي و سياسي جهان، نتوانسته بطور جامع و کامل به ابعاد مختلف تربيت شهروندي بپردازد. ميتوان گفت: در اين دوران آموزش و پرورش، با توجه به شرايط حاکم بر کشور مقولههاي محدود و خاصي از تربيت شهروندي را مدنظر قرار داده است. بهگونهاي که در اين دوران شکلگيري شهروندي مذهبي و انقلابي مدنظر بوده است.
تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان سازندگي با توجه به تمرکز اين گفتمان بر اقتصاد، بازسازي و سازندگي بيشتر به سمت و سوي مؤلفهها و شاخصهايي از تربيت شهروندي گرايش پيدا نمود که در راستاي مقاصد دولت وقت و همچنين فضاي حاکم بر جامعه باشد. به نحوي که اقدامات مرتبط با تربيت شهروندي در اين گفتمان بيشتر در راستاي تثبيت سياسي به جاي توسعه سياسي، تنشزدايي از جو حاکم بر کشور به منظور دستيابي هرچه بيشتر به پيشرفت و گسترش فعاليتهاي اقتصادي و ايجاد زمينهها و شرايط لازم براي توسعه اقتصادي و بهبود زيرساختها با توجه به پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي جنگ تحميلي صورت پذيرفته بود. به گونهاي کهMottaqi (2016) عناصر مطرح گفتمان دولت سازندگي را نوسازي و سازندگي، توسعه اقتصادي، واقع‌گرايي و عمل‌گرايي ميداند.
در نظام آموزش و پرورش گفتمان سازندگي به جنبه‌هايي از تربيت شهروندي که در خصوص آزادي در زمينه و ابعاد مختلف، ضرورت شکلگيري نهادهاي مدني، تکثر سياسي و اجتماعي، توسعه سياسي، جامعه چندصدايي و مباحثات انتقادي اشارههاي اندکي شده است. زيرا مقوله تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين دوران و بعد از پايان جنگ تحميلي متأثر از تقاضاهاي مطرح در آن دوران از جمله رفع مشکلات اقتصادي و بازسازي کشور بود. نظام آموزشي در جايگاه خود براي پاسخ به اين تقاضاها نيازمند آن بود که به مؤلفهها و شاخصهايي از تربيت شهروندي توجه نمايد که در پي ايجاد ثبات و امنيت بخشيدن به فضاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي کشور باشد. بنابراين شاخصها و مؤلفههاي زيادي از تربيت شهروندي در اين دوره، مغفول مانده است. و مقوله تربيت شهروندي در سطح گسترده و جامعي مطرح نگرديد. و ميتوان گفت: گفتمان سازندگي برنامهها و اقدامات مرتبط با توسعه سياسي، اجتماعي و فرهنگي به ويژه مقوله تربيت شهروندي را در حاشيه توسعه اقتصادي و مورد غفلت آگاهانه قرار داد.
عملکرد نه چندان موفق نظام آموزش و پرورش دولت سازندگي در خصوص تربيت شهروندي، دلايل متعددي دارد، دولت سازندگي بر اين عقيده بود که فعاليتهاي معمولي سياسي، اجتماعي و فرهنگي بازسازي را به عقب مياندازد. اين نگرش موجب گرديد که توسعه اقتصادي در اولويت کاري دولت قرار بگيرد. براي دستيابي به اين هدف ثبات سياسي و مشارکتگرايي محدود از مشخصه‌هاي دولت سازندگي بود. بنابراين اين گفتمان معتقد بود براي رفع نيازهاي اقتصادي مردم، بازسازي مناطق آسيب ديده از جنگ تحميلي و همچنين جلوگيري از آسيب رساندن به توسعه اقتصادي بايد سلسله مراتب نيازهاي جامع رعايت گردد و به اين جهت قائل به حاشيه راندن مردم سالاري و حقوق مدني در راستاي دستيابي به فرآيند توسعه بود. بنابراين در اين گفتمان برنامههاي اجتماعي، فرهنگي و تربيتي به ويژه مقوله تربيت شهروندي از اولويت زيادي برخوردار نبودند.
در دوران گفتمان اصلاحات بخشي از گفتمان انقلاب اسلامي که ناظر به آزادي و به ويژه حقوق مدني و سياسي بود فرصت ظهور و بروز يافت (Akhavan Kazemi, 2009: 214). به گونهاي که اين گفتمان توانست با تأکيد بر عناصري مانند: توسعه سياسي، مشارکت، آزادي سياسي و مدني، حقوق شهروندي، اقليتگرايي، کثرتگرايي، ايجاد جامعه مدني و مردم سالاري اين مؤلفهها و شاخصهاي تربيت شهروندي از حوزه گفتماني خارج سازد و به وقفه‌هايي به خصوص در گفتمان خود و فضاي سياسي و اجتماعي کشور تبديل کند و اين عناصر فرصت پيدا کردند تا در نظام آموزش و پرورش کشور به شکل چشمگيري مطرح شوند. ميتوان بيان نمود عناصر و مؤلفههاي مرتبط با تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين دوره، گفتمان تربيت شهروندي را جايگاهي استعلايي بخشيد. و آن را بطور قابل توجهي تحت تأثير قرار داد به گونهاي که ميتوان از اهداف آشکار و پنهان تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان اصلاحات به اين موارد اشاره نمود: اجرايي نمودن شعار توسعه سياسي و انجام اصلاحات مختلف سياسي، اجتماعي در ابعاد مختلف، توجه و پيروي از قانون اساسي يا گرايش به قانون در عوض توجه نمودن به برنامهها و اقدامات ايدئولوژيک، توسعه مشارکت سياسي شهروندان در چهارچوب فعاليت قانوني جناحها و گروههاي سياسي، عدالت سياسي را جايگزين عدالت اقتصادي کردن، دستيابي به شعار آزادي و آزاديخواهي، فراهم کردن زمينههاي نزديکي به غرب، تغيير فضاي فرهنگي جامعه در قالب مواردي مانند نقد و نقدپذيري، حقوق زنان، حجاب زنان، مسئله ورزش زنان، بازکردن نسبي فضاي مطبوعاتي و همچنين تقويت تشکلها و نهادهاي جامعهمدني.
نظام آموزش و پرورش اين گفتمان با توجه به کاستيهاي گفتمانهاي پيشين پيرامون حقوق و تربيت شهروندي کارآمد به نظر ميرسد ولي به دليل تقليد نمودن از برنامههاي توسعهاي جهان غرب بدون در نظر گرفتن شرايط بومي جامعه و توجه بيش از حد بر تربيت سياسي که تنها يکي از ابعاد تربيت شهروندي ميباشد نتوانسته به طور همه جانبه و با لحاظ نمودم تمامي نيازهاي جامعه به اين مقوله بپردازد.
فعاليتهاي اجتماعي و فرهنگي در نظام آموزش و پرورش گفتمان عدالتمحوري با توجه به ماهيت اين گفتمان به دنبال، پررنگ نمودن دوباره ارزشهاي اسلامي و انقلابي مطرح شده در اوايل انقلاب بود. Kasraei and Saeedi (2016) معتقدند اين گفتمان به دنبال تشکيل دولت اسلامي به منظور بازگشت به مباني اوليه گفتمان انقلاب اسلامي بوده است. بنابراين ميتوان بيان نمود توليد متون و اسناد مرتبط با تربيت شهروندي در نظام تعليم و تربيت رسمي اين گفتمان به منظور احيا، تحقق و ترويج مباني، آرمانها و ارزشهاي اوليه انقلاب اسلامي به ويژه، مردمگرايي، عدالتگستري، مبارزه با فقر، تبعيض بود. برنامهها و اقدامات مرتبط با تربيت شهروندي در اين دوره محدود به فعاليتهايي در چهارچوب ارزشهاي مورد قبول گفتمان حاکم بود، با بررسي اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي مشخص گرديد ميزان توجه به مؤلفههاي متنوع تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گفتمان عدالتمحوري يکسان نبوده و فقط جنبهها و مؤلفههايي خاص از تربيت شهروندي را مدنظر قرار دادهاند و جنبهها و مولفههاي ديگر مغفول واقع شدهاند. به نحوي که ميتوان گفت: نظام آموزش و پرورش گفتمان عدالتمحوري براساس اسناد و متون تهيه شده در اين دوران به ويژه «مباني نظري سند تحول بنيادين» بيشتر در پي تربيت شهرونداني با خصلت و خوي اخلاقي، مذهبي و ارزشگراست که از جنبههاي مختلف اشخاصي مفيد، توانمند و داراي تأثيرگذاري مطلوب باشند. بنابراين کم توجهي به جنبههاي متنوع تربيت شهروندي و همچنين بيتوجهي به فرآيند جهاني شدن سبب گرديد نظام آموزش و پرورش گفتمان عدالتمحوري عليرغم اينکه به مؤلفهها و شاخصهاي قابل توجهي از مقوله تربيت شهروندي پرداخته اما نتواند بطور کامل و جامع به همه ابعاد و مؤلفههاي تربيت شهروندي بپردازد.
نظام آموزش و پرورش در گفتمان اعتدال، براي اجرايي نمودن فرآيند تربيت شهروندي به دنبال آگاهسازي شهروندان از حقوق شهروندي خود از جمله: حق داشتن آزادي، امنيت، مشارکت، رفاه و تأمين اجتماعي، حق داشتن زندگي سالم و با کيفيت، حق کرامت و برابري انسانها، و حق آموزش و پژوهش بوده است. همانطور که در پايگاه اطلاعرساني دولت آمده است دولت در سند منشور حقوق شهروندي به دنبال اين است که با اتکا به قوانين و مقررات موجود وظايف و تکاليف عمده خود در باب حقوق ملت و حقوق شهروندي را در چهارچوب قانون اساسي و با رعايت موازين اسلامي احصا و به شهروندان معرفي نمايدGovernment Information Database, 2016)). بنابراين ميتوان گفت: اسناد و متون مرتبط با مقوله تربيت شهروندي در شرايط جامعه آن روز با هدف آگاه نمودن شهروندان از حقوق و وظايف شهرونديشان در جنبههاي مختلف و نشان دادن عزم و اراده جدي دولت نسبت به رعايت حقوق شهروندي به شهروندان و جامعه بينالمللي تدوين گرديد. اين گفتمان راه‌کار اجرايي براي تربيت شهروندي را آگاهي‌بخشي عمومي شهروندان از حقوق شهروندي خود دانسته، با اين پيش‌فرض که نظام آموزش و پرورش زمينه اين آگاهي‌بخشي را فراهمسازد. اين آگاهي‌بخشي عمومي منجر به خواست عمومي و در نهايت عمل جمعي ميشود. و همان‌گونه که در متن منشور حقوق شهروندي آمده آگاهي‌بخشي بايستي منجر به توسعه و ترويج گفتمان حقوق شهروندي و در نتيجه فراهم ساختن زمينههاي تربيت شهروندي گردد. از محدوديتهاي برنامههاي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش اين گفتمان در نظر نگرفتن راهکارهاي عملي و عيني براي تحقق تربيت شهروندي ميباشد و همچنين عليرغم مطرح نمودن ابعاد و جنبههاي مختلف حقوق شهروندي اما بکارگيري واژگان و عبارات محدودکننده و متناقضي که در اسناد و متون اين دوره به کار رفته است اجراي تربيت شهروندي را تا حدودي محدود ميسازد.
البته به اين نکته مهم نيز بايد توجه نمود در حدود دو سال پاياني اين گفتمان مسائل آموزشي و به ويژه تربيتي از جمله مقوله تربيت شهروندي تحت تاثير محدوديتهاي ايجاد شده که براي رعايت پروتکلهاي بهداشتي در جهت کاهش مخاطرات و همهگيري ويرروس کرونا وضع شده بود قرار گرفت. به گونهاي که به دليل تعطيلي مدارس مسائل تربيتي به ويژه مقوله تربيت شهروندي به حاشيه رانده شده بود. زيرا تربيت و تربيت شهروندي يک فرايند اجتماعي است که در بستر ارتباطات شکل ميگيرد اما در شرايط کرونا همه توجهها معطوف به آموزش دانش آموزان شده است.
بحث و نتيجهگيري
بطور کلي ميتوان گفت: برنامه درسي در نظام آموزش و پرورش ايران در پنج گفتمان غالب حاکم بر کشور داراي دو ديدگاه اصلي به مقوله تربيت شهروندي بوده است. به گونهاي که در گفتمانهاي دفاع مقدس، سازندگي و عدالتمحوري، تأکيد بر وظايف و حقوق اجتماعي و اقتصادي شهروندان (مانند: خدمات رفاهي، تأمين اجتماعي، توسعه اقتصادي، رفاه اقتصادي، امنيت، رعايت حقوق و وظايف شهروندي و احترام به حقوق ديگران) مطرح بوده و در گفتمانهاي اصلاحات و اعتدال تربيت شهروندي با تأکيد بر وظايف و حقوق سياسي و مدني شهروندان (مانند: آگاهي از قوانين و حقوق، حق آزادي، مشارکت، حق شرکت در انتخابات، اعتدال در امور، آگاهي از نحوهي عملکرد نهادها و سازمانها، انتخاب آزادانه، کيفيت زندگي، سلامت و اخلاق) مدنظر بوده است. هر کدام از اين دو ديدگاه پايبندي به انجام اين وظايف و نيز برخورداري از اين حقوق را لازمه و پيششرط توسعه تربيت شهروندي در جامعه ميدانند. ويژگيهاي شهروند مطلوب مدنظر برنامه درسي در نظام آموزش و پرورش کشور در هر کدام از گفتمانهاي مورد بررسي متفاوت ميباشد زيرا هر يک از گفتمانها شاخصها و مؤلفههاي متفاوتي را براي شهروند مطلوب در نظر ميگرفتند. اما بطور کلي ميتوان گفت: شهروند مطلوب بر مبناي اسناد و متون مورد بررسي در نظام آموزش و پرورش کشور، فردي است که داراي ويژگيهايي به اين شرح باشد: بتواند با ديگران به راحتي ارتباط مؤثر و سازنده برقرار نمايد، داراي روحيه نظم و قانون مداري باشد، داراي روحيه خدمترساني به مردم و بهزيستي اجتماعي باشد، در برابر خود و جامعه احساس مسئوليت بکند، به نهاد خانواده احترام بگذارد، آداب معاشرت و گفتگو را رعايت کند. شرايط تاريخي اجتماعي حاکم بر فضاي جامعه در هر يک از گفتمانها يکي از عواملي ميباشد که موجب گرايش و جهتگيري متفاوتي در خصوص تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش گرديده است. بنابراين تربيت شهروندي بازنمود شده در اسناد و کتب درسي مدارس در نظام آموزش و پرورش دولتهاي مختلف به دليل رويکردهاي متفاوتي که دولتها به مسائل شهروندي داشتهاند تنها به مقولهها و ابعاد خاصي از تربيت شهروندي که در راستاي حفظ وضعيت موجود سياسي و تقويت ساختارهاي قدرت بوده توجه داشته و اين امر موجب عدم توسعه شهروندي در جنبههاي مختلف گرديده است. بطوري که ميتوان گفت: تربيت شهروندي در خدمت قدرتهاي موجود (دولتهاي وقت) بوده است. در اثر تغيير دولتها اولويتهاي تربيت شهروندي متناسب با جهتگيريهاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي دولتهاي مختلف در نظام آموزش و پرورش تغيير يافته است. بنابراين ميتوان گفت: نظام آموزش و پرورش ايران در طول دورههاي تاريخي اجتماعي گوناگون نتوانسته به تمامي ابعاد تربيت شهروندي بطور متوازن توجه کافي داشته باشد. اين يافته مورد تأييد پژوهش Mojall Choobqlu (2008) ميباشد، نتايج تحقيق او بيانگر آن است که برنامهي درسي اجرا شده در بعد تربيت شهروندي در مقطع ابتدايي نظام آموزش و پرورش ايران نتوانسته مقولههاي تربيت شهروندي را به صورت متعادل و متوازن در محتواي كتب درسي توزيع نمايد به يک نسبت به مقولههاي تربيت شهروندي نپرداختهاند.
Ashpaz et. al. (2020) نيز نتايج مشابهي در اين زمينه به دست آوردهاند نتايج پژوهش آنان نيز تأييد ميکند که شاخصهاي مرتبط به هريک از ابعاد تربيت شهروندي بصورت نامتوازن در کتابهاي درسي توزيع شدهاند و حتي به برخي از شاخصها و مؤلفههاي تربيت شهروندي توجهي نشده است.
Karimi and Rahmati (2022) در پژوهشي که انجام دادند بيان نمودند: توازني بين محتواي اختصاص داده شده به موضوع شهروندي و ساير مطالب در کتابهاي درسي وجود ندارد و برخي از ابعاد آموزش شهروندي مغفول مانده است. بنابراين لازم است به تربيت دانش آموزان در تمام ابعاد تربيت شهروندي توجه کافي نمود، اهداف و محتواي کتب درسي را با توجه به تمام ابعاد تربيت شهروندي تهيه و تدوين کرده و آنها را به مرحله عمل رساند تا هرچه زودتر بتوان بر اين ضعف بزرگ و اساسي در نظام آموزشي غلبه يافت. بديهي است که بازنمايي درست تربيت شهروندي به ريشه گرفتن شهروندي در جامعه ايران کمک شاياني خواهد کرد و موجب بسط پايههاي نظام حکومتي مردم سالار در کشور خواهد شد. همچنين اسناد وکتب مورد بررسي در نظام آموزش و پرورش کشور در گفتمانهاي مختلف نشانگر توجه بيش از حد طراحان و مؤلفان آنها بر افزايش اطلاعات شهروندي دانشآموزان ميباشد اين امر موجب انباشته شدن اطلاعات و عدم پردازش آنها توسط دانش آموزان شده است. بايد به اين نکته توجه نمود که وظايف و حقوق شهروندي بايد در خلال فرايند جامعه پذيري براي دانش آموز نهادينه شود. به گونهاي که دانش آموز در همه حال با آن آموزه درگير باشد و به عنوان اولويت زندگي اجتماعي آن را بپذيرد و به آن آموزها پايبند باشد. نبايد انتظار داشت که تنها آشنا نمودن دانش آموزان با قوانين و مقررات مختلف و همچنين وظايف سازمانها و نهادها اين هدف را محقق نمايد. اين يافته با نتايج Cho (2018) همسو ميباشد. او نيز معتقد است بايد با ايجاد فرصتهاي مناسب دانش آموزان را درگير فرآيند آموزش شهروندي نمود.
با بررسي فرآيند تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش رسمي کشورمان در گفتمانهاي مختلف ميتوان گفت: برنامههاي تربيت شهروندي از جهات مختلفي ناکارآمد هستند. و پاسخگوي مطالبات نسل جوان در عصر جهاني شدن و قرن بيست و يکم نيستند. نظام آموزشي کشور ما فاقد برنامهاي منظم و منطقي براي شکل گيري فرآيند تربيت شهروندي مبتني بر نيازها و و مطالبات اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي جامعه در گذشته و حال بوده است. بهگونهاي که نوجوانان و جوانان در عمل نتوانستهاند رفتارهاي شهروندي متناسب با برنامههاي تربيت شهروندي ارائه شده در نظام آموزش و پرورش، در جامعه بروز دهند. البته بايد اشاره کرد اين نتايج مختص نظام آموزشي کشور ما نيست، بلکه نتايج مطالعات در خارج از کشور نيز بيانگر اين است که سطح درک شهروندان از مدنيت و شهروندي کمتر از حد انتظار است. به گونه اي که نتايج پژوهش Prior (2006) همسو با نتايج پژوهش حاضر است.
تحليل اسناد و متون مرتبط با گفتمانهاي تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش ايران در دورههاي تاريخي اجتماعي مختلف، يکسري محدوديتها را که مانع پيشبرد تربيت شهروند مطلوب ميباشد آشکار مي‌نمايد. با توجه به نتايج به دست آمده ميتوان پيشنهادات و راهکارهايي را در جهت توسعه و گسترش تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش کشور ارائه نمود:
الف) برنامهريزان در طراحي و تدوين محتواي برنامه درسي مدارس بايد در نظر داشته باشند که در تربيت شهروندي بر جنبههاي گوناگون شهروندي بصورت متوازن توجه داشته باشند و اهداف ترسيمشده براي تربيت شهروندي از جامعيت لازم برخوردار باشد. به گونهاي که نظام تعليم و تربيت رسمي کشور در هر دوره‌اي تمام ابعاد و مؤلفههاي تربيت شهروندي را در نظر بگيرد.
ب) از آنجايي که نظام تعليم و تربيت رسمي در گفتمانهاي مختلف حاکم بر ايران در مقاطع مختلف زماني، انطباق کامل و يا دست کم حداکثري در تحقق تربيت شهروندي و نيز سياستها و برنامههاي مرتبط با آن نداشتهاند. و از طرفي با توجه به اينکه در دهههاي اخير در عرصههاي مختلف فرهنگي، اجتماعي، سياسي و اخلاقي تربيت شهروندي تاثيرگذار بوده است. لازم به نظر ميرسد که ساير دستگاههاي دولتي و غير دولتي با توجه به امکانات و توانايي هاي خود در اين خصوص سرمايه گذاريهاي خاصي بنمايند.
ج) از آنجا که در تدوين اسناد و متون مرتبط با تربيت شهروندي و همچنين محتواي کتب درسي مدارس در آموزش و پرورش گفتمانهاي مورد تحليل نقش شهروندان تا حدودي مورد کم توجهي واقع گرديده است به مسئولين پيشنهاد ميگردد در سياستگذاريها و نحوهي اجراي برنامهها و فعاليتهاي مرتبط با تربيت شهروندي به نيازسنجي شهروندان پرداخته شود. و متناسب با نيازهاي پايدار و همهجانبه شهروندي و همچنين در راستاي «خودشکوفايي، ابتکارها و خلاقيت‌هاي» شهروندان، برنامههاي تربيت شهروندي به صورت رويکردهاي «بلندمدت، ميانمدت و کوتاه مدت» اجرا گردد.
جامعهپذيري و پذيرش وظايف و حقوق خود و ديگران موجب ايجاد ارتباط سالم و صحيح در سطح جامعه و همچنين سازگاري در بين شهروندان ميشود؛ و بطور کلي رشد و اعتلاي اجتماعي را در پي دارد. يکي از مهمترين عواملي که ميتواند در اجتماعي کردن دانش آموزان مؤثر واقع شود، تحقق صحيح فرآيند تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش کشور ميباشد. هدفها و جايگاه تربيت شهروندي در نظام تعليم و تربيت رسمي کشور متأثر از ارزشهاي مورد قبول گروه حاکم و نظام سياسي- اجتماعي موجود ميباشد. با توجه به سير تحولات جامعه در جهت دستيابي به جامعه مدني و فضاي باز اجتماعي ضرورت ارتقاء جايگاه تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش کشور بيش از پيش آشکار ميگردد. مقولهاي که در حال حاضر کم اهميت انگاشته شده است، و با توجه به اينکه رويکردي نتيجهمحور و محافظهکارانه بر نهادهاي اجتماعي مختلف از جمله آموزش و پرورش حاکم بوده است، نقش تربيت شهروندي در توسعه اجتماعي، فرهنگي و سياسي کشور تا حدودي مورد غفلت واقع گرديده است. برنامههاي درسي و فعاليتهاي تربيتي مدارس که مرتبط با مقوله تربيت شهروندي و به دنبال دستيابي به شهروند مطلوب هستند با بسياري از نيازهاي فراگيران به ويژه نيازهاي سياسي- اجتماعي و فرهنگي تناسبي نداشته، و بيشتر به دنبال اين بودهاند که شرايط موجود سياسي - اجتماعي حاکم بر جامعه را حفظ نمايند. و در پي تقويت ساختارهاي قدرت موجود بودهاند. نظام آموزش و پرورش در هر گفتمان تنها بطور مقطعي به مقولههاي خاصي از تربيت شهروندي متناسب با اولويتهاي سياسي- اجتماعي آن گفتمان توجه نمودهاند. و علاقهاي به استفاده از عناصر ساير گفتمانها ندارند، و از الگوي تکگفتماني تبعيت ميکنند. بهگونهاي که ميتوان گفت: نظام آموزشي از برنامههاي تربيت شهروندي به عنوان ابزاري در جهت تحميل نمودن برنامهها و مواضع گفتمان حاکم و به محاق بردن سياستها و اقدامات گفتمانهاي رقيب استفاده ميکند. اين نگرش به فعاليتهاي اجتماعي و بالاخص مقوله تربيت شهروندي باعث شده که نهاد آموزش و پرورش به برخي از مؤلفههاي تربيت شهروندي بيشتر از حد توقع و به برخي ديگر کمتر از حد انتظار توجه نمايد. تحليل متون مورد بررسي مؤيد وجوه اشتراک و افتراق نگاه نظام آموزش و پرورش در گفتمانهاي غالب کشور به مقوله تربيت شهروندي است. برنامه درسي در نظام آموزش و پرورش در گفتمانهاي مختلف داراي اولويتهاي متفاوتي در زمينه تربيت شهروندي ميباشند. که بيانگر جايگاه و اهميت تربيت شهروندي در نظام تعليم و تربيت رسمي آن گفتمان ميباشد. بطور کلي ميتوان گفت: گفتمان مسلط تربيت شهروندي در نظام آموزش و پرورش هر پنج گفتمان مورد بررسي، گفتمان تربيت شهروند ملي، اخلاقي و قانونمند با هدف تقويت انسجام ملي، پايبندي شهروندان به اخلاق و احکام اسلامي و التزام عملي شهروندان به قوانين وضع شده در کشور ميباشد.
منابع
Aghajari, H. (2002). Religious government and democratic government. Zikr Publishing and Research Institute Press.
Aghazadeh, A. (2006). Principles and rules governing citizenship education and examining the evolution and characteristics of such education in Japan. Journal of Educational Innovations, 5 (17), 45-66.
Akhavan Kazemi, B. (2009). The discourse of justice in the ninth government. Political cognition, 1 (2), 195-243.
Aridhi, H.R. (2003). Content analysis of elementary school textbooks in terms of motivation structure. Quarterly Journal of Educational Innovations, 2 (5), 30-50
Ashpaz, F., Mahrzadeh, T., Banahan Qomi, M., & Samadi, P. (2020). Analytical study of the level of attention to the aesthetic dimensions of citizenship education in the textbooks of the first elementary school. Research in Curriculum Planning, 2 (39), 133-147.
Behroosh, A. (2009). Education and the mission of citizenship education. Institute for Educational Studies, No. 10409.
Cho, H. (2018). Crafting a third space: Integrative strategies for implementing critical citizenship education in a standardsbased classroom. Journal of Social Studies Research, 42 (3), 273-285.
Dehghani Firoozabadi, S. J. (2014). The discourse of moderation in the foreign policy of the Islamic Republic of Iran. Foreign Policy Quarterly, 28 (1), 1-39.
Ekvani, S. H., & Norouzi Nejad, J. (2014). Discourse Analysis of the Eleventh Presidential Election of Iran. Journal of the Islamic Revolution Approach, 2 (27): 3-20.
Euridyce. (2005). Citizenship education at school in Europe. Survey. Brussels: European Commissio.
Fairclough, N. (2000). Critical Discourse Analysis. Collective translation by translators. Center for Media Studies and Research Press. (Original year of published work 2005).
Farhadi Elham | Kasraie Mohammadsalar | Tavasoli Roknabadi Majid. (2023). Citizenship education in the Fundamental Transformation of Education document of the Islamic Republic of Iran, Journal
Political Sociology of the Islamic Revolution, 4(2), 211-231.
Fathi Vajargah, K. (2002). Citizenship Education Curriculum. Research Journal of Isfahan University, 14(2), 181-206.
Fathi Vajargah, K. (2017). Principles and Basic Concepts of curriculum planning, Tehran: Alam Ostadan Press.
Fawzi, Y. (2011). The direction of socio-political developments after the revolution in Iran. Journal of Politics, 41 (2), 253-267.
Frankfort, Ch., & Nachmias, D. (2002). Research Methods in Social Sciences.Translated by Saroukhani, Bagher. Larijani, Fazel. Fazeli, Reza. Soroush Press.
Ghasempour khoshroudi. E., & Saffar heydari, H. (2016). Study of the status and barriers of attention to the components of Islamic education in the university. Quarterly Journal of Culture at Islamic University, 5 (2), 273-293.
Ghebru, B., & Lloyd, M. (2020). From civic to citizenship education: Toward a stronger citizenship orientation in the Ethiopian CEE curriculum. International Journal of Educational Development, 72 (C), 101-122.
Government Information Database. (2016. March 21). Charter of Citizenship Rights. https://dotic.ir/news/4968.
Hahn, C. L. (2015). Teachers’ perceptions of education for democratic citizenship in schools with transnational youth: A comparative study in the UK and Denmark. Research in Comparative and International Education, No. 10, 95–119.at: http://dx.doi. org/ 10.1177/1745.
Heydari, M. H., Nosrati hashi, K. & Narimani, M. (2013). Principles of Education Based on the Basis of Value Education of Citizenship from the perspective of Islam. Quarterly Journal of Cultural Engineering, 8 (76), 24-49.
Homana. G., Barber.c., & Torney-Purta. J. (2006). Assessing School Citizenship Education Climate: Implications for the Social Studies. University of Maryland. Circle Working Paper 48.
Hosseinzadeh, M. A. (2009). Discourses governing the governments of the Islamic Republic of Iran. Proceedings of the first scientific conference on the record of the Islamic Republic of Iran, Volume I (pp. 133-156). University of Tehran Press.
Jamali Tazekand, M., Talebzadeh Nobarian, M., & Abolghasemi. M. (2013). Analysis of the Place of Citizenship Education Components in the Content of the Secondary Social Sciences Curriculum. Journal of Research in Curriculum Planning, 20(10), 1-19.
Karimi, A., & Rahmati, R. (2022). Meta-analysis of citizenship training studies in Iranian education. Journal of Research in Social Studies Education, 2 (12), 129-159
Kasraei, M. S., & Saeedi, B. (2016). Analysis of the discourse of justice in the third decade of the revolution with emphasis on the years 2001-2005. Historical Sociology, 8 (2), 129-169.
Kong, L. (2020). The spatial subversions of global citizenship education: Negotiating imagined inclusions and everyday exclusions in international schools in China. Geoforum, 112, 147-139.
Li, H., & Jong, M.D. (2017). Citizen participation in China’s eco-city development. Will ‘new-type urbanization’ generate a breakthrough in realizing it? Journal of Cleaner Production, 162, 1085-1094.
Mehdizadeh, S. M. (2002). Reflection of the speeches of three presidential candidates (Khatami, Tavakoli, Jasbi) in Nowruz, Resalat and Afarinesh newspapers. Journal of Cultural Research, 7 (3), 187-240.
Mojall Choobqlu, M. A. (2008). Analysis of the curriculum implemented in the primary school of the Islamic Republic of Iran in terms of citizenship education. Educational Research Journal, 5 (17), 67-99.
Mottaqi, M. (2016). Governments Discourse, Part II. Information newspaper, 6 July. [In Persian]
Prior, W. (2006). Civics and Citizenship Education, Published by Education Services Australia. at: http://www.Curriculum.Edu.au/ cce
Seif Naraghi, M., Naderi, E., Shariatmadari, A., & Hosseini Far. A. (2009). “A Comparative Study of the Views of Teachers and Experts in Qazvin City Regarding the Deficiencies of Citizenship Education and Training in the Curriculum of the Secondary Educational Guidance Course.” Journal of New Approaches in Educational Management 2 (5), 29-56
Sharafi, M.R., &Taherpour, M, S. (2008). The Role of Educational Institutions in Citizenship Education. Journal of Cultural Engineering, 2(16&17), 49-64.
Turner, D., & Baker, P. (2000). Developing citizenship in secondary education: A whole school resource. London and New York: Routledge.
Yemini, M. (2014). Internationalisation discourse. What remains to be said? Perspectives: Policy and Practice in Higher Education, 18 (2), 66–71.
