مبانی شفافیت قانون‌گذاری از دیدگاه قرآن، روایات و حکمرانی خوب
الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی
حیدرعلی نوروزپور
1
(سازمان اداری و استخدامی کشور، رئیس امور حقوقی و مجلس)
خیرالله پروین
2
(استاد تمام حقوق عمومی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران)
ولی رستمی
3
(دانشیار گروه آموزشی حقوق عمومی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران)
ایرج حسینی صدرآبادی
4
(عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: حکومت, شفافیت, سنت و سیره ائمه, پاسخگویی,
ملخص المقالة :
شفافیت، به‌معنی آشکار بودن و در دسترس بودن اطلاعات جهت بررسی و نظارت، از موضوعات محوری در حکومت‌داری، تصمیم‌گیری و وضع قوانین است. در اندیشه‌ی سیاسی اسلام، مردم‌سالاری دینی بر آرای خام و ناآگاهانه‌ی مردم استوار نیست، بلکه جوهر آنرا آگاهی مردم شکل می‌دهد و وظیفه‌ی حاکم اسلامی به‌عنوان امانتدار مردم این است که مسائل جامعه را به‌گونه‌ای شفاف و صادقانه با مردم درمیان گذارد. شفافیت در حکومت‌های مردم‌سالار به‎قدری اهمیت دارد که دسترسی آزادانه به اطلاعات و علنی بودن آن شرط اول مقابله با فساد و پاسخگویی مقامات به‌حساب می‌آید. در این تحقیق به‌دنبال شناخت رویکرد اسلام به مقوله‌ی شفافیت هستیم؛ و بدین نتیجه رسیدیم که شفافیت حکومت اسلامی جزو مقوله‌‌های مورد توجه در آموزه‌‌های دینی است؛ به‌نحوی که سنت و سیره‌ی معصومین نیز بر آن صحه گذاشته و آثار متعدد آن در جای‌جای دین مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین هم در مولفه‌های حاکم بر نظریه حکمرانی خوب و هم در تاکیدات قرآن و روایات، شاخص شفافیت از ملزومات حکومت‌داری و تشریع قوانین لازم برای اداره جامعه به شمار می‌آید.
قرآن‌کریم.
نهج‌البلاغه.
آل‌کجیباف، حسین. 1391ش، حکمرانی مطلوب از منظر قرآن و نهج‌البلاغه با تاکید بر پاسخگویی، فصلنامه مطالعات قرآنی، 3 (10)، 46-31.
آذرنوش، آذرتاش. 1386ش، فرهنگ معاصر عربی-فارسی. تهران: نشر نی.
آصفی، محمدمهدی. 1385ش، مبانی نظری حکومت اسلامی؛ بررسی فقهی تطبیقی. ترجمه محمد سپهری. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
ابن‌اثیر علی‌بن‌محمد. 1385ش، تاریخ کامل، جلد 3، مترجم: سیدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌ابی‌الحدید عبدالحمیدبن‌هبه‌الله. ۶۵۵ق، شرح نهج‌البلاغه، جلد 15، شریف الرضی، محمدبن‌حسین.
ابنابی‌شیبه، ابوبکر. 1409ق، مصنف فی الاحادیث و الآثار. بیروت: دارالفکر.
احمدی، میانجى. 1374ش، میرزاعلی، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامى، قم: نشر برگزیده.
اعرافی، علیرضا. 1380ش، «نگرش به حکومت و مدیریت از منظر امام علی»، فصلنامه روششناسی علوم انسانی، ش26.
انصاری، باقر. 1386ش، مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات. نامه‌ی مفید، شماره61.
ـــــــــــ 1387ش، بررسی و نقد لایحه‌ی آزادی اطلاعات. فصلنامه اطلاع‌رسانی، شماره 13.
بهادر، مرتضی. 1390ش، بررسی موانع قانونی شفافیت در ایران، فصلنامه دانش ارزیابی، شماره پیاپی7.
پدرام، سعید و رحمانی‌زاده‌دهکردی، حمیدرضا، 1381ش، شفاف‌سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی، مجلس و راهبرد: شماره 36.
تمیمی‌آمدی، عبدالواحد. 1410ق. غررالحکم و دررالکلم. تصحیح سیدمهدی رجائی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
حبیبی، محمدحسن. 1382ش، بررسی حق آگاهی مردم به‌عنوان یک حق اساسی. حقوق اساسی، شماره 1.
حجابی، حسن. 1382ش، مشارکت سیاسی و دیدگاههای امام علی(ع) پیرامون آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان: ش9 و10)
حرانی، ابومحمد. 1394ش، تحف العقول عن آلالرسول. قم: مکتبه بصیرتی.
خمینی، روح‌االله. 1379ش، کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امامخمینی.
خوانساری، جمال‌الدین‌محمد. 1346ش، شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران.
دلشادتهرانی، مصطفی. 1395ش، خلاصه‌ی سیره نبوی؛ دفترسوم: سیرهمدیریتی. تهران: انتشارات دریا.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. 1412ق، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدارالشامیه
رﺿﺎﻳﻰزاده، محمدجواد و احمدی، یحیی. ١٣٨٨ش، مبانی حق دسترسی شهروندان به استناد و اطلاعات دولتی، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، د39، ش4.
رشیدرضا، محمد. 1421ق، تفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفه.
زندیه حسن و حسن سالارسروی، 1392ش، شفافیت اسنادی و حق دسترسی آزاد به اطلاعات، گنجینه اسناد، سال 23، شماره 89.
سروش‌محلاتی، محمد. 1375ش، نصیحت ائمه مسلمین: حکومت اسلامی، شماره1.
سیوطی، جلال‌الدین و محلی، جلال‌الدین. 1406ق، تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسسه النورللمطبوعات.
ضمیری، عبدالحسین و نصیری، حامدرضا. 1389ش، حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن. پژوهشنامه، شماره 52.
عسکری، ابوهلال. الفروق فی اللغه، 1400ق، محقق/مصحح: لجنه إحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
عمید، حسن. 1378ش، فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
طبرسی، علی‌بن‌حسن. 1403ق، مجمع البان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، قم: مکتبه المرعشی النجفی.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی. 1375ش، حسینی‌اشکوری، احمد، تهران: ناشر مکتبة المرتضویة.
عبدالحسین زاده، محمد و ثنائی، مهدی. 1394ش، تبیین مفهوم و کاربرد شفافیت در عرصه حکمرانی و اداره امور دولتی، نخستین کنفرانس ملی مدیریت دولتی ایران، فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، دوره8، شماره30، تهران.
عاملی، علی‌بن‌حسین. (محقق ثانی) 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم: موسسه آلالبیت(ع)
کاتوزیان، ناصر. 1328ش، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی بیان و اندیشه، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چ1.
کلینی، محمدبن یعقوب. 1419ق، الاصول من الکافی. بیروت: دارلتعاریف للمطبوعات.
لوران، پش. 1385ش، حاکمیت قانون در فرانسه، ترجمه احمد مرکزمالمیری، مجلس و راهبرد، ش51.
مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار. بیروت: دار احیا التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر. 1106ق، مرآه العقول، قم: نور وحی.
مرکزمالمیری، احمد. 1385ش، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها)، چ1، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
محمدصالح، بن‌احمد. (ملا صالح مازندرانی) شرح بر اصول کافی، ج9، تهران: المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع.
مصطفوی، حسن. 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی. 1368ش، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
معین، محمد. 1360ش، فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر. 1426ق، انوار الفقاهه، چ1، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع).
منتظری، حسینعلی. 1409ق، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم: مؤسسه‌ی کیهان.
مهرپور، حسین. 1388ش، حقوق بشر و راهکارهای اجرایی آن، چ1، تهران: اطلاعات.
نائینی، محمدحسین. 1424ق، تنبیه الامه و تنزیه المله. تحقیق وتصحیح سیدجواد ورعی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
نوری‌الطبرسی، حسین‌بن‌محمدتقی. 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: مؤسسه آلالبیت لاحیاء التراث.
واسطی‌زبیدی، مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج17، بیروت: دارالفکر.
Schumpeter. Joseph, (1950). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper Perennial. ISBN 0-06-133008-6
Downs. Anthony, (1957). An Economic Theory of Democracy. HarperCollins College. ISBN 0-06-041750
http://en.wikipedia.org/wiki/Campaign_finance_reform
Fuents Ivan, (2008), Transparency as a Global Goal: Towards a Unity of Principles in Global Administrative
_||_قرآن‌کریم.
نهج‌البلاغه.
آل‌کجیباف، حسین. 1391ش، حکمرانی مطلوب از منظر قرآن و نهج‌البلاغه با تاکید بر پاسخگویی، فصلنامه مطالعات قرآنی، 3 (10)، 46-31.
آذرنوش، آذرتاش. 1386ش، فرهنگ معاصر عربی-فارسی. تهران: نشر نی.
آصفی، محمدمهدی. 1385ش، مبانی نظری حکومت اسلامی؛ بررسی فقهی تطبیقی. ترجمه محمد سپهری. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
ابن‌اثیر علی‌بن‌محمد. 1385ش، تاریخ کامل، جلد 3، مترجم: سیدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌ابی‌الحدید عبدالحمیدبن‌هبه‌الله. ۶۵۵ق، شرح نهج‌البلاغه، جلد 15، شریف الرضی، محمدبن‌حسین.
ابنابی‌شیبه، ابوبکر. 1409ق، مصنف فی الاحادیث و الآثار. بیروت: دارالفکر.
احمدی، میانجى. 1374ش، میرزاعلی، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامى، قم: نشر برگزیده.
اعرافی، علیرضا. 1380ش، «نگرش به حکومت و مدیریت از منظر امام علی»، فصلنامه روششناسی علوم انسانی، ش26.
انصاری، باقر. 1386ش، مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات. نامه‌ی مفید، شماره61.
ـــــــــــ 1387ش، بررسی و نقد لایحه‌ی آزادی اطلاعات. فصلنامه اطلاع‌رسانی، شماره 13.
بهادر، مرتضی. 1390ش، بررسی موانع قانونی شفافیت در ایران، فصلنامه دانش ارزیابی، شماره پیاپی7.
پدرام، سعید و رحمانی‌زاده‌دهکردی، حمیدرضا، 1381ش، شفاف‌سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی، مجلس و راهبرد: شماره 36.
تمیمی‌آمدی، عبدالواحد. 1410ق. غررالحکم و دررالکلم. تصحیح سیدمهدی رجائی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
حبیبی، محمدحسن. 1382ش، بررسی حق آگاهی مردم به‌عنوان یک حق اساسی. حقوق اساسی، شماره 1.
حجابی، حسن. 1382ش، مشارکت سیاسی و دیدگاههای امام علی(ع) پیرامون آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان: ش9 و10)
حرانی، ابومحمد. 1394ش، تحف العقول عن آلالرسول. قم: مکتبه بصیرتی.
خمینی، روح‌االله. 1379ش، کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امامخمینی.
خوانساری، جمال‌الدین‌محمد. 1346ش، شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران.
دلشادتهرانی، مصطفی. 1395ش، خلاصه‌ی سیره نبوی؛ دفترسوم: سیرهمدیریتی. تهران: انتشارات دریا.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. 1412ق، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدارالشامیه
رﺿﺎﻳﻰزاده، محمدجواد و احمدی، یحیی. ١٣٨٨ش، مبانی حق دسترسی شهروندان به استناد و اطلاعات دولتی، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، د39، ش4.
رشیدرضا، محمد. 1421ق، تفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفه.
زندیه حسن و حسن سالارسروی، 1392ش، شفافیت اسنادی و حق دسترسی آزاد به اطلاعات، گنجینه اسناد، سال 23، شماره 89.
سروش‌محلاتی، محمد. 1375ش، نصیحت ائمه مسلمین: حکومت اسلامی، شماره1.
سیوطی، جلال‌الدین و محلی، جلال‌الدین. 1406ق، تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسسه النورللمطبوعات.
ضمیری، عبدالحسین و نصیری، حامدرضا. 1389ش، حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن. پژوهشنامه، شماره 52.
عسکری، ابوهلال. الفروق فی اللغه، 1400ق، محقق/مصحح: لجنه إحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
عمید، حسن. 1378ش، فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
طبرسی، علی‌بن‌حسن. 1403ق، مجمع البان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، قم: مکتبه المرعشی النجفی.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی. 1375ش، حسینی‌اشکوری، احمد، تهران: ناشر مکتبة المرتضویة.
عبدالحسین زاده، محمد و ثنائی، مهدی. 1394ش، تبیین مفهوم و کاربرد شفافیت در عرصه حکمرانی و اداره امور دولتی، نخستین کنفرانس ملی مدیریت دولتی ایران، فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، دوره8، شماره30، تهران.
عاملی، علی‌بن‌حسین. (محقق ثانی) 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم: موسسه آلالبیت(ع)
کاتوزیان، ناصر. 1328ش، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی بیان و اندیشه، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چ1.
کلینی، محمدبن یعقوب. 1419ق، الاصول من الکافی. بیروت: دارلتعاریف للمطبوعات.
لوران، پش. 1385ش، حاکمیت قانون در فرانسه، ترجمه احمد مرکزمالمیری، مجلس و راهبرد، ش51.
مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار. بیروت: دار احیا التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر. 1106ق، مرآه العقول، قم: نور وحی.
مرکزمالمیری، احمد. 1385ش، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها)، چ1، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
محمدصالح، بن‌احمد. (ملا صالح مازندرانی) شرح بر اصول کافی، ج9، تهران: المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع.
مصطفوی، حسن. 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی. 1368ش، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
معین، محمد. 1360ش، فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر. 1426ق، انوار الفقاهه، چ1، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع).
منتظری، حسینعلی. 1409ق، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم: مؤسسه‌ی کیهان.
مهرپور، حسین. 1388ش، حقوق بشر و راهکارهای اجرایی آن، چ1، تهران: اطلاعات.
نائینی، محمدحسین. 1424ق، تنبیه الامه و تنزیه المله. تحقیق وتصحیح سیدجواد ورعی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
نوری‌الطبرسی، حسین‌بن‌محمدتقی. 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: مؤسسه آلالبیت لاحیاء التراث.
واسطی‌زبیدی، مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، ج17، بیروت: دارالفکر.
Schumpeter. Joseph, (1950). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper Perennial. ISBN 0-06-133008-6
Downs. Anthony, (1957). An Economic Theory of Democracy. HarperCollins College. ISBN 0-06-041750
http://en.wikipedia.org/wiki/Campaign_finance_reform
Fuents Ivan, (2008), Transparency as a Global Goal: Towards a Unity of Principles in Global Administrative
