بررسی و مقایسه تصاویر آتش در ادبیات حماسی و عرفانی با تأکید بر شاهنامه فردوسی و اشعار مولانا

الموضوعات :

افشین وزیری ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.)
علی محمد موذنی ² (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 10 الأحد , صفر, 1442 تاريخ التأكيد : 02 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1442 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: عرفان, مولانا, آتش, حماسه, فردوسی, شاهنامه,

ملخص المقالة :

آتش یکی از عناصر بنیادی در پیدایش هستی و نیز مهم‌ترین جلوة حیات در طبیعت برای انسان است. عنصر آتش از بدو زندگی تابه‌حال در میان تمام انسان‌ها و آیین‌ها دارای قداست و اهمیتی والا بوده است. این عنصر در افکار و سروده‌های دو شاعر بزرگ زبان و ادبیات فارسی، یعنی فردوسی و مولانا نیز همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به اشکال مختلف در آثار آنان متجلی گردیده است. فردوسی آتش را آخشیج برتر عنوان نموده و در نظر او آتش سرچشمه ویژگی‌های بنیادین دیگر از قبیل گرما، سرما، خشکی و تری است. ویژگی‌های اساطیری آتش در شاهنامه مانند آتش آزمون و آتش تطهیر بسیار پررنگ و نمادین است. آتش در اشعار مولانا در قالب‌های تمثیل، تلمیح، استعاره، نماد و غیره به‌کاررفته است. آتش در اشعار مولانا در مصداق آتش حق و تجلیات وی، آتش انبیا، آتش عشق، آتش جهنم، آتش نفس و غیره به چشم می‌خورد که همگی برای تبیین معرفت، عشق و جلوه‌های آفرینش به‌کاررفته است. در این مقاله به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی، تصاویر آتش در شاهنامه فردوسی و اشعار مولانا موردبررسی قرارگرفته است. کارکردهای معرفت، عشق و پاک‌کنندگی آتش عمدتاً تحت تأثیر اسطوره‌ها بوده و ازلحاظ رویکرد نقاط مشترک زیادی با شاهنامه فردوسی دارد؛ اما در تحلیل رویکرد عارفانه شعر مولانا و تصاویر او از آتش درمی‌یابیم که مجردّات فکری شاعر به طور رمزگونه بیان شده است.

المصادر:

کتاب‌ها

قرآن کریم. جامی، عبدالرحمن (1374) سلامان و ابسال، به اهتمام سید ضیاءالدین سجادی، تهران: سروش.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه دهخدا، جلد اول و جلد دهم، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

رجبی، پرویز (1380) هزاره‌های گمشده، تهران: توس.

سعیدی، گل بابا (1387) فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن عربی، تهران: زوّار.

سید رضی، محمد بن حسین (1387) نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ 32، قم: الهادی.

صفا، ذبیح‌الله (1352) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1397) مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ نهم، تهران: سخن.

علامه مجلسی، محمدباقر (1315 ق) بحارالانوار، جلد 7 و 8، تهران: کمپانی.

عین القضات، عبدالله بن محمد (1341) تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، 9 جلد، در 4 مجلد، چاپ هفتم، تهران: قطره.

فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1384) زندگی مولانا جلال الدّین محمّد، چاپ هفتم، تهران: زوّار.

فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1370) احادیث مثنوی، تهران: امیرکبیر.

کزّازی، میر جلال‌الدین (1385) نامه باستان، جلد 1 و 2، تهران: سمت.

محمدی، علی (1388) تفسیر مثنوی با مثنوی، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

مکارم شیرازی، ناصر (1387) تفسیر نمونه، جلد 25، قم: امام علی ابن ابی‌طالب (ع).

مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1373) کلیات شمس تبریزی، مقدمه بدیع‌الزمان فروزان‌فر، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1390) شرح جامع مثنوی معنوی، کریم زمانی، تهران: اطلاعات.

نراقی، احمد (1385) معراج‌السعاده، چاپ اول، قم: طوبای محبت.

نظامی گنجوی (1316) شرف‌نامه، تهران: مطبعه ارمغان.

یاحقی، محمدجعفر (1369) فرهنگ اساطیر، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سروش.

یاحقی، محمدجعفر (1386) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

مقالات

حیدری، دریا (1392) سوگند در شاهنامه و ارتباط اساطیری آن با آب‌وآتش، پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال نهم، شمارۀ 16، صص 35-61.

سبحانی، توفیق (1387) گویی که شاهنامه تاریخ همه ملت‌هاست با نگاهی به ترجمه منظوم شریفی از شاهنامه، نامه انجمن، شمارۀ 29، صص 127-140.

سیف، عبدالرضا، موسوی وند، نسرین (1381) موسی (ع) و فرعون در مثنوی معنوی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 4، شمارۀ 8-7-6، صص 55-74.

محمدزاده، مریم (1393) بررسی تطبیقی نمودهای گذر از آتش، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 6، شمارۀ 21، صص 231-249.

مؤذنی، علی‌محمد (1378) فرازوفرود سخن در مثنوی مولوی براثر غلیان عشق و شور و جذبه تداعی‌ها، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 39، شمارۀ 151، صص 1-19.

منابع لاتین

Reichelt, H. (1968) Avesta Reader, Strassburg: Verlage Von Karl J. Trubner.

Books

The Holy Quran. Jami, Abdolrahman (1995) Salaman and Absal, by Seyed Ziaeddin Sajjadi, Tehran: Soroush.

Dehkhoda, Ali Akbar (1998) Dehkhoda Dictionary, Volume One and Volume Ten, Second Edition, Tehran: University of Tehran.

Rajabi, Parviz (2001) The Lost Millennia, Tehran: Toos.

Saeedi, Gol Baba (2008) The Comprehensive Dictionary of Ibn Arabi Mystical Terms, Tehran: Zavar.

Seyyed Razi, Mohammad Ibn Hussein (2008) Nahj al-Balaghah, translated by Mohammad Dashti, 32nd edition, Qom: Al-Hadi.

Safa, Zabihullah (1973) Epic in Iran, Tehran: Amirkabir.

Attar Neyshabouri, Farid al-Din (2018) Tragedy, edited by Mohammad Reza Shafiei Kadkani, ninth edition, Tehran: Sokhan.

Allameh Majlisi, Mohammad Baqir (1897) Baharalanvar, Volumes 7 and 8, Tehran: Company.

Ein Al-Qozat, Abdullah Ibn Mohammad (1962) Preparations, published by Afif Asiran, Tehran: University of Tehran.

Ferdowsi, Abolghasem (2009) Shahnameh, based on the Moscow edition, 9 volumes, in 4 volumes, seventh edition, Tehran: drops.

Forouzanfar, Badi 'al-Zaman (2005) The life of Maulana Jalaluddin Mohammad, seventh edition, Tehran: Zavar.

Forouzanfar, Badi 'al-Zaman (1991) Hadiths of Masnavi, Tehran: Amirkabir.

Kazazi, Mir Jalaluddin (2006) Ancient Letter, Volumes 1 and 2, Tehran: Samat.

Mohammadi, Ali (2009) Interpretation of Masnavi with Masnavi, Hamedan: Bu Ali Sina University.

Makarem Shirazi, Nasser (2008) Sample Interpretation, Volume 25, Qom: Imam Ali Ibn Abi Talib (AS).

Rumi, Jalaluddin Mohammad (1994) Generalities of Shams Tabrizi, Introduction to Badi'at al-Zaman Forouzanfar, Tehran: Amirkabir.

Rumi, Jalaluddin Mohammad (2011) Comprehensive description of the spiritual Masnavi, Karim Zamani, Tehran: Information.

Naraghi, Ahmad (2006) Ascension of Happiness, first edition, Qom: Toubai Mohabbat.

Nezami Ganjavi (1937) Sharafnameh, Tehran: Armaghan Press.

Yahaghi, Mohammad Jafar (1990) Farhang-e Asatir, Tehran: Soroush Institute for Cultural Studies and Research.

Yahaghi, Mohammad Jafar (2007) The Culture of Myths and Stories in Persian Literature, Tehran: Contemporary Culture.

Articles

Heidari, Darya (2013) Oath in Shahnameh and its mythological connection with water and fire, Research Journal of Epic Literature, Ninth Year, No. 16, pp. 35-61.

Sobhani, Tawfiq (2008) As if Shahnameh is the history of all nations with a look at the translation of Sharifi poem from Shahnameh, Letter of Association, No. 29, pp. 127-140.

Seif, Abdolreza, Mousavivand, Nasrin (2002) Musa (AS) and Pharaoh in Masnavi Manavi, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Volume 4, Number 8-7-6, pp. 55-74.

Mohammadzadeh, Maryam (2014) A Comparative Study of Fire Passage Manifestations, Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), Volume 6, Number 21, pp. 231-249.

Moazani, Ali Mohammad (1999) Farazofrood Sokhan in Rumi's Masnavi due to the boiling of love and passion and the association of associations, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Volume 39, Number 151, pp. 1-19.

Latin resources

Reichelt, H. (1968) Avesta Reader, Strassburg: Verlage Von Karl J. Trubner.