رستگاری فرعون در قرآن کریم

الموضوعات :

محمود شیخ ¹

1 - عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 03 الجمعة , جمادى الأولى, 1442 تاريخ التأكيد : 03 الجمعة , جمادى الأولى, 1442 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: قرآن کریم, تفسیر, تصوف, ‌ تفسیر عرفانی, رستگاری فرعون, ابن عربی, ایمان فرعون,

ملخص المقالة :

با نظر به آیات 90 و 91 یونس، سه تفسیر از مسئله رستگاری فرعون قابل ارائه است؛ نخست: فرعون حقیقتاً ایمان آورد و رستگار شد؛ دوم: فرعون ایمان آورد، اما ایمان آوردنش موجب رستگاری او نشد و سوم: فرعون تنها اظهار ایمان کرد و ایمانش حقیقی یا کامل یا اصیل نبود. تفسیر نخست از آن ابن عربی است و منتقدان او، اعتقاد به رستگاری فرعون را از روشن ترین موارد عرف ستیزی او دانسته اند. در قرآن شواهدی مبنی بر معذب بود فرعون در آخرت وجود دارد که انکار آن‌ها دشوار است مانند: دعای موسی برای رستگار نشدن فرعون و اطرافیانش و اجابت دعای او، وجود صفاتی بسیار منفی و گاه با دلالت ثبات برای فرعون در قرآن، دلالت واژگانی و عبارتی آیات عذاب فرعون، بر عذاب دنیوی و اخروی او. هم‌چنین اجماع مفسران مسلمان و صوفیان و نیز وجود روایات و آثار صحابه مبنی بر رستگار نبودن فرعون و مرگش بر کفر نشان می دهد که پیشینیان از آیات قرآن به هیچ وجه ایمان فرعون را استنباط نمی کرده اند، ضمن آن‌که حتی سخنان خود ابن عربی نیز در این باره متعارض است. تفسیر سوم نیز به دلیل صراحت آیة ایمان فرعون بر ایمان آوردن او و تأییدش با عبارت الآن و قد عصیت من قبل قابل پذیرش نیست، در حالی‌که تفسیر دوم به دلیل پذیرش ایمان فرعون اما سودبخش نبودن ایمانش برای رستگاری او به دلیل آیاتی که ایمان در لحظه نزول عذاب را سودبخش نمی دانند، پذیرفتنی تر و با ظاهر و روح آیات قرآن متناسب تر است.

المصادر:

• قرآن کریم.


• آقابزرگ طهرانی، محمّدمحسن، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص الذریعة الی تصانیف الشیعة، به اهتمام محمّد آصف فکرت، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1372ش.


• آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، ابراهیم ‏شمس‏الدین، محقق: على‏ عبدالبارى عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمّد علی بیضون‏، 1415ق.


• ابن­عربی، محیی الدین، فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق ابو العلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء، 1375ش.


• ابن­عربی، محیی الدین، الفتوحات المکیة، بیروت، دار الصادر، بی­تا.


• ابن فارس، احمد، مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر، 1404ق.


• ابن کمال باشا، احمد بن سلیمان، خمس رسائل فی الفرق و المذاهب، تحقیق سید باغجوان، قاهره، دارالسلام، 1425ق.


• ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمّد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمّد طیب، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز، چاپ سوم، 1419ق.


• ابن‏قتیبه، عبدالله بن مسلم‏، تفسیر غریب القرآن، شرح ابراهیم محمّد رمضان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1411ق.


• ابوعبیده، معمر بن مثنى، مجاز القرآن‏، تحقیق فؤاد سزگین، قاهره، مکتبة الخانجی‏، 1381ش‏.


• ابوعزیز، سعد یوسف، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً، قاهره، المکتبة التوفیقیة، بی­تا.


• اشرف امامی، علی و شرفایی مرغکی، محسن، «دیدگاه‌های عبدالوهاب شعرانی درباره آراء محیی­الدین ابن­عربی»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، بهار و تابستان؛ شماره 88، 1391ش.


• تسترى، سهل بن عبدالله، تفسیر التسترى، تحقیق محمّد باسل عیون سود، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمّد علی بیضون، 1423ق.


• ثعلبى، احمد بن محمّد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق ابى­محمّد بن عاشور، مراجعه و تدقیق نظیر ساعدى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق‏.


• حلاج، حسین بن منصور، مجموعه آثار حلاج، تحقیق و تصحیح قاسم میر آخوری، تهران، انتشارات شفیعی، 1386ش.


• حلاج، حسین بن منصور، دیوان الحلاج، تصحیح محمّد باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2002م.


• دینورى، عبدالله بن محمّد، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم‏، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمّدعلی بیضون، 1424ق‏.


• رازی، محمّد بن ابی بکر، معجم مختار الصحاح، محمّد نبیل طریفی، بیروت، دار صادر، 1429ق.


• روزبهان بقلی شیرازی، روزبهان بن ابی نصر، شرح شطحیات، تصحیح هانری کربن، تهران، انتشارات طهوری، 1374ش.


• روزبهان بقلى شیرازی، روزبهان بن ابى‏نصر، عرائس البیان فى حقائق القرآن، تحقیق احمد فرید مزیدى، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمّد علی بیضون، 2008م.‏


• زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم‏، 1407ق.


• سمرقندى، نصر بن محمّد، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم‏، محقق: عمر عمروى، بیروت، دار الفکر، 1416ق.‏


• سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى، 1404ق.‏


• شعرانی، عبدالوهاب، الیواقیت و الجواهر فی بیان عقاید الاکابر و باسفله الکبریت الاحمر فی بیان علوم الشیخ الأکبر، بیروت، 1418ق.


• صنعانى، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمّى تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دار المعرفة، 1411ق.


• طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن، اربد، دار الکتاب الثقافی‏، 2008م.


• طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: فضل‏الله‏ یزدى طباطبایى و هاشم‏ رسولى، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.


• همو، تفسیر جوامع الجامع‏‏، مصحح: ابوالقاسم‏ گرجى، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، 1412ق‏.


• طبرى، محمّد بن جریر، ترجمه تفسیر طبرى، تصحیح حبیب یغمایى، تهران،‌ توس، چاپ دوم، 1356ش.


• طبرى، محمّد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.


• طوسى، محمّد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح: احمد حبیب عاملى، مقدمه‏نویس: محمّد محسن آغابزرک الطهرانى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.‏


• فخر رازى، محمّد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، اعداد: مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربى‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق‏.


• فراء، یحیى بن زیاد، معانى القرآن، محقق: محمّدعلى نجار‏، احمد یوسف نجاتى، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب‏، چاپ دوم، 1980م.


• فیروزآبادی، محمّد بن یعقوب، قاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمّدعلی بیضون، 1995م.


• قشیرى، عبدالکریم بن هوازن‏، لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم‏، محقق: بسیونى، ابراهیم‏، قاهره‏، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ سوم‏، 2000م.


• ماتریدى، محمّد بن محمّد، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمّد علی بیضون، 1426ق.


• مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، محقق: شحاته، عبدالله محمود، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1423ق‏.


• میبدى، احمد بن محمّد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.


• میرزای قمی، ابوالقاسم بن حسن گیلانی، سه رساله در نقد عرفان، تصحیح حسین لطیفی و سید علی جبار گلباغی ماسوله، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ دوم، 1389ش.


• نحاس، احمد بن محمّد، اعراب القرآن، تحقیق عبدالمنعم خلیل‏ ابراهیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمّد علی بیضون، 1421ق.‏


• واحدى، على بن احمد، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق صفوان عدنان داوودى، بیروت، دارالقلم، 1415ق‏.


• یزیدى، عبدالله بن یحیى‏، غریب القرآن و تفسیره‏، تحقیق محمّد سلیم الحاج‏، بیروت، عالم الکتب، 1405ق‏.