بررسی نجوم احکامی، نجوم و صور فلکی در دیوان امیر معزی
الموضوعات :
وحید علی بیگی سرهالی
1
(دانش آموخته دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.)
هادی دهقانی
2
(استادیار دانشگاه فرهنگیان تهران، ایران.)
الکلمات المفتاحية: امیر معزی, نجوم احکامی, باورهای عامیانه, صور فلکی, شعر کلاسیک.,
ملخص المقالة :
یکی از راه‌های تکامل شعر و تنوع‌بخشی به مضامین آن، استفاده شاعر از اصطلاحات علوم گوناگون ازجمله نجوم است. ایرانیان در گذشته، به کمک اختـران و صورتهای فلکی، باورهای عامیانهای را از نجوم احکامی در میان مردم رواج داده بودند که این امر به خاطر نشات گرفتن بخشی از فرهنگ و اساطیر آنان از اجرام آسمانی و صور فلکی ناشی شده بود. در این میان، شاعران به کمک علم نجوم احکامی و باورهای عامیانه، توصیفات زیبایی را در اشعارشان به کار بردند که نشان دهندۀ آگاهی آنان از این علم بوده است. امیر معزی از شاعرانی است که باورهای عامیانه و اجرام آسمانی را با صور فلکی در دیوان شعرش مورد استفاده قرار داده است تا با نگرشی خاص به این مضامین، ادبیات را با علم نجوم درهم آمیزد. وی صورتهای فلکی و گرایش‌های ذهنی عامه دربارة آنها را در دیوان شعرش به کار میگیرد و زیباترین تعبیرها را می‌آفریند. معزی با برخورداری از اطلاعات نجومی مطابق زمان خود، اقدام به بیان و توصیف آنها میکند و بسیاری از تشبیهات نجومی خود را بر اساس تصاویر ذهنی‌ای که از اجرام آسمانی داشته، به وجود آورده است و بسان هنرمندی زبردست می‌کوشد تا میان مردم و عناصر آن، پیوندی شاعرانه برقرار سازد. این پژوهش با روش تحلیل و توصیف ابیات، بـه شـیوة کتابخانـه‌ای صورت گرفته است تا ضمن بررسی علم نجوم احکامی و باورهای عامیانۀ شکل‌گرفته پیرامون آن، صورتهای فلکی به کار گرفته شده با ویژگیهای آنان را در دیوان شعر امیر معزی مورد ارزیابی قرار دادهایم.
کتاب¬ها
قرآن کریم.
آرام، احمد، ناتل خانلری، پرویز و دیگران. (1349). فرهنگ اصطلاحات علمی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
آملی، شمس¬الدین محمد ابن محمود. (1380). فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس¬الفنون فی عرایس¬العیون، تهران: فردوس
اکرمی، موسی. (1380). گاهشماری ایرانی، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
انوشه، حسن. (1376). فرهنگنامة ادبي فارسي، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. (1367). التفهیم لأوائل الصناعة التنجیم، تصحیح و مقدمه و شرح و حواشی جلال¬الدین همایی، تهران: چاپخانه مجلس
بیکرمن، ئی.هنینگ. (1384). علم در ایران و شرق باستان، ترجمه همایون صنعتی¬زاده، کرمان: انتشارات دانشگاه باهنر کرمان.
پادشاه، محمد. (1363). فرهنگ آنندراج، تهران: کتابفروشی خیام.
تفضلي، احمد. (1364). مينوي خرد، تهران: توس.
حلبي، علي¬اصغر. (1378). سي قصيده از ناصرخسرو، تهران: پيام نور.
دگانی، مایر. (1386). نجوم به زبان ساده، ترجمه محمد رضا خواجه¬پور، تهران: گیتاشناسی.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
رازی، شهمردان بن ابی¬الخیر. (1382). روضة¬المنجمین، محقق جلیل اخوان زنجانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
راوندي، مرتضی. (1371). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: انتشارات نگاه.
شعربافيان، حميدرضا. (1383). باورهاي عاميانه در ايران، به گزارش سياحان غربي، مشهد: نشر محقق.
شمیسا، سیروس. (1377). فرهنگ اشارات ادبيات فارسي (اساطیر، سنن، آداب، اعتقادات، علوم)، تهران: فردوس.
صوفی، عبدالرحمن بن عمر. (1351). ترجمه صورالکواکب، به قلم نصیرالدین طوسی، تهران: چاپ معزالدین مهدوی.
گنابادي، محمد بن قاسم بن مظفر. (1276ق). شرح بیست باب از عبدالعلی بن محمد بیرجندي، مشهد: سازمان کتابخانه¬ها، موزه¬ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ماهيار، عباس. (1388). شرح مشكلات خاقاني، ثري تا ثريا، دفتر یکم، تهران: انتشارات جام گل.
محسن¬نژاد، اصغر. (1384). صورت¬های فلکی، تهران: انتشارات شرح.
مسعودی بخارایی، شرف¬الدین محمد. (1379). مجمع¬الاحکام، تصحیح علی حصوری، تهران: نشر طحوری.
مصاحب، غلام¬حسین. (1345). دایرةالمعارف فارسی، تهران: شرکت سهامی افست.
مصفي، ابوالفضل. (١٣٦٦). فرهنگ اصطلاحت نجومي، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگی.
نفیسی، علی اکبر. (1355). فرهنگ نفیسی (ناظم‌الاطباء)، تهران: خیام.
هدايت، صادق، هدایت، جهانگیر. (1356). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، تهران: چشمه
همایی، جلال¬الدین. (1369). مقالات ادبی، تهران: موسسه نشر هما.
یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستانواره¬ها در ادبیات فارسی، تهران: نشر فرهنگ معاصر.
مقالات
سلیمانی دلارستاقی، محمدرضا، و ماهیار، عباس. (1394). جلوه هایی از باورهای نجوم قدیم در دیوان خواجوی کرمانی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 7(23)، 27-32.
شكوري¬زاده، ابـراهيم. (1362). هواشناسـي عاميانـه در خراسـان. جستارهای نوین ادبی، 16(63 و 64)، 723 - 744.
صرفی، محمدرضا، و افاضل، راضیه. (1389). بازتاب باورهای نجومی در خمسۀ خواجوی کرمانی. کهن‌نامه ادب پارسی، 1(2)، 53-76.
References
Books
The Holy Quran. [In Persian]
Akrami, M. (2001). Iranian Calendar, Tehran: Cultural Research Office. [In Persian]
Amoli, Sh. M. I. M. (2001) .Dictionary of Terms and Definitions of the Precious Arts in the Eyes, Tehran: Ferdows. [In Persian]
Anousheh, H. (1997). Persian Literary Dictionary, Vol. I, Tehran: Printing and Publishing Organization. [In Persian]
Aram, A., Natel Khanlari, P,. & others. (2015) .Dictionary of Scientific Terms, Tehran: Iran Culture Foundation Publications. [In Persian]
Bakerman, E. H. (2005). Science in Iran and Ancient East, Trans. Homayoun, Kerman: Bahnar University Press, Kerman. [In Persian]
Biruni, A. M. I. A. (1988). Al tafhim, Introduction, description and margins Jalaluddin Homayi, Tehran: Majles Printing House. [In Persian]
Degani, M. (2007). Astronomy in Simple Language, Trans. Mohammad Reza Khajehpour, Tehran: Geology. [In Persian]
Dehkhoda, A. A. (1998). Dictionary, Tehran: University of Tehran. [In Persian]
Gonabadi, M. I. Q. I. M. (1859). Explanation of Twenty chapters by Abdul Ali bin Muhammad Birjandi, Mashhad: Organization of Libraries, Museums and Documentation Center of Astan Quds Razavi. [In Persian]
Halabi, A. A. (1958). Thirty Poems by Naser Khosrow, Tehran: Payam Noor. [In Persian]
Hedayat, S. (1977). Nirangistan, Tehran: Javidan. [In Persian]
Homayi, J. (1990). Literary Articles, Tehran: Homa Publishing Institute. [In Persian]
King, M. (1984). Andraj Culture, Tehran: Khayyam Bookstore. [In Persian]
Mahyar, A. (2009). Description of Khaghani's Problems, 1st Book, Tehran: Jam Gol Publications. [In Persian]
Masaheb, Gh. H. (1966). Persian Encyclopedia, Tehran: Offset Joint Stock Company.
Masoudi Bukharaei, Sh. M. (2000). Majma 'al-Ahkam, Corrected by Ali Hosuri. Tehran: Tahoori Publishing. [In Persian]
Mohsennejad, A. (2005). Constellations, Tehran: Sharh Publications. [In Persian]
Musafa, A. (1978). Dictionary of Astronomical Terms, Tabriz: Faculty of Literature and Humanities. [In Persian]
Musafi, A. (1987). Dictionary of Astronomical Terms, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [In Persian]
Nafisi, A. A. (1976). Farhang Nafisiyah (Nazim al-Attabi), Tehran: Khayyam. [In Persian]
Ravandi, M. (1992). Social History of Iran, Tehran: Negah Publications. [In Persian]
Razi, Sh. I. A. A. (2003). Rozeh Al-Munjamin, Researcher Jalil Akhavan Najani. Tehran: Written Heritage Research Center. [In Persian]
Sanatizadeh. Kerman: Bahonar University of Kerman Publications. [In Persian]
Shamisa, S. (1998). Dictionary of Persian Literature, Tehran: Ferdows. [In Persian]
Sharabafian, H. R. (2004). Folk Beliefs in Iran, According to Western Tourists. Mashhad: Mohaghegh Publishing. [In Persian]
Sufi, A. R. I. U. (1972). Translated by sooaralkavakeb, By Nasir al-Din Tusi. Tehran: Published by Moazeddin Mahdavi. [In Persian]
Tafzali, A. (1985). Minavi Kherad, Tehran: Toos. [In Persian]
Yahaghi, M. J. (2007). Culture of Myths andStories in Persian Literature, Tehran: Contemporary Culture Publishing. [In Persian]
Articles
Sarfi, M. R., & Afazel, R. (2010). The Reflection of Astronomical Beliefs in Khwaju Kermani's Khamseh. Classical Persian Literature, 1(2), 53-76. [In Persian]
Shakurizadeh, I,. (1983). Folk Meteorology in Khorasan. New Literary Studies, 16(63 and 64), 723-744. [In Persian]
Soleimani Delarastaqi, M. R., & Mahyar, D. A. (2015). Manifestations of Belief inAncient Astronomy in Khajou-ye Kermani’s Poetry. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 7(23), 27-32. [In Persian]
بررسی نجوم احکامی، نجوم و صور فلکی در دیوان امیر معزی
چکیده:
کلیدواژگان: امیر معزی، نجوم احکامی، باورهای عامیانه، صور فلکی، شعر کلاسیک.
مقدمه.
يكي از اموري كه انديشۀ بشر را از آغاز تاكنون به خود مـشغول داشـته اسـت، بازيـابي ارتباط ميان اجرام آسماني و نقش آنها در سرنوشـت انسانها بـوده اسـت. اما باید توجه داشت که بر این اساس، در روزگـار گذشته، جنبة وهمي و خرافي بعضي علوم برجنبة معقول و علمي آن ميچربيـده اسـت و بعضي دانش‌ها (مانند علم احكام نجوم) يكسره بـر موهومـات و خرافـات بـوده اسـت؛ همچنـين بـا عنايت به اينكه اين باورها به عنوان علوم در مدارس قديمي يعنـي مکتب‌خانه‌ها موردبحث قرار ميگرفت. بنابراین یکی از درون‌مایه‌های ادب فارسی به‌کارگیری اصطلاحات نجومی و احکام آن است که این خود گویاي آشنایی و گاهی باور شعرا و نویسندگان به نجوم و ستارگان است؛ به‌گونه‌ای که به نظر میرسد آگاهی از اجرام آسمانی و موقعیت آنها در زمره آگاهیهاي فراگیر در میان مردم عادي و دانشمندان بوده است؛ لذا ستاره‌شناسی، در گذشته در ايران، ارزش و اهميـت بسـيار داشـته اسـت و اسـتفاده از منجمان در ميان درباريان و خانوادههاي متمكّن براي تعيين وقت و سعد و نحس ايـام و... بسيار شايع بوده است. بر این اساس باید گفت، علم احکام نجوم یا نجوم احکامی به عنوان یک دانش غیررسمی و عامیانه در کنار سایر علوم در بين مردم رواج داشته اسـت. در این میان شعرا با توجه به پذیرش مخاطبان به علم نجوم احکامی، برای پیشبرد اهداف خویش و نزدیک شدن به دربار پادشاهان با درایت و تیزفهمی خاصی، علم نجوم احکامی و شناخت صور افلاکی را در اشعارشان به کار بردند که این امر در قرن ششم و بعد از آن در اشعار خاقانی، نظامی و... نمود بیشتری پیدا کرد. قبل از شاعران مذکور، امیر معزی از شعرای سبک خراسانی، به طور عمده از مباحث مذکور در اشعارش بهره برده است و مضامین و باورهای عامیانه را با توجه به شناختی که از علم نجوم احکامی و صور افلاکی کسب کرده بود، در دیوان شعرش به کار میبرد که در این پژوهش به تحلیل تصاویری که با رویکرد نجومی در دیوان امیرمعزی صورت گرفته پرداختهایم تا بتوانیم موضوعاتی مانند باورهای عامیانه، نجوم احکامی و کارکرد صور افلاکی در سرنوشت انسانها را مورد بررسی قرار داده و نیز ذهن هنری شاعر و قدرت خلق اثر او را در دیوان شعرش برای مخاطبان بر اساس باورهای بیان شده نمایان سازیم.
پیشینه پژوهش.
درباره علم نجوم در اندیشه و تفکر شاعران، پژوهش‌های زیر به انجام رسیده است:
1. محمد بهنامفر ، محمد علی محمدی«بازتاب علم نجوم در شگردهای تصویرگری خاقانی»مجله زبان و ادبیات فارسی.سال17. شماره66.زمستان1388.
2. محمدرضا صرفي، راضيه افاضل« بازتاب باورهاي نجومي در خمسة خواجوي كرماني» كهننامة ادب پارسي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي،سال اول، شمارة دوم، پاييز و زمستان ،1389.
3. مظاهر نيكخواه« صور فلكي در شعر نظامي گنجوي» پژوهشهاي نقد ادبي و سبكشناسي شمارة ٣پي درپي ٢٤تابستان ،١٣٩٥صص ٢٥٥ – ٢٦٨.
4. محمد رضا صرفی«افلاک و اختران در مثنوی». نشریه گوهر گویا. دوره 1، شماره 2، تابستان 1386، صفحه 103-124.
5. حافظ حاتمي« شاهنامه و نجوم» مجله زبان و ادبيات فارسي سال 3ـ شماره 8ـ پـاييز 1386.
6. عبدالمجيد محققي، هاشم عربي« بازتاب توصيفات نجومي در ديوان منوچهري دامغاني». فصلنامه علمي پژوهشي زبان و ادب فارسي- دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج- شماره /22سال هفتم/ بهار1394.
7. راضيه فولاديسپهر، عباس ماهيار« کیفیت تصویر پردازي از احکام نجوم در سخن انوري» دوفصلنامة زبان و ادبيات فارسي، سال ،٢٢شمارة ،٧٦بهار و تابستان ١393.
8. علی‌محمد رضایی‌هفتادر، مظاهر نیک‌خواه، حسین خسروی.(1397). «تصویر‌آفرینی با اصطلاحات نجومی و صور فلکی در ویس و رامین اسعد گرگانی». نشریه زیبا شناسی ادبی. دوره 9، شماره 35، زمستان 1397، صفحه 121-146.
بنابراین با توجه پیشینههای بیان شده شده در علم نجوم و بررسی آن در دیوان شعرا، باید گفت که دربارۀ کاربرد اصطلاحات نجوم احکامی و باورهای عامیانه در دیوان امیر معزی، تاکنون تحقیق جامعی صورت نگرفته است.
روش تحقیق
در این پژوهش، ابتدا مبانی صور فلکی و نجوم احکامی را از کُتب مختلف جمعآوری کرده، سپس با کمک شواهد مثال از دیوان امیر معزی، به بحث و بررسی آنها پرداختهایم و با تفسیر و تحلیل هر یک از آنها، وجود باورهای عامیانه دربارۀ اجرام آسمانی و نجوم احکامی را برای مخاطبان به اثبات رسانیدهایم.
مبانی تحقیق
دربارۀ اعتقاد به نجوم و گردش افلاک و تاثیر آنها در زندگی مردم در گذشته باید گفت که انسانها در بستري از باورهاي عاميانه و غيرعلمي زندگي ميكردنـد که این امر در کتاب مينوي خرد نیز آمده است «هرچه از بد و خوب به مردمان و آفريـدگان مـيرسـد از هفتـان (هفت‌سیاره) و دوازدههان(دوازده‌برج) است»(تفضلي،1364: 31).بنابراین «دانش نجوم از نگاه انسان‌های دورههای کهن، در تمام شئون زندگی خصوصی و اجتماعی بشر، دخالت مستقیم داشته و مدت‌ها به‌عنوان محرمانه‌ترین و مهم‌ترین علوم آدمی به‌حساب آمده است».(ر. ک. بیکرمن، 1384: 40). پس «اين عقايد کم‌کم به‌صورت دانـش عـوام و فرهنگ عامه درآمد و چون از عقل و حكمت عاميانه و ذوق و دقّت تودة مردم مايه گرفته بود، از لحاظ مردمشناسي شايان توجه شد».(شكوري زاده، 1362: 170). بنابراین، «علماي آن روزگار اين مطالب را به گونهاي در آثار خود به كـار ميبردند، ازجمله شعرا كه با آوردن اين فرهنگ‌ها و باورها تصاوير بديعي ميآفريدند كـه بـه ماندگاري آن علم كمك بسياري كرده است. يكي از اين علوم نجوم است كـه شـعرا بـه آن پرداختهاند «تا جايي كه نام ستارگان، صورتهای فلكي، سير اختران و حتي خواص فيزيكـي آنها و گرايشهاي ذهني عامه دربارة آنها سرتاسر ادب فارسي را فراگرفته است و تصاوير زيبايي آفريده است به گونهاي كه هر كوكب (ستاره) جهاني ديگر تلقي شده است» (انوشه، 1376: 1348-1349).. «بر اساس اسناد موجود، علم احکام نجوم یکی از دانش‌های بسیار کهن ایران است» (ر. ک. مسعودی بخارایی، 1379: 7). که توجه بیش از حد بدان «سبب شد تا این رشته از دانش بشری را به دو شعبه نجوم علمی و نجوم احکامی تقسیم کنند» (همایی، 1369: 139). «بر این اساس، پيشينيان، افلاك را در آفرينش، رشد و سرانجام، مرگ آدمي و نيز تيرهبختي و خوشبختي و هر آنچه به او مربوط ميشده، مؤثر ميدانستند. آنچه بيشتر بـراي پيشـينيان جالـب بـود، آن قسمت از علم ستارهشناسي است كه به استخراج احكـام و تأثیر آن در سرنوشـت آدميـان مربوط است و به آن »تنجيم« يا »علم احكام نجوم (Asrtology)گفتند و آن، با علم نجـوم(Astoronomy) که علمي است در آن حركات ستارگان بررسي ميشود و براي تقويم و گاهشماری به كار ميرود، تفاوت دارد». (حلبي،1378: 12). بنابراین باید گفت «نجوم احکامي شیوهاي در غیبگویي و فالبیني است و بر این اصل استوار است که ستارگان و سیارات بر اجسام زمیني و سرنوشت افراد و اقوام تأثیر دارند» (سلیمانی و ماهیار، 1394: 28). این امر در سراسر دیوان امیر معزی، نمود بارزی دارد که به شرح و تفسیر آنها خواهیم پرداخت.
بحث و بررسی
باورهای عامیانه
وجود خرافات و باورهای عامیانه درباره حوادث طبیعی، سبب شد تا علم نجوم نیز به عنوان دست‌آویزی مهم برای جذب سرمایه قرار گیرد و چه بسا در ادوار مختلف نمود چشمگیری داشته است. راوندی در کتاب خویش به این امر اشاره میکند و میگوید« بیسوادي و محرومیت اکثریت خلق و بیکاري دستۀ بزرگی از طبقۀ روشنفکر جامعه، آنان را ناگزیر کرده بود که براي امرار معاش از زودباوري مردم به نفع خود استفاده کنند؛ فال‌گویان، ستاره شناسان ،رمالان، و غیره... هر یک گروه مخصوص به خود را تشکیل داده بودند و عده زیادي مشتري داشتند. این افراد با جهت‌دهی به جریان فکري جامعه اندیشههاي خرافی مردم را در جهت منافع هیئت حاکم وقت رهبري میکردند و به طور محسوس به عوامالناس، مردم بیسواد و زودباور حکومت و فرمانروایی داشتند» (راوندي،1371: 285). این امر در قالب و جلوههای مختلفی در شعر معزی نمود پیدا کرده است که ذیل مبحث باورهای عامیانه به آن میپردازیم.
- طالع بینی
«طالع در لغت، برآينده و طلوع كننده است و در اصطلاح منجمان احكـامي، جـزوي از منطقةالبروج است كه در وقت معيني بر افق شرقي درحال طلوع باشد که به دو صورت برج و درجه مشهود است و برج را «برج طالع»و درجة آن را، «درجة طالع» گويند. (ر. ک. ماهيار، 1388: 302). درباره ارتباط آن با علم نجوم باید گفت که در «نجوم احكامي» براي انجام هر کاری از قبیل سواي كارهاي عادي و روزمره، مراجعه به تقويم و... از علم نجوم استفاده کردهاند که این امر در دیوان امیر معزی نیز کاملاً بارز است.
معزی در مدح ملوک اینگونه به کمک علم نجوم به طالع میمون و مبارک آنان اشاره کرده است:
فیلسوفان آفتاب و شیر خوانندت که هست |
| طالـع تـو شیر و صاحب طالع تو آفتاب (معزی، 1318: 62) |
در توضیح بیت فوق باید گفت که شیر در طالع قدما نشان دهنده قدرت و شکوه بوده است که معزی با این مباحث آشنا بوده است. همچنین نگاه شاعر به طالع بینی و ارتباط آن با علم نجوم در بیت زیر مشهود است:
اختر شناس طالع مسعود تو بدید |
| ما را نشان فرخی ماه و سال داد (همان، 176) |
- سعد و نحس
اعتقاد به سعد و نحس ساعات و ايام نيز در ميان جوامع متداول بوده است،« بنا به گزارش‌های جهانگردان، همه‌ساله قبل از عید نوروز، تقويمهايي در قطعهاي مختلف و به تعداد زياد چاپ ميشد كه ساعات و روزهاي خوشيمن در آن تعيين ميشـده اسـت»(صرفی و افاضل، 1389: 57). و در آنها «نوشته‌شده بود كه چه روزهايي بايد به حمام رفت، چه موقع بايد نـاخن گرفـت، چه روزي بايد ازدواج كرد، معاملات انجام داد و ...»(شعربافيان، (1383: 88). همین امر و تعیین روزهای سعد و نحس برای سفر در شعر معزی نیز چشمگیر است:
گـر از حـضر به سفـر بـر مـراد روی نـهـی |
| وگـر نشاط کنی رفتن از سفر به حضر |
ز بس سعـادت کانـدر خجسته طالع توست |
| به فـال سعـد کند حکـم تو ستاره شمر |
ز سعد چون همه وقتی تو را مساعدت است |
| تـو را سـفر ز حضر بِه بود حضر ز سفر |
بلـند بخـتا سـعـد فـلـک بـه طـالـع مـن |
| نـظرکـند چـو کنم من به طلعت تو نظر (معزی، 1318: 209) |
نکته دیگر اینکه در باورهاي نجومي گذشته، بعضي از سيارات نيز نحس و يا سعد دانسته شـدهاند. در التفهيم آمده است: «زحل و مريخ نحساند علي كل حال، زحل نحس بزرگ و مريخ نحس كوچك و مشـتري و زهره سعدند هميشه، مشتري سعد بزرگ و زهره سعد خُرد.».(بيروني، 1367: 356). و معزی همین مضامین و باور را در دیوانش به وفور مد نظر داشته است که ابیات زیر گویای مطلب فوق است:
تا باشد از اجرام گهی سعد و گهی نحس |
| تا باشد از احکام گهی خیر و گهی شر (معزی، 1318: 210) |
- صاحبقران
در آثار نويسندگان و شعرا كلمة «صاحبقران» بسيار به كار برده شده اسـت. «صـاحبقران» در اصل به معني پادشاهي است كه مدت دولتش پايدار باشد. اين تعبير براي آنها از روي احكام نجومي گرفته شده است. در توضیح واژه فوق باید گفت که «اين عنوان از زمان غزنويان فراتر نميرود و تا اواخر قاجاريه در ايران معمول بـوده اسـت. صاحبقران را منجمان احكامي از محاسبة قِرانها و تطبيق هريك با زمـان پادشـاهي اسـتخراج ميكردهاند» (مصفّي،1366: 126). همچنین شمیسا درباره واژه مورد بحث و ارتباط آن با علم نجوم چنین میگوید «صاحبقران به نوزاداني اطلاق ميشده است كه در هنگام تولد آنـان، زهـره و مشـتري را قران عظمي باشد كه پس از سالهاي بسيار اين قران واقع ميگردد و لقبي بوده كه به سـلاطين و پادشاهاني كه سلطنت آنان زياد طولاني باشد و در قِران دو سياره، مانند زحل و مشتري، يـا زهره و مشتري به دنيا آمده باشد، اطلاق ميشده است.» (شميسا، 1377: 895). بنابراین همین عنوان با ارتباطی که با علم نجوم به وجود آمده در شعر معزی نیز کاربرد فراوانی دارد و حتی گفته شمیسا را مبنی بر قران زهره و مشتری را تصدیق میکند:
زهره را با مشتری‌گویی قِران باشد به هم |
| چون بود بر دست تو ای بی‌قرین صاحبقران (معزی، 1318: 521) |
همچنین بیت زیر:
تا به گردون در کواکب را قران باشد همی |
| او بود در دین و دنیا بی‌قرین صاحبقران (همان، 572) |
- گردش افلاک
از نظر پيشينيان و باورهای عامیانه، فلك كروي شكل است و دایره‌وار که زمين را احاطه كرده است و گرد آن ميچرخد. همچنین «بسياري از دانشمندان يوناني و ازجمله بطلميوس و اغلب دانشمندان اسلامي و ايراني به‌جز معدودي، ميپنداشتند كه زمين در مركز عالم ثابت و آسمان، كرة بسيار بزرگـي اسـت كـه ستارگان در آن قرار دارند و اين كرة بسيار بزرگ با همة ستارگانش برگرد دو قطب ثابـت شمال و جنوب ميگردد».(ماهيار،1388: 9). به همین دلیل شعرا نیز همانند این باور عامیانه و کهن، آسمان و خورشید را متحرک و زمین را ثابت میپنداشتند و به گردش آنها به دور زمین معتقد بودند. امیر معزی نیز همین باور و اعتقاد را در اشعارش به‌کاربرده است و به گردش آسمان و ستارگان به دور زمین معتقد بود که نمونههای زیر گویای مطلب فوق است:
چو سرفرازد وگردش کند به میدان در |
| سـپهر وار بـود گـردش مـدور او (معزی، 1318: 683) |
ویا:
تا آسمان به‌گردش و تا اختران به سیر |
| دارند با تو بیعت و با بخت تو وفا (همان، 43) |
همچنین در بیت زیر به گردش خورشید به دور زمین سخن به میان آمده است که ازنظر معزی این امر باعث گذر سال و ماه و آمدن فصول میگردد:
می‌نوش کن ای شاه که از گردش خورشید |
| نـوروز بـزرگ آمـد و بگـذشت زمـستان (همان، 533) |
- دیو و شهاب
از دیگر مضامینی که در باورهای عامیانه و ارتباط آن با علم نجوم قابل‌بررسی است، مبحث دیو و شهاب است. لازم به توضیح است که این باور عامیانه، در قرآن کریم هم به آن اشاراتی شده است. «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنّاها لِلنّاظِرِینَ. وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطان رَجِیم. إِلاّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ»(حجر/ 16- 18). و یا آیات زیر «إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَة الْکَواکِبِ وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطان مارِد لایَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِب دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ» (صافات/ 6- 10). اما این دو واژه در باورهای عامیانه نیز بر همین اساس از آیات قرآن بنا شده و با عقاید عامیانه مردم درهم‌آمیخته شده است به طوری که دربارۀ این واژگان و باورهای عامیانه و ارتباط آنها باهم آمده است« ديوها (شياطين)براي شنيدن اخبار الهي به آسمان يورش ميبرند، اما به وسيلة شهاب ثاقب اجرام فلكي براثر تماس با جو مشتعل شده و رانده ميشـوند».(شميسا، 1377 :50). اما اين اعتقاد حقيقي، خود با افسانهها و اساطير فراوان توأم شده، چنانكه گفتهاند:«شيطان كه كونة پاهايش را به هم ميمالد، الخناس مـيريـزد. ايـن الخنـاسهـا روي دوش يكديگرسوار ميشوند و ميروند به آسمان هفتم ببينند چه خبر است. خدا امر ميكنـد كـه يكي از آنها را تير بزنند. آن‌وقت همه‌شان ميريزند».(هدايت و دیگران، 1356: 122). همین باورها در شعر معزی نیز راه یافته است و شاعر ارتباط خاصی را با واژه«دیو و شهاب» به وجود آورده است که نشان دهنده تصدیق مباحث پیشین است.
بدان قضا چو رضا دادم اندر آن ساعت |
| نشستم از بَرِ دیو جهنده همچو شهاب (معزی، 1318: 58) |
و نیز بیت زیر:
شهاب هست به لون و به شکل چون قلمش |
| فلـک به قـوّت آن دیـو را زند به شهاب (همان، 61) |
و یا:
هـمـی بـه‌تیغ اجل وهم او مخالف را |
| چنان زند که زند چرخ دیو را به شهاب (همان،65) |
- ماه و پارچه کتان
یکی از باورهـاي عامیانهای که در گذشته وجود داشت اين بود که از تأثير ماهتاب(ماه )کتان فرسوده ميشود و این باور در شعر معزی نیز قابل مشاهده است:
آن کند تابش تیغ تو به خفتان و زره |
| که کند تابش مهتاب به کتان و حشیش (معزی، 1318: 424) |
در بیت فوق با توجه به باور عامیانه فرسوده شدن پارچه کتان به وسیله ماه، ممدوحش را در برتری نیزه و شمشیر زدن به دشمن و پاره‌پاره کردن زره دشمنان را همانند نور مهتاب میداند که پارچه کتان را فرسوده میسازد. و همین مضمون و باور را در بیت زیر نیز مدنظر دارد:
حوادث فلکی در برابر نظرش |
| چنان بود که قصب در برابر مهتاب (همان، 61) |
- هفت طبقه آسمان
اشاره به باور هفت طبقۀ آسمان از مواردی است که بر پایۀ قرآن کریم استوار گشته و به فرهنگ عامیانه مردم راه یافته است. «اللَّـهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْ‌ضِ مِثْلَهُنَّ» (خدا همان كسى است كه هفت آسمان و همانند آنها زمين آفريد) (طلاق/ 12). اما باز هم میبینیم دیدگاه عمومی مردم که آسمان دارای هفت‌طبقه است، در باورهای مردمان عهد ساسانی نیز به وضوح مشهود است و یاحقی اینگونه به آن اشاره کرده است. «منجمان پس از دورۀ ساسانی عموماً طبقات آسمان را هفت میپنداشتند و هر طبقه به یکی از سیارگان هفت‌گانه تعلق داشت». (یاحقی، 1386: 45). که همین امر به مضامین شعرا راه یافت و امیر معزی نیز به آن اشاره نموده است. وی در توصیف جایگاه ممدوحش، اینگونه به هفت‌فلک اشاره نموده است:
تا پادشه روی زمین باشد سنجر |
| بر هفت فلک فخر بود روی زمین را (معزی، 1318: 6) |
و در جایی دیگر نیز برای بزرگداشت جایگاه ممدوح،آسمان را هفت طبقه معرفی میکند:
وحی است آفرینش و آن وحی را مدام |
| هفت اخترند کاتب و هفت آسمان کتاب (همان، 57) |
همچنین:
رسید همت او از عُلوّ به‌جایگهی |
| که هفتمین فلکش پایه نخستین است (همان، 126) |
علم نجوم احکامی و نجوم
نجوم احكامي شيوهاي در غيبگويي و فال‌بینی است و بر اين اصل اسـتوار اسـت كـه ستارگان و سيارات بر اجسام زميني و سرنوشت افراد و اقوام تأثير دارند. «نجوم احكامي درگذشته، نوعي علم در شناخت حالات، ويژگيها و تأثیرات سـيارات كواكب بوده است كه به‌مرورزمان در ميان عامه نيز جايي بـراي خودیافت و باورهـايي پیرامونِ بعضي از قسمت‌های اين علم شكل گرفت. گذشتگان چون در برابر سؤالات خود و اتفاقاتي كه پيش ميآمد جواب قانع‌کننده‌ای نمييافتند، سعي ميكردند با ربط دادن برخي از آنها به آسمان و احكام نجوم، برايشان توجيهي بيابند».(صرفی و افاظل، 1389: 54). همچنین باید گفت علم نجوم به شناخت ستارگان اشاره دارد بدون آنکه به تأثیر آنان در عقاید و باور عمومی توجه شود که این امر با علم شعرا به آنها و تصویرسازی‌های خویش به انجام میرسد. بنابراین باید گفت «در روزگاران قدیم، تحقیق علمی در اجرای فلکی با علم احکام نجوم آمیخته بود»(مصاحب، 1345: 3012). که این امر در دیوان معزی نمود چشمگیری دارد و ذیل این مبحث به آن میپردازیم.
- مشتری
ستاره مشتری که نام دیگرش «برجیس» است در بیان مضامین ادبی، جایگاه ویژهای دارد.«در اشعار شعرا غالباً از مشتري به‌عنوان قاضي فلك نام‌برده ميشود. اين مورد بـه بـاوري در بين احكاميان برميگردد. در نجوم احكامي، مشتري كوكب قضات و علما و اشـراف و اصحاب مناصب و ارباب نواميس و ترسايان است.»(مصفّي، 1366: 736). امیر معزی به ستاره مذکور به عنواد نماد علم و دانایی توجه دارد و اندیشه ممدوحش را در قطعیت و درستی، به ستاره مشتری مانند میکند:
مشتری رای است و کیوان همت و خورشید قدر |
| صاعقه تیغ است و صرصر تیر و سیاره سِنان (معزی، 1318: 635) |
و گاهی برای ستاره مذکور صفت بلندی را بیان میدارد:
از بزرگی آسمان در زیردست کوتوال |
| وز بلندی مشتری در زیر پای پاسبان (همان) |
- بنات النعش و پروین
- از مواردی که ذیل نجوم احکامی قابل بررسی است، بحث بنات النعش و پروین است. قبل از هر توضیحی دربارۀ مبحث فوق باید یادآور شد، هدف از اینکه بنات النعش و پروین(ثریا) را با هم در یک بخش مورد ارزیابی قرار میدهیم این است که این دو صورت فلکی معمولا نمادهای متضادی هستند که در بیشتر اوقات با هم به کار برده میشود. دربارۀ آنها باید گفت «بنات جمع بنت است به معني دختر و صورتي است به شكل سه ستاره در دم دب اكبر كه بدان هفت اورنگ نيز گفتهاند.«(دهخدا، ،١٣٧٧: ذيل بنات النعش). دربارۀ پروین گفتهاند «ستارگان پروين(ثریا) را شش تا هفت عدد دانستهاند كه با چشم عادي ميتوان در آسـمان ديد. در باورهاي بسیار کهن عاميانه، پروين نمودار جمعيت است. ... و نگريستن به پروين را موجد جمعيت دانستهاند». (مصفي، 1366: 104). امیر معزی با توجه به شناختی که از ستاره مذکور و باور عامیانهای که درباره آن وجود دارد، به تجمیع آن توجه داشته است و آن را در برابر ستاره بنات النعش که به گسستگی و پریشانی مشهور است قرار داده است و توصیفی زیبا را ارائه نموده است:
همچون بنات النعشند از هم گسسته اکنون |
| قـومی‌کـه بر خـلافت بودند چون ثریا (معزی، 1318: 4) |
گاهی اوقات شاعر از ستاره ثریا به نماد اعتلا و بلندی نظر دارد و ممدوح خویش را اینگونه توصیف میکند:
سایه تاج تورا مرتبه خورشید است |
| پایه تخت تورا پایگه پروین است (همان، 91) |
معزی به اسم دیگر آن که هفت اورنگ است هم توجه داشته و جایگاه رفیع آن را مد نظر قرار داده است و این‌چنین در دیوانش از آن استفاده کرده است:
علاء دولت عـالی بهاء دین که رسید |
| ز بس علاء و بها قدر او به هفت اورنگ (معزی، 1318: 435). |
اما باید توجه داشت که «بنات النعش، دو مجموعه از ستارگان در نیمکره شمال آسمان و حول قطب است که آنها را بنات النعش صغری و کبری مینامند» (صوفی، 1351: 25). همچنین رازی دربارۀ آن میگوید «بنات النعش جزء دو صورت بزرگ‌تر به نام‌های دُب اصغر و دُب اکبر هستند» ( رازی،1382: 432). امیری معزی با استفاده از علم نجوم و آشنایی کامل با علم مذکور، اینگونه به آن اشاره‌کرده است:
بَناتِ نَعش و ثریا چنان نمود مرا |
| که شاخ نسترن اندر میان سیسنبر (معزی، 1318: 265) |
باید گفت که «در باورهاي بسیار کهن عاميانه، دب اكبر و بناتالنعش نشـانة تفرقـه و پريشـاني اسـت. و نظارة هفتاورنگ(دب اكبر) سبب تفرقه و پريشاني فكري و کم شدن قـواي بـدني تصـور شده است.» (مصفّي،1366: 104) و معزی نیز بر این باور عامیانه نظر داشته است:
همچون بنات نعشند از هم گسسته اکنون |
| قومی‌که بر خلافت بودند چون ثریا (معزی، 1318: 4) |
و حتی در توصیف قدرت ممدوح و عظمت شاه نیز به این ویژگی بنات النعش اشاره کرده است که میتواند سپاه دشمن را با قدرت خویش، از هم گسسته سازد:
سپاهی را که بدخواهت همی گرد آورد شاها |
| کنی همچون بناتالنعش اگر هستند چون پروین (همان، 531) |
در بیت فوق نیز همین دو ویژگی متضاد پراکندگی و جمع در ستارههای مذکور بیان شده است.
- سها
«سها [ س ُ] (اِخ) ستاره معروف باریک در بنات النعش و آن متصل است با ستاره دوم از سه ستاره بنات» (فرهنگ آنندراج، ذیل واژه سُها ). «سها ستارة کوچکي در رأس مثلث بناتالنعش صغري در صورت فلکـي دب اکبـر اسـت» (بیرونی، 1367: 100). این ستاره از قدیم مورد توجه شعرا قرارگرفته است و شاعرانی که با علم نجوم آشنا بودند، از آن در تصاویر شعری خود بهره بردهاند. معزی با وقوف بر علم نجوم از آن در خلق تصاویر شعری بهره برده و بر جایگاه رفیع آن مدنظر داشته است:
