بررسی انواع اقتباس‌های قرآنی در دیوان اشعار حافظ و ابوالعتاهیه

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

مرتضی حیدری ¹

1 - عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور(استادیار)

تاريخ الإرسال : 06 السبت , ذو القعدة, 1438 تاريخ التأكيد : 06 السبت , ذو القعدة, 1438 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , شوال, 1438

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

دریافتن ژرفنای سروده‌های بسیاری از شاعران بزرگ جهان اسلام، بدون شناختن مایه‌های قرآنی شعر آنان ممکن نیست. در پژوهش حاضر نگارنده به تبیین، تحلیل و تطبیق جلوه‌های تأثیرپذیری سروده‌های حافظ و ابوالعتاهیه از آیات و مضامین قرآنی پرداخته، و گونه‌های آن را در دیوان هر دو شاعر باز نموده است. تأثّر قرآنی این دو شاعر در حوزه اقتباس‌های مستقیم و اقتباس‌های غیرمستقیم جای می‌گیرد که هر کدام، خود دارای گونه‌هایی است. نگارنده دریافته که در شعر ابوالعتاهیه در مقایسه با حافظ از برساختن و درج مضامینی مشابه تعبیرات قرآنی نشانی نیست، زیرا حافظ اکسیر کلام خداوند را بر مضامین عاشقانه، سیاسی و اجتماعی سروده‌های خود زده و با مضمون‌آفرینی، فرهنگ زبانی و اندیشگانی خود را چندصدایی کرده است، حال آنکه اقتباس‌های قرآنی اشعار ابوالعتاهیه جنبه‌ای اخلاقی و زاهدانه دارد و تک‌بعدی است.

المصادر:

قرآن کریم.

ابن اثیر، عزّالدین علی بن محمّد. 1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1406ق، دیوان، بیروت: دار بیروت للطّباعة والنّشر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1417ق، دیوان، گردآورنده: مجید طراد. بیروت: دار الکتاب العرب.

استعلامی، محمد. 1387ش، حافظ به گفته حافظ: یک شناخت منطقی، تهران: مؤسّسه انتشارات نگاه.

الباقوری، احمد حسن. 1382ش، اثر القرآن فی اللغة العربیة، مترجم: مهدی خرّمی، سبزوار: انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری انتظار.

بهار، محمّدتقی ملک الشّعراء(مصحّح).1381ش، تاریخ سیستان، تهران: انتشارات معین.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1319ش، دیوان حافظ، به کوشش محمّد معین، تهران: شرکت طبع کتاب.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1377ش، دیوان حافظ، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1381ش، دیوان حافظ، بر اساس نسخه قزوینی و خانلری با مقابله نسخه‌ها و شرح‌های معتبر، به کوشش حسینعلی یوسفی، تهران: نشر روزگار.

راستگو، سید محمد. 1376ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: انتشارات سمت.

زرین کوب، عبد الحسین. 1371ش، از کوچه رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

زیدان، جرجی. 1983م، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

صوفی، لیلا. 1381ش، زندگینامه شاعران ایران، تهران: انتشارات جاجرمی.

علیان، أحمدمحمد. 1997م، أبوالعتاهیه حیاته وأغراضه الشعریة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الفاخوری، حنا. 1368ش، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: انتشارات توس.

فرّوخ، عمر. 2006م، تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار العلم للملایین.

کاظمی، محسن. 1386ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مرکز تخصّصی علوم حدیث.

مجتبایی، فتح الله. 1386 ش، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، تهران: سخن.

مختاری، قاسم. 1384ش، میراث ماندگار ادب شیعی، اراک: انتشارات دانشگاه اراک.

مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. 1937م، مُرُوج الذّهب ومعادن الجواهر، تحقیق محمّد محی الدین عبدالحمید، بیروت: دار الفکر.

مقالات

شاملی، نصرالله و همکاران. 1392ش، «چگونگی حضور آیات قرآنی در اشعار عربی سعدی شیرازی»، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 20، صص243- 281.

 

The Holy Quran.

Abul-Atahiya, Ismail ibin-e Qasim (1997), Divan, Compiler Majid Trad. Beirut: Dar-ol Kitab-el Arab.

Abul-Atahiya, Ismail ibn-e Qasim (1986), Divan, Beirut: Dar-o Beirut let- Taba’a van-Nashr.

Albaquri, Ahmed Hasan. (1997). The Effects of Qur’an in Arabic Literature,  Mehdi KHorrami (trans.). Sabzevar: The Art and Culture Institute of Avay-e Entezar.

Al-Fakhoury, Hanna. (2007), The History of Arabic Literature, Abdol-Mohammad-e Ayati (trans.). Tehran: Tus Press.

Alian, Ahmad Mohammad. (1997), Abu-l-'Atahiya: His Life and His Poetic Porpuses. Beirut: Dar-ol Kotob-el Elmiyyah.

Bahar, Mohammad­Taqi Malek-osh Sho’ra (amend.). (2002), The History of Sistan, Tehran: Mo’in Publishers.

Este’lami, Mohammad. (2008), Hfiz according to Hafiz: One Logic Cognition, Tehran: Negah Institute Press.

Farrukh, Omar. (2006), The History of  Arabic Literature, Beirut: Dar-ol Elm-el Mollayin.

Hafiz, Khaje Shams-od Din Mohammad. (1940). Divan of Hfiz, to try Mohammed Mo’in. Tehran: SHerkat-e Tab’-e Ketab.

Hafiz, Khaje SHams-od Din Mohammad. (1998). Divan of Hfiz, to try KHalil Khatib Rahbar. Tehran: Safi Ali Shah Press.

Hafiz, Khaje SHams-od Din Mohammad. (2002). Divan of Hfiz, based on Qazvini and Khanlari amendments and comparing with other valid Manuscripts and Explanations, To try Hosain Ali Yusofi. Tehran: Ruzgar Press.

Ibn-o Athir, Izz-od Din Ali Ibn-o Mohammad. (1965), al-Kamil fet-Tarikh, Beirut: Dar-os Sader.

Kazemi, Mohsen. (2007), The Effect of Qur’an and Hadith in Persian Literature, Management Center of Qom Seminary,Special Center of Hadith Science.

Masoudi, Abol-Hasan Ali ibn-ol Hosain. (1937), Moruj-oz Zahab va Ma’aden-ol Javaher, research by Mohammad Mohy-od Din Abd-ol Hamid. Beirut: Dar-ol Fekr.

Mojtabayi, Fath-ollalh (2007), The Explanation of  Hair-breaker on the Notes of Hfiz’s Divan, Tehran: Sokhan Press.

Mokhtari, GHasem. (2005), The Enduring Legacy of Shi'ite Literature, Arak: Arak University Press.

Rast-Gu, S. Mohammad. (1997), The Effect of Qur’an and Hadith in Persian Poetry, Tehran: Samt Press.

Shameli, Nasrollah, et al,. (2013), "The Presence of the Verses of Holy Qur’an in Arabic Poems of Saadi Shirazi", Quarterly Specialty of Persian Poetry and Prose stylistics, the Sixth Year, the Second Number,  successive 20, pp. 243- 281.

Sufi, Leila. (2002), The Biography of Iran Poets. Tehran: Jajarmi publishers.

Zarrinkub, Abdol-Hosain (1992), Az Kuche-ye Rendan, Tehran: Amir Kabir Publishers.

Zaydan, Jurji. (1983), The History of Arabic Literature, Beirut: Manshurat-o Dar-e Maktab-el Hayat.