انس و هیبت و وجوه تعلیمی آن دو در حدیقۀ سنایی و مثنوی معنوی
الموضوعات :سمانه منصوری آلهاشم 1 , رامین محرمی 2
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
الکلمات المفتاحية: انس, تعلیم, هیبت, سنایی, مولوی,
ملخص المقالة :
هیبت و انس از مفاهیم زوجی است که جزو احوال عرفانی به‌حساب می آیند و در مرتبه ای بالاتر از خوف و رجا و قبض و بسط قرار دارند؛ از آن جا‌که این احوال در لحظات حیات عارف، نوسان دارند و او تجربۀ هر دو حال را دارد. عارفان هم در مورد هیبت و هم دربارۀ انس، اقوالی دارند و سالکان را گاهی دارای حال هیبت و گاهی دارای حال انس می دانند؛ اما بر اساس مکتب فکری خود یکی از این دو حال را بر دیگری ترجیح داده، در آثار عرفانی و تعلیمی شان، دیدگاه ویژۀ خود را به مخاطب عرضه می کنند. در این پژوهش ضمن تأکید بر مسائل بنیادینی چون انس، هیبت؛ به عنوان زمینۀ اصلی بحث با بهره گیری از روش تحلیلی- توصیفی، به جنبۀ تعلیمی آن دو، در حدیقة سنایی و مثنوی معنوی، پرداخته‌شده و آن گاه این نتیجه حاصل گردیده که هرچند آثار عرفانی تجلی حالات درونی سرایندگان آن است، اما گاه جنبۀ تعلیمی، بر بیان حالات درونی پیشی می گیرد و آفرینندۀ اثر، متناسب با احوال خود به سمت یکی از این احوال گرایش پیدا می کند و بر صفات قهری یا لطفی خداوند تأکید بیشتری می کند؛ چنانکه سنایی از عارفان مکتب زهد، بیشتر بر هیبت خداوند تأکید و مخاطبان را از هیبت خداوند بر حذر می دارد؛ ولی مولوی به‌عنوان عارف مکتب عاشقانه، بیشتر به انس با خداوند و صفات جمالی او تأکید دارد. بیان تشابه و تفاوت مکتب فکری و گرایش های عرفانی این دو عارف و شرح و تفسیر آنان از دو حال هیبت و انس، از اهداف اصلی این مقاله است.
کتاب ها
قرآن مجید آشوری، داریوش (1377) عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: مرکز.
افلاطون (1380) دورۀ کامل آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسین لطفی، جلد سوم، تهران: خوارزمی.
افلاکی، شمس‌الدین احمد (1362) مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
العبادی، قطب‌الدین اردشیر (1347) صوفی نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایرانی.
الهی قمشه‌ای، محی الدین (1386) سیصد و شصت‌وپنج روز در صحبت مولانا، تهران: سخن.
انصاری، خواجه عبدالله (1319) رسایل، تصحیح سلطان حسین تنابندۀ گنابادی، تهران: ارمغان.
بادکوبه ای، واصف (1392) در محضر عارفان، تهران: قدسیان.
پورنامداریان، تقی (1386) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
درگاهی، محمود (1379) رسول آفتاب، مولوی از شریعت تا شوریدگی، تهران: امیرکبیر.
زرقانی، مهدی (1378) افق‌های شعر و اندیشۀ سنایی، تهران: روزگار.
زرقانی، مهدی (1381) زلف عالم‌سوز دربارۀ منظومۀ فکری سنایی غزنوی، تهران: روزگار.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1353) ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373) با کاروان حله، چاپ نهم، تهران: سخن.
سپهسالار، فریدون ابن احمد (1385) رسالۀ سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، تصحیح: محمد افشین وفایی، تهران: سخن.
سجادی، سید جعفر (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
سنایی، مجدود بن آدم (1329) حدیقه‌الحقیقه و طریقه الشریعه، تصحیح: محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سپهر.
سنایی، مجدود بن آدم (1381) دیوان حکیم سنایی غزنوی، به قلم بدیع الزمان فروزانفر، تهران: آزاد مهر.
شجیعی، پوران (1373) جهان‌بینی عطار، تهران: مؤسسۀ نشر ویرایش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) تازیانه‌های سلوک، تهران: آگه.
شمس‌الدین آملی، محمد بن محمود (1381) فرهنگ اصطلاحات تعریفات (نفایسالفنون)، تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1362) سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.
شیمل، آنه ماری، ویلیام چیتیک و دیگران (1386) میراث مولوی، ترجمة مریم مشّرف، تهران: سخن.
صارمی، سهیلا (۱۳۷۳) مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله (1392) تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی ، جلد دوم، تهران: فردوس.
طبرسی، فضل بن حسن (1350) تفسیر مجمع‌البیان، جلد دهم. ترجمة گروهی از مترجمان، تهران: فراهانی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1392) تذکره الاولیا، تصحیح: محمد استعلامی، تهران: زوار.
قشیری، ابوالقاسم (1361) رسالة قشیریه، ترجمۀ بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عبدالرزاق (1413) اصطلاحات الصوفیه، به تحقیق عبدالعال شاهین، قاهره: دارالمنار.
کاشانی، عزالدین محمود بن علی (1381) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
کربن، هنری (1373) آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، باقر پرهام و داریوش شایگان، تهران: فرزان روز.
کلینی، محمد بن یعقوب(1369) اصول کافی، تهران: کتاب‌فروشی علمیۀ اسلامی.
گوهرین، صادق (1376) شرح اصطلاحات تصوف، چاپ دوم، تهران: زوار.
لاهیجی، محمد (1371) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
مرتضوی، منوچهر (1384) مکتب حافظ، چاپ چهارم، تبریز: ستوده.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1365) شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح و تشحیه محمد روشن، جلد سوم، تهران: اساطیر.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1380) تفسیر نمونه، جلد هفتم، تهران: دارالکتاب اسلامی.
مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1390) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد ا. نیکلسون، تهران: هرمس.
نویا، پل (1373) تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نیکلسن، رینولد آلن (1374) تصوف اسلامی در رابطۀ انسان و خدا، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان (1389) کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.
یوسف پور، محمدکاظم (1380) نقد صوفی، تهران، روزنه.
مقالات
صفایی هوادرق، مهناز (1396) پژوهشی تطبیقی درباره انسان از دیدگاه مولوی و اسپینوزا، فصلنامۀ تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 34، صص 257-231.
فرهانیان، فاطمه (1394) معرفت ذات الهی ازنظر شاه نعمت‌الله ولی، جاویدان خرد، شمارۀ 28، صص 124-103.
نوری، مجید (1388) چشم‌انداز حسن از دیدگاه شیخ محمود شبستری، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 2، صص 91-74.
محرمی، رامین (1389) تفاوت دیدگاه عرفانی و کلامی مولوی در موضوع جبر، مجلۀ ادیان و عرفان، شمارۀ 1، صص 105-121.
_||_Books
The Holy Quran Ashouri, Dariush (1998) Mysticism and Randy in Hafez Poetry, Tehran: Center.
Plato (2001) The Complete Period of Plato's Works, Translated by Mohammad Hossein Lotfi, Volume 3, Tehran: Kharazmi.
Aflaki, Shamsuddin Ahmad (1982) Managhebeh Al-Arifin, by Tahsin Yaziji, Tehran: Book World.
Al-Abadi, Qutbuddin Ardeshir (1968) Sufi letter, edited by Gholam Hossein Yousefi, Tehran: Iranian Culture Foundation.
Elahi Ghomshei, Mohieddin (2007) Three hundred and sixty-five days in the speech of Rumi, Tehran: Sokhan.
Ansari, Khajeh Abdullah (1940) Essays, correction Sultan Hossein Tanabandeh Gonabadi, Tehran: Armaghan.
Badkoubeh, Wasef (2013) in the presence of mystics, Tehran: Ghodsian.
Pournamdarian, Taghi (2007) Mysteries and Mysterious Stories in Persian Literature, Tehran: Scientific and Cultural Publications.
Dargahi, Mahmoud (2000) Rasool Aftab, Rumi from Shariat to Shuridaghi, Tehran: Amirkabir.
Zarghani, Mehdi (1999) Horizons of Sanai Poetry and Thought, Tehran: Roozgar.
Zarghani, Mehdi (2002) Zolf Alamosuz about the intellectual system of Sanai Ghaznavi, Tehran: Roozgar.
Zarrinkoob, Abdolhossein (1974) The value of Sofia heritage, Tehran, Amirkabir.
Zarrinkoob, Abdolhossein (1994) with the caravan of Hillah, ninth edition, Tehran: Sokhan.
Sepahsalar, Fereydoun Ibn Ahmad (2006) Sepahsalar's treatise on the manaqeb of Hazrat Khodavardagar, edited by Mohammad Afshin Vafaei, Tehran: Sokhan.
Sajjadi, Seyed Jafar (2004) Dictionary of Mystical Terms and Interpretations, Tehran: Tahoori.
Sanai, Majdood Ibn Adam (1950) Hadiqah al-Haqiqah and the Shari'a method, edited by Mohammad Taghi Modarres Razavi, Tehran: Sepehr.
Sanai, Majdood Ibn Adam (2002) Divan Hakim Sanai Ghaznavi, by Badi'at-e-Zaman Forouzanfar, Tehran: Azad Mehr.
Shajiei, Pouran (1994) Attar Jahanbini, Tehran: Editing Publishing Institute.
Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (1993) Whips of conduct, Tehran: Ad.
Shamsuddin Amoli, Mohammad Ibn Mahmoud (2002) Dictionary of Terms of Definition (Nafaisalfonun), Tehran: Ferdows.
Shamisa, Sirus (1983) The journey of lyric in Persian poetry, Tehran: Ferdows.
Schimmel, Anne-Marie, William Chitick et al. (2007) Rumi's Legacy, translated by Maryam Musharraf, Tehran: Sokhan.
Saremi, Soheila (1995) Mystical terms and prominent concepts in Attar language, Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies.
Safa, Zabihollah (2013) History of Literature in Iran and in the Realm of Persian Language, Volume 2, Tehran: Ferdows.
Tabarsi, Fadl Ibn Hassan (1971) Tafsir Majma 'al-Bayyan, vol. Translated by a group of translators, Tehran: Farahani.
Attar Neyshabouri, Farid al-Din Mohammad (2013) Tazkereh al-Awliya, edited by Mohammad Estelami, Tehran: Zavar.
Gheshiri, Abolghasem (1982) Gheshirieh treatise, translated by Badi'at al-Zaman Forouzanfar, Tehran: Scientific and cultural.
Kashani, Abdul Razzaq (1992) Sufi Terms, by Abdul Aal Shahin, Cairo: Dar al-Manar.
Kashani, Izz al-Din Mahmoud ibn Ali (2002) Mesbah al-Hadaieh and Muftah al-Kifaya, edited by Jalaluddin Homayi, Tehran: Homa.
Carbon, Henry (1994) The Horizons of Spiritual Thought in Iranian Islam, Baqer Parham and Dariush Shayegan, Tehran: Farzan Rooz.
Klini, Mohammad Ibn Yaqub (1990) Sufficient Principles, Tehran: Islamic Theology Bookstore.
Goharin, Sadegh (1997) Description of Sufism terms, second edition, Tehran: Zavar.
Lahiji, Mohammad (1992) Mafatih al-Ijaz fi Sharh Golshan Raz, edited by Mohammad Reza Barzegar Khaleghi and Effat Karbasi, Tehran: Zavar.
Mortazavi, Manouchehr (2005) Hafez School, fourth edition, Tabriz: Sotoudeh.
Mustamali Bukhari, Abu Ibrahim Ismail Ibn Mohammad (1986) Explanation of the definition of the religion of Sufism, correction and explanation of Mohammad Roshan, Volume 3, Tehran: Myths.
Makarem Shirazi, Nasser et al (2001) Sample Interpretation, Volume 7, Tehran: Islamic Library.
Rumi, Jalaluddin Mohammad Ibn Mohammad (2011) Masnavi Manavi, edited by Reynold A. Nicholson, Tehran: Hermes.
Noya, Paul (1994) Quranic Interpretation and Mystical Language, translated by Ismail Saadat, Tehran: University Publishing Center.
Nicholson, Reynold Allen (1995) Islamic Sufism in the Relationship between Man and God, Mohammad Reza Shafiee, Kodkani, Tehran: Sokhan.
Hojviri, Abolhassan Ali Ibn Ibn Osman (2010) Kashfat al-Mahjoub, edited by Mahmoud Abedi, Tehran: Soroush.
Yousefpour, Mohammad Kazem (2001) Sufi Criticism, Tehran, Rozaneh.
Articles
Safaei Hawadergh, Mahnaz (2017) A Comparative Study on Man from the Perspective of Rumi and Spinoza, Quarterly Journal of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts, No. 34, pp. 257-231.
Farhanian, Fatemeh (2015) Knowledge of the Divine Essence according to Shah Nematullah Vali, Javidan Kherd, No. 28, pp. 124-103.
Nouri, Majid (2009) Hassan's Perspective from the Perspective of Sheikh Mahmoud Shabestari, Persian Language and Literature Quarterly, No. 2, pp. 91-74.
Moharremi, Ramin (2010) The difference between Rumi's mystical and theological views on the subject of algebra, Journal of Religions and Mysticism, No. 1, pp. 105-121.
