بررسی تطبیقی اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی بر مبنای پوپولیسم

الموضوعات :

عبدالاحد غیبی ¹ , نسرین حسینی توانا ²

1 - استاد دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 - کارشناس ارشد رشته زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

تاريخ الإرسال : 21 الخميس , صفر, 1442 تاريخ التأكيد : 01 الثلاثاء , رمضان, 1442 تاريخ الإصدار : 10 الإثنين , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: مردم, پوپولیسم, استبداد, آزادی, استعمار,

ملخص المقالة :

پوپولیسم به عنوان یک جریان سیاسی با هدف توجه به مردم به وجود آمد. پوپولیست‌ها با هرگونه نابرابری اجتماعی ‌_ اقتصادی مخالف، و خواستار کانون آرمانی در جامعه بودند. حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی از جمله شاعران معاصر ایران و مصر هستند که تفکرات پوپولیستی در اشعارشان مشاهده می‌شود. این شاعران بیشتر اشعارشان را به مردم و مشکلات آنان اختصاص داده‌اند. مقاله حاضر با روش تحلیلی‌_ توصیفی اندیشه‌های پوپولیستی را در اشعار این دو شاعر مورد بررسی قرار داده و نشان می‌دهد که این تفکرات تا چه اندازه و با چه هدفی در اشعار آنان نمود یافته است. گفتنی است مردم و مشکلاتی نظیر پدیده فقر، فقدان آزادی بیان، دعوت مردم برای مبارزه با استعمار و استبداد، مبارزه و مخالفت با هرگونه نابرابری اجتماعی و کانون آرمانی از موضوعات مشترک در شعر این دو شاعر به شمار می‌رود. گفتنی است مردم و مشکلاتی نظیر پدیده فقر، فقدان آزادی بیان، دعوت مردم برای مبارزه با استعمار و استبداد، مبارزه و مخالفت با هرگونه نابرابری اجتماعی و کانون آرمانی از موضوعات مشترک در شعر این دو شاعر به شمار می‌رود.

نص كامل:



بررسی تطبیقی اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی

 بر مبنای پوپولیسم

چکیده

پوپولیسم به عنوان یک جریان سیاسی با هدف توجه به مردم به وجود آمد. پوپولیست­ها با هرگونه نابرابری اجتماعی ­_ اقتصادی مخالف، و خواستار کانون آرمانی در جامعه بودند. حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی از جمله شاعران معاصر ایران و مصر هستند که تفکرات پوپولیستی در اشعارشان مشاهده می­شود. این شاعران بنا به مقتضای فضای سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه، بیشترِ اشعار خود را به مردم و بیان مشکلات آنان اختصاص داده­اند. مقاله حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی­، اندیشه­های پوپولیستی را در اشعار این دو شاعر مورد بررسی قرار داده و گذشته از بیان اشتراکات فکری در آثار این دو شاعر، نشان می­دهد که اندیشة پوپولیستی تا چه اندازه و با چه هدفی در اشعار آنان نمود یافته است. نتیجه پژوهش حاکی از این است که مردم و موضوعاتی نظیر پدیده فقر، فقدان آزادی بیان، دعوت مردم برای مبارزه با استعمار و استبداد، مبارزه و مخالفت با هرگونه نابرابری اجتماعی و کانون آرمانی از بن­مایه­های مشترک در شعر این دو شاعر به شمار می­رود. 

کلیدواژگان: پوپولیسم، مردم، استعمار، استبداد، آزادی، فقر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

پوپولیسم زمانی در جامعه­ای رخ می­دهد که مردم از طبقات اجتماعی، سیاست­های خودکامه رهبران و وجود خفقان استبداد و استعمار در جامعه به ستوه آمده باشند؛ مردم با یکپارچگی و اتحاد به مقابله با این نابرابر­های اجتماعی برمی­خیرند و خواستار تشکیل جامعه­ی آرمانی هستند. هسته­ی اولیه پوپولیسم در آمریکای لاتین و روسیه به وجود آمد اما نبود آزادی بیان و عمل، ظلم و استبداد توسط رهبران حکومت باعث شد تا این پدیده به بیشتر کشورهای جهان تعمیم پیدا کند. از جمله کشورهایی که گرایش به پوپولیسم در آن­ها مشاهده می­شود مصر و ایران بود. حضور فعال استعمارگران در دوره­ی نهضت و مشروطه، و وجود استبداد در جامعه، تضاد طبقاتی و فقر در دو کشورِ ایران و مصر باعث شد این جنبش پای به عرصة ادبیات بگذارد. 

 ابوالقاسم لاهوتی و حافظ ابراهیم از جمله شاعران معاصر ایران و مصر هستند که کانون مرکزی اشعارشان را مردم و مشکلاتشان تشکیل داده است؛ از دغدغه­های اصلی این دو شاعر برابری، آسایش و آرامش برای هموطنانشان است.  در این پژوهش سعی بر این است با روش تحلیلی_ توصیفی به بررسی و تحلیل اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی بر مبنای پوپولیسم پرداخته شود. این پژوهش با نگاهی سیاسی و ادبی به اشعار این دو شاعر در پی آن است جریان سیاسی و ادبی پوپولیسم را در اشعار ایشان مورد واکاوی قرار دهد و نشان دهد گرایش به پوپولیسم در این کشورها چگونه بوده است و بازخورد آن در آثار شاعران به چه شکل تجلی یافته است.

پرسش­های این پژوهش عبارت­اند از:

- پوپولیسم در اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی در چه موضوعاتی نمود پیدا کرده است؟

- هر دو شاعر در به کارگیری مفهوم ادبی پوپولیسم تا چه حد موفق بوده و توانستند مردم را با افکار و اندیشه­های خویش همراه سازند؟

پیشینه­ تحقیق

درباره­ پیشینه­ تحقیق لازم است بیان شود که تاکنون پژوهشی با عنوان «بررسی و تحلیل اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی بر مبنای پوپولیسم» صورت نگرفته است اما در ارتباط با این دو شاعر و موضوع پوپولیسم در ادبیات عربی و فارسی، پژوهش­هایی به رشته­ی تحریر در آمده است که به ذکر چند نمونه که با موضوع مقاله حاضر ارتباط نزدیکی دارند بسنده می­شود: مقاله­ای با عنوان «بررسی تطبیقی اندیشه­های پوپولیستی در شعر میرزاده عشقی و احمد شوقی» توسط حسین صدقی و فاطمه معنوی در مجله­ی کاوش نامه ادبیات تطبیقی در سال 1395 به چاپ رسیده که نویسندگان در این پژوهش به صورت تطبیقی به اندیشه­های پوپولیستی در اشعار این دو شاعر پرداخته و وجوه اشتراک و افتراق اندیشه­های این دو شاعر را بیان کرده­اند. مقاله­ای دیگری تحت عنوان «بررسی تطبیقی پوپولیسم در چند داستان کوتاه منتخب از علی اشرف درویشیان و نجیب محفوظ توسط حمیدرضا مشایخی و مریم پارسا در نشریه ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان به سال 1394 چاپ شده که نویسندگان در این پژوهش، مفاهیم پوپولیستی را در آثار این دو شاعر مورد بررسی قرار داده­اند. در مورد اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی پایان­نامه­ای با عنوان «بررسی تطبیقی مضامین شعری حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی» توسط حنیفه پرسا در دانشگاه شهید مدنی آذربایجان در سال 1395 به نگارش در آمده که پژوهشگر در این پژوهش، مضامین شعری این دو شاعر را مورد بررسی قرار داده است. همچنین پژوهش­های مستقلی در خصوص اشعار این دو شاعر صورت گرفته که از آن جمله مقاله­ای با عنوان «ادبیات اعتراض در شعر جمیل صدقی الزهاوی و ابوالقاسم لاهوتی» توسط علی گنجیان خناری و همکاران در مجله­ی کاوش­نامه ادبیات تطبیقی در سال 1395 به چاپ رسیده است که نویسندگان در آن، ادبیات اعتراض در آثار شاعران مورد نظر را که شامل اعتراض به حضور استعمارگران، غفلت و... است را مورد بررسی قرار داده­اند. در مورد  ابوالقاسم لاهوتی نیز، پایان­نامه­ای تحت عنوان «نقد و تحلیل جامعه شناختی اشعار ابوالقاسم لاهوتی» توسط ندا سهرابی در دانشگاه بیرجند به سال 1389 نوشته شده است که نویسنده مفاهیمی همچون آزادی و عدالت را در اشعار شاعر مورد بررسی قرار داده است.

پوپولیسم

اصطلاح پوپولیسم ریشه در واژه پوپولس (populous) به معنی مردم دارد. مفهوم پوپولسم در اواخر قرن نوزدهم، برای اولین بار برای توصیف حزب مردم آمریکا و ناردونیک­ها در روسیه به کار گرفته شد (اشرف­نظری و دیگران، 1394: 157-185). زنان و مردان جوان در روسیه با حرکتی خودجوش از شهرها روانه­ی روستاها شدند و با چشم­اندازی انقلابی خواستار تغییرات اساسی در کشور و دگرگونی نظم کهن بودند و می­کوشیدند با فراخواندن مردم به کیش خود آنها را آموزش دهند، اما هدف اصلی­شان به شورش واداشتن دهقانان بر ضد رژیم تزاری بود (تاگارت، 1381: 74).

ویژگی کلی پوپولیسم عبارتست از: 1. پوپولیست­ها مردم را در کانون جای می­دهند و کانون به ساخته­ها و خاطرات مردم معنا می­بخشد. 2. دشمنی پوپولیست­ها با نظام­های سیاسی مبتنی بر نمایندگی. 3. تاثیرپذیری و همرنگی پوپولیسم با محیط خود (همان: 8-18). 4. پوپولیسم مخالف نابرابری اجتماعی و اقتصادی است که مسبب آن نهادهایی هستند که با آنها سرستیز دارد (رحیق­اغصان، 1384: 84). 5. فراخوانی توده مردم به اعمال فشار مستقیم بر حکومت (ابوطالبی، 1387: 56).

نمودهای پوپولیسم ادبی در اشعار حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی

مردم

از دغدغه­های اصلی افکار پوپولیستی، مردم است. در میان پوپولیست­ها، مردم نقش محوری دارند و از اهداف اصلی آنان بیان مصائب و مشکلات ملت و بدست آوردن حقوق از دست رفته­ی آنان است. پوپولیست­ها خود را از آنِ مردم معمولی می­دانند و متعقدند از مردم عادی است که شعور متعارف پدید می­آید (تاگارت، 1381: 146). هم زمان با نهضت و مشروطه خواهی، مضامین ادبی جدید که نقش اصلی آن مردم بود به ادبیات راه یافت و شاعران معاصر مصر و ایران در اشعارشان به معضلاتی که گریبان­گیر مردم بود، پرداختند. حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی در این زمینه اشعاری با مضامین مشترکی سروده­اند که به ذکر چند نمونه می­پردازیم. ابراهیم در مورد مشقت و فقر مردم می­گوید: 

نبکی علی بَلدٍ سالَ النُّضارُ بهِ	للوافدین وأهلوهُ علی سَغَبِ
	(ابراهیم، 1987: 268)

«بر کشوری گریه می­کنیم که طلا در آن برای بیگانگان جاری است در حالی که اهلش در گرسنگی هستند».

لاهوتی هم در این باره با مضمون نظیر آنچه در شعر حافظ ابراهیم دیدیم چنین ندا سر می­دهد:

بر سـفره تـو میان مردم	نـه نـان جـو و نه نـان گندم
بر مطبخ شاهزاده و خان	از جـوجه و قـیمه و فسنجان
بیچاره تو هر دوازده ماه	هـمـراه غـمـی و هـمـدم آه
	(لاهوتی، بی­تا/دیوان : 1)

هر دو شاعر زندگی مردم را به تصویر می­کشند که استعمار و بی­مسئولیتی حاکمان، فقر را بوجود آورده است. شاعران از رنج و مشکلات مردم باخبر بودند چون در میان ملت زندگی می­کردند به خوبی توانسته­اند رنج­های آن زمان را در اشعارشان بازتاب دهند و در بیدار ساختن مردم نقش بسزایی ایفا کنند. هر دو شاعر معتقدند که نتیجه فقر، مرگ است؛ ابراهیم و لاهوتی این موضوع را بدین شکل در اشعارشان بازتاب داده­اند:                                                                        

أصلِحوا أنفُساً أضَّرَ بَها الفَقـ

ـرُ وأحیَا بِمَوتِها الآثاما

                                                                                                                (ابراهیم، 1987: 316)

«جان­هایی را که فقر به آنها ضرر رسانده و با مرگ آنان گناهان زنده گشته است، اصلاح کنید».

   شاعر از مسئولان می­خواهد روح و روان­هایی را که از فقر ضربه خوردند، اصلاح کنند. پدیده­ی فقر از مهمترین مشکلاتی است که ممکن است هر جامعه­ا­ی را درگیر خود کند. بیشتر مشکلات کشور مصر از استعمار انگلیس شروع شد و این استعمار خسارت­های جبران ناپذیری از جمله فقر را به وجود آورد و این امر منجر شد که مردم سال­های متمادی در سختی زندگی کنند و آرزویشان مرگ باشد. لاهوتی هم به بی­تدبیری حاکمان اشاره می­کند و آنان را خطاب قرار داده و می­گوید:

میگفت تو از گرسنگی دیده ببستی	من عهد نمودم که اگر نان بکف آرم
اول بـسر قـبر عـزیـز تـو بـیارم	برخیز که نان بخشمت و جان بسپارم
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 4)

ابراهیم در اشعارش درد و انواع مشکلات و ناامیدی را جمع کرده بود؛ او کسی نبود که فقط بر مشکلات خود واقف باشد بلکه او در مصائب مردمش شریک بود و مشکلات آنان را می­شنید و در اشعارش بازتاب می­داد (الفاخوری، بی­تا: 149). وی در قصیده «فی الحثّ علی تعضید مشروع الجامعه» فقر را توصیف و در پی نجات دادن وطنش از این وضعیت اسف بار است:

یَبـکی عـلیـه وفـی یُـمـنـاهُ أَرغِــفَــةٌ	لو شامَها جـائِعٌ مِن فَـرسَخٍ وَثَبـا
فــقــال قَـومٌ وقــد رَقُّــوا لِذِی أَلَــمٍ	یَبـکی، وذیِ أَلَـمٍ یَستَقبِـلُ العَطَبا
ما خَطبُ ذا الکلبُ؟ قال: الجُوع یَخطِفهُ	مِنِّـی ویُنشِبُ فیـه النـابَ مُغتَصِبا
	(ابراهیم، 1987: 274)

«گریه می­کند در حالی که در دست راستش قرص­های نانی است که اگر شخص گرسنه­ای آن را از چند فرسخی ببوید، به وجد می­آید. گروهی، در حالی که دلسوزی می­کردند نسبت به شخص دردمندی که گریه می­کرد و همچنین نسبت به صاحب درد و مشکلاتی که در شرف نابودی است، گفتند. صاحب این سگ چه می­گوید؟ گفت: گرسنگی او را از من می­رباید و چون غصب کننده، دندان را در آن فرو می­برد».

   لاهوتی هم، زندگی قشر ضعیف جامعه را فراموش نمی­کند و به سکوت و خاموشی حکومت در مقابل استبدادهای سران که باعث شده آنان در امور اجتماعی جامعه دخالت کنند و باعث گرسنگی و برهنگی مردم شدند چنین فریاد اعتراض سر می­دهد:

ای رنـجــبـر بـدن بــرهنــه	ای کـارگر شـکـم گـرسنـه
تـو بـا هـمـه ارزشی که داری	دانی که چـرا همیشه خواری
زحمت ز تو، نعمت از تو نبود	زیرا که حـکومت از تـو نبود
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 3)

 هر دو شاعر با زبانی سلیس و روان رنج­های مردمان را برای مخاطب بازگو می­کنند و بدین طریق خواسته­اند هموطنانش را آگاه سازند تا حق و حقوق پایمال شده خود را از بیگانگان و سران حکومت بگیرند.

فقدان آزادی

از دیگر موضوعات اجتماعی دوران نهضت و مشروطه، نبود آزادی است که بیشتر شاعران در اشعارشان این مسئله را بازتاب داده­اند و حق هر ملتی می­دانند که از حقوق خود بهره­مند شده و آزادی عمل و بیان داشته باشند. باید به این نکته اشاره کرد که از مهمترین اهداف پوپولیستی، حقوق برابر در جامعه است. در شعر هر دو شاعر موضوع آزادی از بسامد بالایی برخوردار است چنانکه ابراهیم آزادی را از بعد آزادی بیان و عمل و آزادی زنان بیان کرده و لاهوتی خواستار آزادی وطن از چنگال استعمارگران، حاکمان ستمگر و همچنین آزادی زنان است. در این مورد حافظ ابراهیم می­گوید:

حَوِّلُوا النیل واحجُبوا الضَّوءَ عَنّا	واطمِسُوا النَّجمَ واحرِمُونَا النَّـسِیما
فـشَـهِدنا ظُلـمّا یُـقـالُ لـه العَد	لُ ووُدَّا یَـسقـی الحَـمِیمَ الحَـمِیما
	(ابراهیم، 1987: 422)

«نیل را بچرخانید و روشنایی را از ما بپوشانید و ستارگان را خاموش کنید و نسیم را از ما محروم کنید/ و ما شاهد ظلمی بودیم که به آن عدل گفته می­شود و محبتی که آتش را سیراب می­کند».

   شاعر در این بخش از اشعارش به حق و حقوق مصر اشاره می­کند؛ حقی که توسط بیگانگان ربوده شده و آزادی که از ملت سلب شده است؛ او مردم را به تکاپو وامی­دارد و از آنها می­خواهد که در مقابل غارتگران ایستادگی کرده و اجازه ندهند به خاک وطن­شان تجاوز کنند.

   از دغدغه­های اصلی و مهم لاهوتی هم آزادی سیاسی، عدالت اجتماعی و سرافرازی وطن بود؛ او در جدال با حکومتی که همه­ی این آرمان­های بزرگ انسانی را در زیر چکمه­های استبداد بر خاک می­مالید، از هیچ کوششی فروگذار نکرد. شاعر برای درهم شکستن قدرت استبداد، هم سلاح نبرد به دست گرفت و در پی تهاجم و کودتای نظامی بر آمد و هم با سخن و اندیشه، تنها بر یک مدار می­چرخید، و آن بهروزی اجتماع و ترقی زندگی مردم بود (درگاهی، 1379: 39).

نـعمـت آزادی و دانـش، فقط بـا انـقلاب	شـامـل احوال زنـهـای نـقـابـی مـی­شود
حضرت سرمایه­گر خواهد جدل یا آشتی!؟	بین شیخ و شیعی و سنی و بـابی مـی­شود
هـر زمان آزاد گـردد از امـید شیـخ و شاه	کـارگـر نایـل بـفتـح و کامـیـابی مـی­شود
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 40)

   لاهوتی وضعیت خفقان ایران در دوره مشروطه را توصیف می­کند؛ در تصاویری که شاعر عرضه می­کند زنان از آزادی حجاب و حق تحصیل محروم گشتند و مردم با فقر، دست و پنجه نرم می­کنند. وی تلاش کرده مردم را به فراگیری و آموختن علم دعوت کند تا با بصیرت و آگاهی، گامی به سوی آبادانی کشور بردارند تا جامعه از سلطه­ی حاکمان مستبد رها شود و دوباره آزادی به سوی وطن باز گردد.

   کسانی که شعر حافظ ابراهیم را در مجالس خاص و عام می­شنیدند دو تصویر آشکار از اشعارش دریافت می­کردند: نخست تصویر مردم دردمند و آرزومند و دیگری تصویری از ناامیدی و امید (شمیس، بی­تا: 37). همانطوری که این تصاویر در ابیات زیر به وضوح هویداست:

لقد کان فِینَا الظُّلمُ فَوضَی فهُذِّبَت	حَواشِیه حتّی باتَ ظُلماً مُنَظَّماً
تَمُنُّ علینا الیَومَ أَن أَخصَبَ الثَّرَی	وأن أَصبَحَ المِصریُّ حُراً مُنعَماً
	(ابراهیم، 1987: 339)

«ستم در میان ما پراکنده و در هم ریخته بود، تا وقتی که گوشه و کناره­های آن پیراسته شد و تبدیل به ستمی منظم و ساختارمند گشت. نعمت روزی بر ما عطا می­شود که خاک بارور شود و مردم مصر در آزادی دلنشین قرار بگیرند».

   با وجود مشکلات فراوان مردم مصر، حضور بیگانگان در کشور بر رنج آنان افزود به طوری که آزادی عمل و بیان را از آنها سلب کرد و در ازای آن استبداد و خفقان بر ایشان هدیه داد. ولی با وجود این، شاعر به آزادی کشورش امیدوار است. لاهوتی هم در مورد آزادی، خطاب به ملت ایران می­گوید:

وطن خواهان، وطـن ویرانه گردید!	وطـن مـنـزلـگه بـیـگانـه گـردید
بـه خـاک مـا تـجـاوزهـای اغـیـار	بـر اهـل جـهـان افـسـانـه گـردید
ایا ایرانیان، تا کی دچار غفلتید آخر؟	ایا ایرانیان، تا چند اسیر ذلتید آخر؟
	(لاهوتی، 1954/ سرودهای آزادی و صلح: 22)

با وجود بیگانگان، آزادی و آرامش از کشور ایران رخت بست و تجاوزهای اشغالگران به کشورمان در جهان به افسانه­ای تبدیل گشت و باعث شد که وطن­ شاعر ویرانه و محلی برای غارتگران باشند.

 از دیگر مسائلی که شاعران در اشعارشان به آن پرداخته­اند نبود آزادی برای زنان مصر و ایران آن زمان است. حافظ ابراهیم مردان مصر را خطاب قرار داده و می­گوید:

کـَلَّا ولاأدُعـوکُمُ أن تُـسرِفُـوا	فی الحَجبِ والتَّضیِیقِ والإرهاق
لَیسَت نِساوُکُمُ حُلیً وَجَـوَاهِراً	خَوفَ الضَّیاعِ تُصَانُ فی الأحقَاق
لـیست نـِساوُکُم أثـاثـاً یُقتَـنَی	فی الدُّورِ بَیـنَ مَـخَـادِع وطِبـاقِ
	(ابراهیم، 1987: 282)

«هرگز شما را فرا نمی­خوانم که در مسئله­ی حجاب و در تنگا انداختن به زنان زیاده روی کنید. زنان شما طلا و جواهر نیستند که به خاطر ترس از بین رفتنشان آنها را در صندوق نگه دارید. زنان شما مانند اثاث نیستند که در خانه­ها داخل اتاق­ها در روی طاقچه قرار بگیرند».

   ابراهیم شاعری نبود که حجاب را رد کند ولی تاکید می­کند به خاطر مسئله­ی حجاب نباید زنان در خانه محبوس شوند چون زنان هم مانند مردان حق دارند از تعلیم و تربیت بهره­مند شوند تا برای آینده نسلی بهتر تربیت کنند. لاهوتی نیز همانند ابراهیم در اشعارش آزادی زنان را مطرح می­کند:

آزاد شـد جهان و تـو در پرده­یی هـنوز	بگـذشـت صـد بـهـار و تـو پژده­یی هنـــوز
مردم زخوان علم و هنر سیر و پر شدند	یـک لقمه زین خوراک تو ناخورده­یی هــنوز
دارالـفـنون تـمـام نـمـودنـد دیـگـران	ا.بـی.ت را شــروع تـو نـاکـرده­یی هـــنـوز
زنـهـای غـرب در سـرکار حـکومـتند	درسـت مــردم شـرق تو چون برده­یی هـنوز
	(لاهوتی، بی­تا/دیوان: 16)

شاعر به پیشرفت زنان غرب و آزادیشان اشاره می­کند؛ در نظر او زنان شرق همچون برده­ای در جامعه زندگی می­کنند و از حقوقی برخوردار نیستند. لاهوتی زنان شرق را همچون زنان غرب به مشارکت در فعالیت­های اجتماعی تشویق می­کند. موضوع آزادی زنان از مسائل مهم دوران مشروطیت است که در غالب اشعار شاعران آن دوره مشاهده می­شود.

فراخوانی مردم

در تعریف پوپولیسم کورن هوزر معتقد (Korn Hauser) بود: «پوپولیسم هم علت و هم معمول جامعه­ی توده­ای و بیانگر مخالفت با چندگانگی و تایید یکپارچگی در مقابل تمایزات اجتماعی است؛ به نظر او دموکراسی پوپولیستی با مشارکت مستقیم مردم، نهاد و کانون نظام­های سیاسی مبتنی بر نمایندگی را تضعیف و آزادی افراد را کاهش می­دهد زیرا در این نوع دموکراسی مردم، که یکپارچه فرض می­شوند، دست بالا را دارند» (تاگارت، 1381: 24­-25). ابراهیم با دعوت اقشار مختلف مردم به اتحاد و همدلی از آنان می­خواهد که در مقابل ظلم و ستم ایستادگی کرده و آینده­ی درخشان را بر خود رقم زنند. شاعر، نویسندگان و شاعران را به یکپارچگی فرا می­خواند تا در حفظ هویت ملی خویش کوشا باشند:

فـیا ضَیعَةَ الأَقلامِ إن لَم نُقِم بِـها	دُعـامَةَ رُکنِ المَـشرِقِ المُـتَزَعزَعِ
أَتَمـشِی بِهِ شُـمَّ الأُنـوفِ عُـداتُهُ	وربّ الحمی یمشی بأنف مجدّع
عَزیزٌ عَلَیهِ یـا بنی الشَّرقِ أن تُری	کَـواکـِبهُ فـی أفـقـه غـیـرُ طُلّـَعِ
	(ابراهیم، 1987: 130)

«حیف از قلم­ها اگر به واسطه آن، ستون تکان خورده­ی مشرق را برپا نکنیم. آیا درست است که دشمنان مشرق با سربلندی و افتخار در کنارش (وطن) راه بروند در حالی که صاحب­خانه با حالت شرمساری قدم بردارد. ای مردم مشرق زمین دشوار است که ستارگان وطن در آسمان طلوع نکند».

شاعر از نویسندگان می­خواهد با آثارشان پایه­های شرق را استوار کنند و اجازه ندهند استعمارگران فکر و اندیشه خود را در مصر برپا کنند. و در بیت آخر هم (بنی المشرق) جهان عامه­ی مردم مشرق زمین است؛ شاعر تمام ملت مشرق را مورد خطاب قرار می­دهد و اظهار می­دارد که برای کشور متمدن مصر سخت و دشوار است که ستارگانش (تلاشگران) در آسمان جهان ظهور نکنند.

لاهوتی نیز طبقه­ی کارگر را به اتحاد دعوت می­کند و از آنان می­خواهد حقوق پایمال شده خود توسط حاکمان خودکامه را باز گیرند:

ای داس دهــاتـیـان هــنـر کـن	گـردن بـزن این بـد اخـترانرا
ای پــتــک نـژاد کــاوه، بــردار	تـاج ســر این سـبک سـرانرا
دســت رفــقـا بـگیر و بـرخـیـز	امـــداد بـکــن بـــرادرانــرا
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 82)

وی با حالتی خشم و نفرت از کارگران می­خواهد در مقابل ظلم و ستم مسئولان ایستادگی کنند؛ او سردمداران حکومت را به بد اخترانی تشبیه کرده که باید از حکومت و کشورداری برانداخته شوند. شاعر در آخر ابیات از هموطنانش می­خواهد دست یکدیگر را گرفته و انقلابی علیه حاکم موجود در جامعه برپا کنند و اجازه ندهند ظلم و ستم بر حق پیروز شود.

سیاست

   استعمار و بی تدبیری حاکمان، از مهم­ترین مفاهیم سیاسی در شعر دوران نهضت و مشروطه بود. همانطور که پیش­تر اشاره شد از اهداف اصلی پوپولیست­ها انتقاد از اوضاع سیاسی جامعه می­باشد. هدف پوپولیسم ایجاد سیاست­های شفاف و صریح است. امور سیاسی باید تجسم خرد مردمانِ ساده و بنابراین خود باید صریح و ساده باشد (تاگارت،1381: 173). و چنانکه لاکلائو (Lacclau) معتقد است: «پوپولیسم نه نوع ویژه­ای از جنبش سیاسی بلکه ناب­ترین شکل امر سیاسی است» (لاکلائو، 1388: 64). شاعران بسیاری نسبت به مسائلی همچون دخالت بیگانگان، خفقان استبدادی و نارضایتی از حاکمان واکنش نشان داده­اند. در میان این شاعران، شاعرانی همچون حافظ ابراهیم و ابوالقاسم لاهوتی بودند که بخش اعظم اشعار خویش را در خدمت خلق، سیاست و اجتماع قرار داده­اند به گونه­ای که ابراهیم را شاعر النیل لقب دادند. او در اعتراض به بیگانگان در مصر چنین می­گوید:

اذا أَخضَبَت أرضٌ وأجدَبَ أَهلُها	فلا أَطلَعَت نَبتاً ولاجادَها السَّماء
	(ابراهیم،1987: 340)

«زمانی که زمین سبز و خرم گشت و اهلش دچار خشکسالی شد پس (الهی) گیاهی نروید و آسمانی روشن نگردد».

لاهوتی هم در خطاب به حاکمان مفاهیمی شبیه آنچه در شعر حافظ مشاهده کردیم را زمزمه می­کند:

چو بینم صورت خوبان هفتاد و دو ملت را	بـیاد آرم کـه یـار من نـشـد آزاد و مـیـنـالم
خـیانتهای شـاه و جهل ملت را چو می­بینم	یـقین دارم رود این ممـلکت بـرباد مـیـنـالم
رعـیت را فـروشد بـا زمین ملاک و می­بینم	که ملت عاجز است از رفع این بیداد و مینالم
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 22)

شاعر از حامیان سر سخت مردم رنجیده و مخالف با حاکمیت سرمایه­داری است. او به صورت شفاف و صریح خیانت­های شاهان را بر ملا می­کند و از ناآگاهی مردمش زجر می­کشد؛ چرا که این عوامل باعث نابودی ایران و ایرانی خواهد شد. شاعر با افسوس از ناتوانی ملت در برابر حکومت که ظلم و ستم را روا داشته، سخن می­گوید به طوری که مردم توانایی خیزش برای بهبود وضعیت خود ندارند. عظمت لاهوتی در این است که برای نخستین مرتبه در سرزمینی که استثمار مفتخوری حکفرماست برای آزادی صنف ستمکش یعنی کارگر و برزگر جنگ را آغاز و از طبع گهربار و اشعار آبدار خود برای این مبارزه استفاده کرده است (لاهوتی، بی­تا: مقدمه دیوان).

  در خصوص اعتراض به استعمار بیگانگان به خاک وطن، در قصاید هر دو شاعر مفاهیم مشترکی مشاهده می­شود؛ ابراهیم مردم استعمار شده را به کبوترانی تشبیه کرده که طوق استعمار بر گردنشان است و برای انگلیسی­ها با کبوتران یکسان­اند (نعمتی­قزوینی و همکاران، 1393: 32).

إنـما نَـحنُ والحَـمـامُ سَـواءٌ	لـم تُـغـادِر أَطـواقُنـا الأَجـیـادا
	(ابراهیم،1987 :334)

«همانا ما و کبوتران برابر هستیم و طوق­هایمان گردنمان را رها نمی­کند».

  لاهوتی نیز چپاولگران اروپایی را به گرگ­هایی تشبیه کرده که باید به مقابله با آنها برخاست و گرنه با اعمالشان مردم را از بین می­برند:

بـر ضـدّ سـتم عـهد ببـنـدید	ای تـرک و عـرب با عـجم شرق
ورنــه بــدرد گــرگ اروپــا	بـا پنـجـه و دنـدان شـکم شـرق
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 88)

هر دو شاعر در اشعارشان جنایت­های انگیسی­ها را به زیبایی به تصویر می­کشند؛ با این تفاوت که ابراهیم در شفاف­سازی خیانت­هایشان جانب احتیاط را در پیش می­گیرد (ضیف، بی­تا: 108). ولی لاهوتی بی­پرده به توصیف رفتار استعمارگران می­پردازد و با حالتی از خشم و انزجار سعی در بیرون راندن انگلیسی­ها را دارد.

حافظ ابراهیم حضور بیگانگان در جامعه را باعث از بین برنده عظمت و شکوه مصر می­داند:

لَحـَی اللهُ عَهدَ القـاسِطین الذی به	تَـهـَدَّمَ مِـن بُنـیـانِـنـا مـا تَهـَدَّمَـا
إذا شئِتَ أن تَلـقَی السعادَةَ بینـهم	فـلا تَکُ مِـصرِیاً ولا تَـکُ مُـسلِما
	(ابراهیم، 1987: 428)

«خدا لعنت کند دوران اشغالگران ستمگر را، دورانی که بنیان ما را به کلی فرو ریخت و نابود کرد. اگر تو می­خواهی در میان اشغالگران به سعادت دست یابی می­بایست که مصری و مسلمان نباشی».

  شاعر کارهایی که انگلیسی­ها در کشور مصر مرتکب شدند، را در اشعارش برای مخاطب ترسیم می­کند که بنیان و عظمت مصر را نابود کردند. او خطاب به مردم می­گوید: اگر می­خواهید همانند ستمگران به خوشبختی و سعادت دست پیدا کنید باید مسلمان و مصری نباشید چون مردم مصر چنین جنایت­هایی را انجام نمی­دهند. شاعر با این اظهارات،  ارزش مسلمانان و مردم مصر را به رخ بیگانگان کشیده است.

لاهوتی هم در وصف ظلم­های اشغالگران می­گوید:

آمـده تـا سنـت مـا را هـمـه ملغـی کنـد	رسـم ایـران را مـطیع رسم آمریکا کند
دفـع ظـلم انـگلستان کار پر فـخـری بـود	لیـکن آمـریکا نبـاید جـانشـین او شود
این یکی را دور کن، بر آن یکی بر بند راه،	تا چو بیرون آئی از چاله، نیفتی قعر چاه
	(لاهوتی، 1954/ سرودهای آزادی و صلح: 62)

 او مردم را آگاه می­کند و از آنان می­خواهد که اجازه ندهند آمریکا هویت ملی و سنت دیرینه­شان را از بین ببرد و سنت خودشان را در ایران برپا کنند. وی در بیت آخر با آوردن ضرب المثلی به اشعارش ظرافت هنری می­بخشد و تاکید می­کند از مشکلاتی که هنوز رهایی نیافتید نباید مشکلات بزرگتر و سخت ­تر دچار شوید.

  ابراهیم، مصر را برای بیگانگان به اسفنجی تشبیه کرده که آب آن را مکیدند و برای مصر فقر و نداری به جای گذاشتند. این بار از راه دین متوسل می­شود و یادآوری می­کند که همه­ی مردم در ایمان به خداوند برادر و برابر هستند:

والقَومُ فی (مِصرَ) کالإسفنجِ قد ظَفِرَت	بـالـماءِ لَم یَـترُکـوا ضَـرعاً لمُـحتَـلِبِ
یـا (آلَ عُـثمانَ) مـا هـذا الجَـفـاءُ لـنـا	ونَحـنُ فـی اللهِ إِخـوانٌ وفـی الکـُتُـبِ
	(ابراهیم، 1987: 432)

«این قوم (استعمارگران) در مصر مانند اسفنج هستند که ثروت ملت را همچون آب مکیدند و آن را ترک نکردند. ای آل عثمان این چه جفایی است که بر ما می­کنید در حالی که ما برادر همدیگر هستیم در کتاب آسمانی و عبادت خداوند».

  لاهوتی هم از استعمارگر دیگری به نام آمریکا سخن می­آورد و می­گوید:

آتشی افروخت آمـریکا چـو اژدر در کـره	خـواست مـردم را بسوزاند سراسر در کـره
تشنگی سیم و زر، حرص جهانگیری ببین	کـز هـزاران مـیـل ره آورد لـشـکر در کـره
در کـره کـاری به آمـریکا ندار هـیچ کس	پس چه کاری دارد این گرگ ستمگر در کره
	(لاهوتی، 1954/سرودهای آزادی و صلح: 186)

  شاعر آمریکا را به اژدر و گرگی تشبیه کرده که قصد دخالت در کشورهای دیگر را دارد. او با حالتی از طعنه و کنایه، آمریکا را کشوری مال اندوز به جهان معرفی می­کند که هدفش غارت و چپاول دیگر کشورها است. وی در آخر نفرت و بیزاری خود را از این کشور ابراز می­دارد که دنیا به چنین کشوری نیاز ندارد و اگر روزی از صحنه­ی روزگار حذف شود جهان در آسایش و صلح خواهد بود.

مخالفت با نابرابرهای اجتماعی

اندیشه­های اعتبار اجتماعی به طور کلی مخالف سیاست بود و آشکارا نظام­های سیاسی مبتنی بر نمایندگی را رد می­کرد؛ از این رو گرایش به راه حل­های فنی برای مسائلی نظیر عدالت اجتماعی و اقتصادی حاکی از یک نظریه سیاسی است که پیش فرض­هایش متکی بر همبستگی اساسی منافع مردم و ناکامی سیاست­های حاکم در انعکاس این همبستگی است (تاگارت،1381 :112). ابراهیم و لاهوتی در اشعارشان نابرابری اجتماعی و اقتصادی را به تصویر کشیده­اند و هر دو خواستار برابری در جامعه هستند. هر دو شاعر چون در بطن جامعه و با مردم زندگی کرده­اند بهتر توانسته­اند نابرابری­ها را بیان کنند؛ ایشان سعی در ایجاد برابری و حذف تضاد طبقاتی در جامعه هستند:

قَـد شَـهِدَنا بـالأمسِ فی مِـصرَ عُرساً	مَلـَأَ الــعـَـیـنَ والفُــوادَ أبـتــهارا
سـالَ فـیـه النُّـضـارُ حـتـی حَسِـبنـا	أن ذاک الـفـنـاءَ یَـجـری نُــضـارا
جَــلَّ مَـن قَـسَّـمَ الحُـظـوظ فـهـذا	یــَتـَغّـَنی وذاکَ یَـبـکِی الــدِّیـارا
	(ابراهیم، 1987 :251)

«دیروز در مصر عروسی شاهد عروسی بودیم که چشم­ها و دل را پر از تعجب کرد. طلا در آن بود تا اینکه گمان کردیم در آنجا رودی از طلا جاری است. چه بزرگ است کسی که سهم­ها را تقسیم کرد؛ یکی آواز و سرود می­خواند و آن دیگری در دیارش گریه می­کند».

   تضاد طبقاتی در این اشعار ابراهیم به وضوح نمایان است؛ او وضعیت میان اغنیا و فقرا بیان کرده و اعلام می­کند در عروسی ثروتمندان گویا طلا و جواهر جاری شده و چشم­ها را به خود خیره کرده است  حال آنکه زندگی گروه دیگر از مردم در سختی سپری می­شود که روز و شب را با ناله و زاری به پایان می­برند.

  لاهوتی نیز هیچ زمانی درد و رنج مردم سرزمینش را به فراموشی نسپرده و همواره از مشکلات عامه­ی مردم در دیوانش سخن گفته و به یکی از آفات اجتماعی که شامل تضاد طبقاتی است، واکنش نشان می­دهد و مردم رنجیده را هشدار می­دهد و خطاب به آنان می­گوید شما مشغول کار کردن هستید و بهره­ای از زندگی نبرده­اید در حالی که ثروتمندان در آسایش و رفاه زندگی می­کنند:

مـشغـول درو ز صـبح تـا شـام	بــیـدار ز جـوع شــام تـا بــام
اعـیان هـمـگی مـیـان سـرداب	در آسـایـش بـجــامــه خــواب
اشـراف بـفـکر خـود پـرسـتـی	مـشغـول قـمار و عیـش و مـستی
	(لاهوتی، بی­تا/ دیوان: 2)

تاثیرپذیری و همرنگی با محیط

همان طوری که پیش­تر اشاره شد اهداف اصلی پوپولیست­ها تاکید بر طرفداری از مردم است (تاگارت،1381: 141). از این رو شاعران برای بر انگیختن احساسات و عواطف مخاطب و همراه ساختن آنان با اندیشه­های خود از محیط و پیرامونشان الهام می­گیرند و از آنجایی که در دوره نهضت و مشروطیت به دلیل آشنایی با غرب تغییراتی در شعر بوجود آمد این عوامل تاثیر شگرفی بر شاعران آن دوره داشت بطوریکه این تغییرات در اشعارشان انعکاس یافته و به وضوح دیده می­شود. حافظ ابراهیم شاعری بود که به وظیفه­ی اجتماعی و وطنی شاعر اعتقاد داشت و در همه­ی کارها و امور اجتماعی مشارکت می­کرد (الجیوسی، 2001: 82). از این رو وی در اشعارش از محیطی که در آن زندگی می­کرد الهام گرفت چرا که پوپولیسم­ها مردم را بر حسب اینکه کجا هستند به تصور می­آوردند (تاگارت، 1381: 147). ابراهیم پیشرفت غرب را به چشم دید و برای نجات مصر از عقب ماندگی و جهل، مردم را به علم­آموزی و ادب تشویق می­کرد چنانکه در قصیده «العلم و الأخلاق» می­گوید:

وَالـمَـالُ إن لَـم تَـدَّخِـرهُ مُـحَـصَّـنَاً	بِـالـعِلــم کـانَ نِـهـایَـةَ الإمـلاقَ
وَاـلعِـلمُ إن لَـم تکتـَنفـِهُ (شَـمَائِـلٌ)	تُـعـلِـیـه کَـانَ مـَطِـیّـَةَ الإخـفَـاقِ
	(ابراهیم، 1987: 280)

«مال را اگر با علم مصون نکنیم نهایت فقر و بیچارگی است. علم اگر اخلاق پسندیده آن را در برنگیرد و اعتلا ندهد مرکب شکست است».

   لاهوتی با زبانی ساده به بیدار ساختن مردم می­پردازد. او همانند ابراهیم ملت ایران را به فراگیری علم و ادب ترغیب می­کند:

---