بررسی مقایسه ای موضوعات عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکرةالاولیای عطّار

الموضوعات :

طاهره مراد زاده مقدم ¹ (دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران)
سید محمود رضا غیبی ² (استادیار ،گروه زبان وادبیات فارسی،دانشگاه آزاد اسلامی ،مرند،ایران(نویسنده مسئول))
ایوب کوشان ³ (استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، ایران.)
ژیلا صراطی ⁴ (استادیار ،زبان ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ،واحد شبستر،ایران)

تاريخ الإرسال : 03 الجمعة , رجب, 1443 تاريخ التأكيد : 23 الإثنين , صفر, 1444 تاريخ الإصدار : 25 الثلاثاء , محرم, 1444

الکلمات المفتاحية: مقایسه تطبیقی, تذکره الاولیاء, عطار, ادبیات عرفانی, نهج‌البلاغه,

ملخص المقالة :

بدون شک بعد از قرآن کریم، نهج‌البلاغه، مهم‌ترین کتاب دینی شیعیان است که تجلی‌گاه عشق، انسانیت، حکومت، عدالت، تربیت، عبادت و... است. تذکره الاولیاء نیز سرگذشت‌ها، کرامت‌ها و اندیشه‌های نودوشش تن از اولیا و مشایخ با ذکر مقامات و مناقب و مکارم اخلاقی و مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز آنان است و تمام بخش‌های آن آکنده از حکمت و معرفت و یک اثر بی‌نظیر عرفانی است. این دو اثر گران‌قدر، همواره در طول تاریخ، منابع مهمی برای دریافت و درک معانی عرفانی مسلمانان هستند و بررسی مقایسه‌ای این دو اثر، بی‌شک زوایای مهمی از تفاوت‌ها و شباهت‌ها آن‌ها را برای پژوهشگران روشن می‌سازد. در این پژوهش، ابتدا نکات مهم عرفانی، دو اثر استخراج گردید و سپس با بررسی مضامین، موارد مشترک و متفاوت آن‌ها مشخص شد و بعدازآن با معیار قرار دادن بعضی از آیات قرآن و احادیث نبوی به تحلیل آن‌ها پرداخته شد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیل مضمون انجام‌شده است و سعی شده است به پرسش اصلی پژوهش، یعنی موارد تشابه و تفاوت اندیشه‌های نهج‌البلاغه و تذکره الاولیاء پرداخته شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هر دو اثر از منابع قرآن و سنّت سرچشمه گرفتند؛ ولی دلیل بعضی تفاوت‌ها، نوع نگرش و تفسیر آن‌هاست. پس از بررسی و تحلیل نمونه‌های مستخرج، مهم‌ترین نتایج به‌دست‌آمده عبارت‌اند از: برتری جنبة ادبی تذکره بر جنبة تعلیمی آن، نگاه دینی و مذهبی و تعلیمی نهج‌البلاغه، دیدگاه‌های افراطی بعضی اقوال تذکره، استفاده از آرایه‌های ادبی در تذکره، تناقض در اقوال و اغراق‌های داستانی و... باعث تفاوت‌هایی در این دو اثر گشته است.

المصادر:

قرآن مجید

اوسط خانجانی، علی، (1381)، گلگشتی در نهج‌البلاغه. ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی نوشهر و چالوس.

جرداق، جرج سمعان، (1376)، صدای عدالت انسانی ترجمه سید هادی خسروشاهی. جلد 1-2، قم: نشر خرّم.

جعفری تبریزی، محمدتقی، (1392)، تفسیر نهج‌البلاغه. جلد 1، موسسه تدوین و نشر آثار استاد.

قرآن مجید

اوسط خانجانی، علی، (1381)، گلگشتی در نهج‌البلاغه. ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی نوشهر و چالوس.

جرداق، جرج سمعان، (1376)، صدای عدالت انسانی ترجمه سید هادی خسروشاهی. جلد 1-2، قم: نشر خرّم.

جعفری تبریزی، محمدتقی، (1392)، تفسیر نهج‌البلاغه. جلد 1، موسسه تدوین و نشر آثار استاد.

- حر العاملی، محمد بن الحسن.1414. وسائل الشیعه. ج 2، قم: انتشارات آل بیت                  

خاقانی، محمد، (1376)، جلوه‌های بلاغت در نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه

خرمشاهی، بهاءالدین، (1374)، ترجمه قرآن کریم. تهران: انتشارات دوستان.

داداشی حاجی، مریم، (1393)، عرفان در نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات پارسینه.

دشتی، محمد، (1392)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.

دلشاد تهرانی، مصطفی، (1385)، تفسیر موضوعی نهج‌البلاغه. قم: دفتر نشر معارف.

رضایی، عبدالله، (1389)، عرفان قرآن و نهج‌البلاغه. قم: انتشارات قم.

رضوانی مقدم، ربابه و غیبی، سید محمود رضا، (1396)، بررسی موضوعی تذکره الاولیاء عطار. تبریز:

انتشارات مرتضی دشت.

سجادی، سیّد جعفر (1386) فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: انتشارات طهوری

شریعتی، صدرالدین و انصافی مهربانی، سپیده، (1393)، «نگاهی به جبر و اختیار در مکتب اسلام و دلالت‌های تربیتی آن» فصلنامه پژوهش‌نامه معارف قرآنی دانشگاه علامه طباطبایی. تابستان 93. ش 17، صص 29 -7.

شریفی، احمد حسین، (1389)، عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب. تهران: انتشارات به آموز.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1397) «تصحیح و توضیح تذکره الاولیاء عطار نیشابوری» تهران: انتشارات سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین، (1370)، تذکرة الاولیاء. تصحیح متن و توضیحات محمد استعلامی. تهران: انتشارات زوّار.

فیض الاسلام، علی‌نقی، (1379)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.

قنبری، بخشعلی، (1389)، «توکل در نهج‌البلاغه» اسلام‌پژوهی، شمارۀ چهارم، صص: 84-61.

-----------،(1396)، «بررسی وضعیت احوال عرفانی در نهج‌البلاغه» نشریه پژوهش‌های نهج‌البلاغه دوره 16. ش 55. ص 16-29.

کاشانی، عزّ‌الدین محمود (1372) مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدّین‌ همایی، چاپ چهارم، تهران : نشر هما، ص: 399

کلینی، محمدباقر، (1374)، اصول کافی. ترجمه محمدباقر کمره ای.تهران: انتشارات دفتر مطالعات.

لیثی واسطی علی بن محمد، (1376)، عیون الحکم و المواعظ. تحقیق حسین حسنی بیرجندی. قم:

 موسسه فرهنگی دارالحدیث.

مجلسی، محمدباقر، (1382)، عین الحیات. تحقیق مهدی رجائی. جلد 1، قم: نشر انوار الهدی.

محمدى ری‌شهری، محمد، (1362)، میزان الحکم. جلد-1، قم: مکتب الاعلام الاسلامى.

مطهری خواه، ذبیح، (1378)، مقامات عرفانی در نهج‌البلاغه. قم: ناشر دارالغدیر.

مطهری، مرتضی، (1388)، انسان کامل. تهران: انتشارات صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر، (1380)، فهرست موضوعی تفسیر نمونه. قم: ناشر مؤلف.

 ناظم زاده‌ قمی، سید اصغر، (1376)، علی (ع) آینه عرفان. قم.: ناشر بوستان

نصری، عبدالله، (1392)، «جبر و اختیار از دیدگاه علامه طباطبائی» فصلنامه حکمت و فلسفه. دوره 9

 زمستان 1392. ش 36، صص 71-82.

نفیسی، سعید، (1393)، زندگینامه عطار نیشابوری. ناشر اقبال.

نوریان، فاطمه، (1390)، «بررسی تطبیقی اصطلاحات عرفانی نهج‌البلاغه با کشف‌المحجوب. رساله قشیریه و مصباح الهدایه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور استان تهران.

References

Qorāne Majid                                                                                                                                    

Owsat Xanjani.Ali. (2002/1381SH). Golgašti Dar Nahjolbalāqe. Nošahr and Čālüs: Islamic Azad University.                                                                                   

Jardāq. George Samān. (1997/1376SH). Sedāye Edālate Ens āni The voice of     human justice). Tr. by Seyyed Hādi Xosrowšahi. Vol 3rd-4th. Qom: Xorram Pub                   

Ja’fariye Tabrizi. Mohammad Taqi. (2013/1392SH). Tafsire Nahj-al-balāqe (The Interpretation of Nahj al-Balagha). Vol 1st. Ostād Editing and Publication Institute.

hor Alāmeli. Mohammad ben Alhasan (1993/1414AH). Vasāeloši’e. Vol 2nd, Āle Beyt Pub.

Xāgāni. Mohammad. (1997/1376SH). Jelvehāye Balāqat Dar Nahj-al-

balāqe (Rhetorical effects in Nahj al-Balagha). Bonyade Nahj-al-balāqe

Xorramšāhi. Bahāaddin. Tarjomeye Qürāne- Karim (Quran Translation). (1995/1374SH). Tehrān: Qom Pub.

Rezvani Mogaddam. Robābe; Qeybi. Seyyed Mahmüd Reza.

(2017/1396SH). Barrasiye Mowzüiye Tazkeratol-oliyae Attār (Thematic

Review of Attar’s Tadhkirat al-Awliya). Tabriz: Mortezā Dašt-

Sajjadi, Seyed Jafar (1975) Dictionary of Mystical Words, Terms and Interpretations, Tehran:  Tahoori Publications, pp: 273-298-448 

Šariati. Sadroddin and Ensāfi Mehrabāni. Sepide. (2014/1393SH). Negāhi Be Jabr Va Extiyar Dar Maktabe Eslam Va Delālathaye Tarbiyatiye Ān (A look at Determinism and Authority in the School of Islam and Its Educational Implications). Quarterly Journal of Quranic Knowledge. Summer 2014. No. 17. Pp. 7-29.

Šarifi. Ahmad Hoseyn. Erfāne Hqiqi Va Erfānhaye K āzeb (True  Mysticism and False Mysticism). Tehrān: Behāmüz Pub

 Shafi'i Kadkani, Mohammad Reza, (2006) Tazkerat al-awliya. Ed. and Explained by). Tehrān: Pub

Attār Neyšābüri. Farideddin. (1991/1370SH). Tazkerat  al-awliya. Ed. and Explained by Mohammad Este’lāmi. Tehrān: Zavār Pub.

Feyzoleslām. Alinaqi. (2000/1379SH). Translation and Expression of Nahj al-Balagha. Tehrān: Bonyäde Nahj-al-balāqe Pub.

 Qanbari. Baxšali (2010) Relying on Nahj al-Balaghah, Islamic Studies, No. 4, pp. 84-61

  16th ed. (55). pp. 9-29

 Qanbari. Baxšali. (2017/1396SH). Šāxeshāye Erfān dar Nahj-al balāqe (Criteria of  Mysticism in Nahj al-Balagha). Collection of articles of scientific-professional conference on Nahj al-Balagha. . 16th ed. (55). pp. 9-29

  Kashani, Ezat al-Din Mahmoud (1994-1372 SH) Mesbah al-Hedayeh and Muftah al-Kifaya, edited by Jalal al-Din Homayi, fourth edition, Tehran: Homa Publishing Pub.

 Koleyni. Mohammadbāqer. (1995/1374SH). Osüle Kāfi. Tr. by Mohammadbāqer Kamrei. Tehrān: Daftere Motāleāt Pub.

 Leisi Vāseti. Ali Ben Mohammad. (1997/1376SH). Oyün Al-hekam Val-mavāez. Research by Hoseyn Hasani Birjandi. Qom: Dār Al-Hadis Cultural Institute –

Majlesi. Mohammadbāqer. (1993/1382SH). Eyn Al-hayāt. Reserch by Mehdi Rajāi. Vol. 1st. Qom: Anvār Al-Hodā.

Mohammadi Reyšahri. Mohammad. (1983/1362SH). Mizanol-Hekme. Vol. 1st. Qom: Maktab Al-E’lām Al-Eslāmi                                                              

MotahhariXāh. Zabih. (1999/1378SH). Maqāmāte Erfāni Dar Nahj-al-balāqe (Mystical Levels in Nahj al-Balagha). Qom: Dār Al-qadur Pub. 

Motahhari. Mortezā. (2009/1388SH). Ensāne Kāmel (Perfect Human). Tehrān: Sadrā Pub.

Makārem-e Širāzi. Nāser. (2001/1380SH). Ferhreste Mowzüiye tafsire Nomüne (Thematic List of Tafsir-e Nomooneh). Qom: Moallef Pub.

Nāzemzāde-ye Qomi. Seyyed Asqar. (1997/1376SH). Ali Alayhesalām Āyneye Erfān (Ali Peace be upon him the Miror of mystisicm). Qom: Büstāne Ketābe Pub.

Nasri. Abdollāh. (2013/1392SH). Quarterly of Hekmat Va Falsafe, -

Winter, No. 36. Pp. 71-82

Nafisi. Said. (2014/1993SH). Attar Neyshaboori Biography. Eqbāl Pub

Nüriyan. Fāteme. (2011/1390SH). Barrasiye Tatbiqiye Estelāhate Erfāniye Nahj-al-

balāqe Bā Kašfolmahjüb, Resāleye QaŠiriye va Mesbāhololhadāya (Comparative study of mystical terms of Nahj al-Balagha with Kashfolmahjoub Resala Qashiriyeh, and Mesbah(Comparative study of mystical terms of Nahj al-Balagha with Kashfolmahjoub, Resala Qashiriyeh, and Mesbah Al-hadaya).MA Thesis.Tehrān: Payām-e nür