تحلیل گفتمان «تاریخ بیهقی» بر اساس نظریۀ فراتابی زبانی فرای و بازی زبانی ویتگنشتاین

الموضوعات :

رسول کاظم زاده قندیلو ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران)
رحمان مشتاق مهر ² (استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران.)

تاريخ الإرسال : 05 الجمعة , ربيع الثاني, 1442 تاريخ التأكيد : 05 الجمعة , ربيع الثاني, 1442 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , شوال, 1441

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

بیهقی در تاریخش به نکته های ارزشمندی در رابطه با رفتار و کردار اشخاص و علل وقوع حوادث اشاره کرده است. مخاطب به سبب توصیفات جزئی و متوالی، مسحور سخن او می شود و تاریخ را به بهانه شکل داستانی آن می خواند و می پذیرد. این تاریخ مانند تواریخ دیگر تابع ساخت کلیشه ای نیست و بیهقی با برجای گذاشتن برخی نشانگان زبانی، تناقضی در ذهن مخاطب ایجاد کرده و او را به تفکر برای تحلیل و بازیابی نکات و گره های کور تاریخ، فرا می خواند. زبان که پیکره ای از بازی ها و کارکردهای زبانی است، وسیله ای برای دریافت این تناقضات است، اما فهم یک بازی زبانی مستلزمِ شرکت در آن شکلی از زندگی است که بازیِ زبانیِ موردِ نظر در بسترِ آن واقع م ی شود. این مقاله بر آن است با توجه به شکل روایی و رمان گونگی تاریخ بیهقی، توجه مخاطب را به تلاش بیهقی برای کنار هم چیدن تمام گفتمان ها و دیالوگ ها، و تبیین زوایای آن جلب نماید و در مراتب بعد به تحلیل فراتابی ها و بازی های زبانی این گفتمان و اشخاص آن تاکید ورزد. با بررسی آواهای برخاسته از متن، مخاطب به شاکلۀ ذهنی گوینده نزدیک تر می شود و معنای حقیقی حاصل می شود. بنابراین باید با بهره گیری از اطلاعات و نشانه های زبانی برای پر کردن جاهای خالی متن، گام برداشت و با تحلیل لایه های نهانی متن، از گفتگو به زیرگفتگو رسیده و معانی متن را فعال کرد. ضمن اینکه توجه به عناصر فعال در زمینۀ متن، سبک نوشتاری و پیش فرض ها و دلالت های ضمنی و داستان های موازی، ما را با بازی های زبانی و کاربرد موقعیت های درون و برون زبانی به جای یکدیگر برای اغوا و ایجاد توهم، آشنا می کند.

المصادر:

احمدی، بابک (1391) از نشانه ­های تصویری تا متن، به سوی نشانه­ شناسی ارتباط دیداری، تهران: نشرمرکز.

بی من، ویلیام ا. (1393) زبان، منزلت و قدرت در ایران، ترجمۀ رضا مقدم کیا، تهران: نشر نی.

بیهقی، ابوالفضل (1383) تاریخ بیهقی، تصحیح: علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

پالمر، فرانک ر. (1391) نگاهی تازه به معنی­ شناسی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر مرکز.

ترادگیل، پیتر (1395) زبان شناسی اجتماعی، درآمدی بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران: آگاه.

حق­شناس، علی­ محمد (1390) زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته، تهران: آگه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.

صفوی، کوروش (1373) از زبانشناسی به ادبیات،تهران: نشر چشمه.

کرمی، محمدحسین (1389) بررسی تحلیلی حکایت­ های تاریخ بیهقی، مشهد: به نشر (آستان قدس رضوی).

فرای، نورتروپ (1372) تخیّل فرهیخته، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ون دایک، تئون ای (1394) ایدئولوژی و گفتمان، ترجمۀ محسن نوبخت، تهران: سیاهرود.

مقالات

اسدی، فهیمه (1387) بررسی تاریخ بیهقی با رویکرد جامعه ­شناسی ادبیات، نشریه حافظ، شماره 58، صص 27 – 34.

بهنام، مینا (1389) استعاره مفهومی نور در دیوان شمس، نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 10، صص 114 – 91.

حیدری، حسن و یداله رحیمی (1393)؛ سکوت ارتباطی در غزلیات شمس، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال شانزدهم، شمارۀ بیت و نهم، صص 51- 72.

شهری، بهمن (1391) پیوندهای میان استعاره و ایدئولوژی، «فصلنامۀ نقد ادبی»، سال 5، شمارۀ 19، صص 76- 59.

صفوی، کوروش (1381) درک نشانه،فرهنگستان هنر، خیال 4، زمستان 1381، صص 59- 48.

ـــــــــــــــ (1382) بحثی دربارۀ طرح­ های تصویری از دیدگاه معناشناسی شناختی، نامۀ فرهنگستان، صص 85-65.

ـــــــــــــــ (1385) معنی­ شناسی و هنر در محدودۀ درک انسانی، فرهنگستان هنر، خیال 19، صص 121 -  106 .

ـــــــــــــــ (1388) عملکرد نشانۀ زبان در آفرینش متن ادبی، زبان و ادب فارسی، شمارۀ 41، صص 21- 9.

ندرلو، بیت­الله (1390) نظریۀ بازی­ های زبانی ویتگنشتاین: یک نظرگاه فلسفیِ پست­ مدرن دربارۀ زبان، غربشناسی بنیادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار و تابستان، صص 87- 100.