فلسفه وجود و ویژگی‌های امام از دیدگاه تفاسیر فریقین
الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنیخدیجه احمدی بیغش 1 , طاهره محسنی 2
1 - طلبه سطح چهار(دکترای تفسیر تطبیقی)، استاد حوزه و دانشگاه
2 - دکترای تفسیر تطبیقی، استاد حوزه، استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، پردیس خواهران
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
مسأله امامت در تاریخ اندیشه اسلامی پیشینه‌ای طولانی دارد. امامت به معنای رهبری و ریاست امت که طبعاً نوعی تبعیت و پیروی گروهی را به همراه دارد. امامت از یک سو پیشوایی و راهبری و از سوی دیگر تبعیت و پیروی است. اما اینکه این پشوایی و پیروی در چه قلمرویی باشد یا در چه بُعدی از ابعاد زندگی دنیوی و اخروی انسان مطرح شود، موجب تفاوت‌هایی میان مذاهب مختلف اسلامی شده است. مذاهب امامیه، معتزله و اشاعره علی‌رغم شباهت در بعضی ویژگی‌های امام، تفاوت‌هایی اساسی در این مسأله با یکدیگر دارند. تحلیل و نقد آراء کلامی این متکلمین و مفسرین اسلامی، موجب تبیین راه حق و جایگاه امامت می‌شود. این پژوهش با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه‌ای، در صدد واکاوی فلسفه وجود و ویژگی‌های امام از منظر سه متفکر برجسته اسلامی علامه طباطبایی شیعی، قاضی عبد الجبار معتزلی و قاضی باقلانی اشعری است. علامه حقیقت امامت را از سنخ ولایت تکوینی، هدایت باطنی و معنوی، وجوب عقلی علی الله دانسته، قاضی عبد الجبار آن را مسأله‌ای اجرائی، عقلی و ضرورتی اجتماعی به منظور حفظ کیان اسلامی، و باقلانی نیز آن را فرعی فقهی و شرعی به منظور اداره امور جامعه اسلامی معرفی کرده است.
قرآن کریم. ترجمه محمدکاظم معزی.
نهج البلاغه. ترجمه محمد دشتی.
کتب فارسی
جمعی از نویسندگان. 1381ش، امامت‌پژوهی(بررسی امامت از دیدگاه امامیه، معتزله و اشاعره)،مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
ضیائی فر، سعید. 1382ش، جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، قم: بوستان کتاب قم.
معروف هاشم، الحسنی. 1376ش، شیعه در برابر معتزله و اشاعره، ترجمه سید محمدصادق عارف، مشهد: انتشارات آستان مقدس رضوی.
نصری، عبدالله. ۱۳۸۳ش، آیینه‌های فیلسوف: گفت‌وگوهایی در باب زندگی، چاپ دوم، تهران: سروش.
کتب عربی
ابن شهبه. 1407ق، طبقات الشافعیة، تصحیح و تعلیق حافظ عبد العلیم خان، بیروت: دار الندوه.
ابن مرتضی، احمد. 1409ق، طبقات المعتزلة، تحقیق سدیوالد ویلستر، چاپ سوم، بیروت: دار المنتظر.
ابن منظور، محمد بن مکرم. بی تا، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
الاشعری، لابی الحسن علی بن اسماعیل. 1426ق، الابانة، بیروت: دار الکتب العلمیه.
امینی نجفی، احمد. 1369ش، شرح جا‌مع تجرید الاعتقا‌د، قم: مرتضی.
اندلسی، علی بن حزم. 1386ق، الفصل فى الملل والاهواء والنحل، بیروت: دار الکتب العلمیه.
الباقلانی، ابی‌بکر محمد بن الطیب. 1407ق، تمهید الاوائل وتلخیص الدلایل، تحقیق عماد الدین احمد حیدر، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
الباقلانی، ابی‌بکر محمد بن الطیب. 1957م، التمهید، بیروت: منشورات جامعة الحکمة فی بغداد.
البدوی، عبد الرحمن. 1997م، مذاهب الاسلامیین، بیروت: دار العلم للملایین.
تفتا‌زانی، مسعود بن عمر. 1412ق، المراصد علی شرح المقا‌صد، قم: الشریف الرضی.
تمیمی بغدادی، عبد القا‌هر. 1400ق، اصول الدین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
جرجانی، میر سید شریف. ۱۳۲۵ق، شرح المواقف، افست، قم: شریف رضی.
جرجانی، میر سید شریف. 1408ق، التعریفات، بیروت: دار الکتب العلمیه.
جوهری، اسماعیل بن حماد. 1368ش، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، تهران: امیری.
حسینی تهرانی، سید هاشم. 1433ق، توضیح المراد، قم: دار زین العا‌بدین لإحیا‌ء تراث المعصومین(ع).
حلی، حسن بن یوسف. 1425ق، اثبا‌ت الوصیة للاما‌م علی بن ابی طا‌لب(ع)،نجف: مکتبة دار الکتب التجاریه.
حمصی رازی، محمود بن علی. 1412ق، المنقذ من التقلید، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
خرازی، محسن. 1422ق، التوسل، قم: مؤسسة دائرة المعا‌رف فقه اسلامی.
خلدون، عبدالرحمن. 1409ق، مقدمة ابن خلدون، بیروت: دار العوده.
الخیون، رشید.1420ق، معتزلة البصرة والبغداد، چاپ سوم، لندن: دار الحکمه.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. بی تا، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مرتضوی.
شهرستا‌نی، محمد بن عبدالکریم. بی تا، نها‌یة الا‌قدام فی علم الکلام، قاهره: مکتبة الثقا‌فة الدینیة.
طباطبایی، محمدحسین. 1381ش، رسا‌لة‌الولایة، قم: کتابسرای اشراق.
طباطبایی، محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه.
طوسی، محمد بن حسن. 1359ش، تلخیص نقد المحصل، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
عبد الجبار، عماد الدین ابی الحسن. 1329ق، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت: دار النهضة الحدیثة.
عبد الجبار، عماد الدین ابی الحسن. 1384ق، شرح الاصول الخمسة، قاهره، مکتبة وهبة.
عبد الجبار، عماد الدین ابی الحسن. 1427ق، المغنی فی أبواب التوحید والعدل، بیروت: مکتبة العصریة.
العکبری البغدادی، محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید). 1413ق، النکت الاعتقادیة، مندرج در سلسله مصنفات الشیخ المفید، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
علم الهدی، مرتضی علی بن حسین.1410ق، الشافی فی الامامة والنقض علی کتاب المغنی، تهران: مؤسسة الصادق.
الفیومی، احمد بن محمد. 1429ق، المصباح المنیر، قاهره: مؤسسة المختار.
قوشچی، علاء الدین علی بن محمد. 1382ش، شرح الهیات تجرید، تهران: مکتوب.
کلینی، محمد بن یعقوب. 1351ش، اصول کافی، تهران: هیئت مکتبة النبی.
مصطفوی، حسن.1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هیثمی، احمد بن حجر. 1312ق، الصواعق المحرقة فى ردّ على أهل البدعةوالزندقة، قاهره، بی نا.
ولفسون، هاری. 2005م، فلسفة المتکلمین فی الاسلام، ترجمه وتعلیق مصطفی لبیب عبد الغنی، قاهره: المجلس الاعلی للثقافة.
_||_
The Holy Qur'an: Translation by Mohammad Kazem Moazi, Tehran, Sabrine, Fourth Edition, 1999.
Nahj al-Balaghah, translation by Mohammad Dashti, Qom, Amiral-Momenin Advertising Promotion Institute (AS) First Printing, 2000.
Persian resources
A group of writers, 1381, Imamate-Pajoohi (review of Imamate from the viewpoint of Imamiyeh, Mu'tazelah and Ash'areh), Mashad, Islamic Azad University of Razavi.
Ziaeefar, Sa'id, 1382, The Status of the Theological Principles in Jahtihad, Qom, Boostan Book of Qom.
Famous Hashem, Al-Hassani, 1376, Shiite against Mu'tazilites and Ash'arites, translated by Seyyed Mohammad Sadegh Aref, Mashhad, Astan Moqaddas Razavi Publication, Second Edition.
Nasri, Abdullah, 2004, The Philosopher's Mirrors: Talking about Life, Second Edition, Tehran, Soroush.
Arabic sources
Ibn Shahbah, 1407 AH, Classes of Al-Shafijah, Correction and Suspension: Hafiz Abdul-Ali Khan, Beirut, Dar al-Dawood.
Ibn Mortazai, Ahmad, 1409, al-Mutazilah classes, research: Seyyed al-Dawlish, Beirut, Dar al-Monazar, Third edition.
Ibn Manzoor, Muhammad bin Muhammad, Bayat, Lassan al-Arab, Beirut, Darahi'a al-'at al-Arabi.
Al-Shara'i, Lobby of Al-Hasan Ali ibn Isma'il, 1426 AH, Al-Beht, Beirut, Dar al-Kabul Al-Amiya.
Amini Najafi, Ahmad, 1369 AH, A Comprehensive Description of Arakid Al-Adhqad, Qom, Morteza.
Andalusia, Ali ibn Hazam, 1368, Al-Fullah, and Al-Hawa and Al-Nahlah, Beirut, Dar al-Kabul.
Al-Baghlani, Abbakir Mohammed bin al-Tayyib, 1957, Al-Tamyad, Beirut, Al-Hakmah's letter to Baghdad.
Al-Baghlani, Abbakir Mohammed bin al-Tayyib, 1407 AH, Al-Dawlah Al-Dawlah and Al-Dawlah, Al-Dawlah, Imad al-Din Ahmad al-Hadir, Beirut, Institute Electrophotometry.
Al-Badawi, Abdul Rahman, 1997, Religions of Islam, Beirut, Dar al-Alam al-Mulan.
Taftazani, Mas'ud Bin Umar, 1412 AH, Al-Murrasta Ali, Al-Majdasid, Qom, Al-Sharif Al-Razi.
Tamimi Baghdadi, Abdul Qahir, 1400 AD, Aysoloddin, Beirut, Alameh.
Jorjani, Mir Seyyed Sharif, 1408 AH, Al-Tarayfat, Beirut, Dar al-Kitab al-Aliyah.
Jorjani, Mir Seyyed Sharif, 1325 AH, Descriptions Al-Muawaq, Offset Qom, Sharif Razi.
Jawari, Ismail ibn Hamad, 1368, al-Sahaq Taj al-laghta wa saha al-Arabi, Research by Ahmad Abdul Ghafoor Attar, Tehran, Amiri.
Hosseini Tehrani, Seyyed Hashem, 1433 AH, Explanation of Al-Murad, Qom, Zayn al-Abedin Allahya Tratha al-Mu'assimin (AS).
Hali, Hassan ibn Youssef, 1425 AH, Proof Al-Zayyat Lalam Ali ibn Abi Taleb (AS), Najaf, School of Darlaktab al-Tajari.
Homsi Razi, Mahmudbn Ali, 1412 AH, Al-Manqzan al-Taqlid, Qom, Al-Nasr al-Islami Institute.
Kharazi, Mohsen, 1422 AH, Althussel, Qom, Islamic Encyclopedia of Islamic Law.
Khaldun, Abd al-Rahman, 1409 AH, Introduction by Ibn Khaldun, Beirut, Dar al-Oude.
El-Qion, Rashid, 1420, Mu'tazilah al-Bassra and al-Baghdad, London, Dar al-Hakma, Third edition.
Ragheb Esfahani, Hussein ibn Muhammad, Bey, Mofradat al-Faqah al-Quran al-Qarib al-Quran, Tehran, Mortazavi, Second Edition.
Shahrestani, Mohammad bin Abdul-Karim, Bey, Al-Qaeda in al-Kalam, Cairo, School of the Aladdin.
Tabatabai, Mohammad Hussein, 1381, Resaleh Al-Waleed, Qom, Illustrator Library.
Tabatabai, Mohammad Hussein, 1417 AH, Al-Mizan Fi Tafsir Al-Quran, Islamic Publications Office of the Community of Teachers of the Seminary, Qom.
Tusi, Mohammad ibn Hassan, 1359, Sayyid al-Muhals, Tehran, Islamic Studies Institute.
Abdul Jabbar, Emadeddin Abil Hassan, 1329 AH, Tanzieh al-Quran al-Mutlaan, Beirut, Dar al-Hashta al-Haditha.
Abdul Jabbar, Emadeddin Abil Hassan, 1427 AH, Al-Moghani Phi Abuab Al-Tawhid and Al-Adl, Beirut, Maktab al-Asrari.
Abdul Jabbar, Emadeddin Abil Hassan, 1384, Description of Al-Khamseh, Cairo, Maqdah and Wahbah.
Al-Kobra al-Baghdadi, Muhammad ibn Muhammad ibn al-Nu'man (Sheikh Mofid), 1413, Al-Qa'at al-Qa'idah, mentioned in the series: Muhammad al-Sheikh al-Mufīd, Qum, Almutmar Al-Almiyah.
Alam al-Hadi, Morteza Ali ibn Husayn, 1410, Al-Shafi, Fayl al-Ammawah and Al-Qaq Ali Ali Moghanni, Tehran, Al-Sadeq Institute.
Al-Fayyumi, Ahmad ibn Muhammad, 1429 AH, Al-Mustafa Al-Manir, Cairo, Al-Mukhtar Institute.
Ghoshchi, Ala'ddin Ali ibn Muhammad, 1382, A description of the theology of Abrid, Tehran, written.
Kellini, Mohammad bin Jacob, 1351, Sufficient Principles, Tehran, Board of Directors.
Mostafavi, Hassan, 1360 Shi, Al-Tahtiqi Fayi Wrong Al-Karim, Tehran, Translation Agency.
Haythami, Ahmed bin Hajar, 1312 AD, Al-Sawaq al-Muhraqat al-Fayd al-'Al al-Bada'a and al-Zandzqah, Gahir.
Wolfsson, Harry, 2005, Philosophy of Almt Muqlqnm Fayl al-Islam, translation and publication of Mustafa Lobib Abdul Ghani, Cairo, Al-Mejels al-Ala'l-ye Baha'i.
