قواعد عرفانی: امکان یا امتناع؟

الموضوعات :

مریم امامی ¹ (دانشجوی دکتری رشته عرفان و تصوف اسلامی، دانشکدة حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
شهرام پازوکی ² (استاد مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 13 الجمعة , جمادى الأولى, 1443 تاريخ التأكيد : 13 الجمعة , جمادى الأولى, 1443 تاريخ الإصدار : 15 الإثنين , محرم, 1443

الکلمات المفتاحية: اصل, قاعده, قاعده عرفانی, مبادی, مسایل,

ملخص المقالة :

یکی از موضوعات مهمی که در مطالعه و بررسی شاخه‌های مختلف علوم اسلامی مثل فقه، کلام و فلسفه با آن مواجه ایم این است که این علوم از قواعد کلی برخوردارند و علمای این علوم با توجه به این قواعد به شرح مسائل و رفع شبهات‌ می‌پردازند. حال سؤال آن است که آیا عرفان اسلامی نیز از این موضوع مستثنی نبوده و از قواعدی بر خوردار است یا چنین نیست و ثانیاً اگر از قواعدی برخوردار است منشأ و خاستگاه قواعد عرفانی چیست؟ در این مقاله نخست به تعریف قاعده و مشخص کردن عناصر اصلی قاعده در علوم دینی پرداخته آنگاه بر اساس متون عرفانی، اعمّ از عرفان نظری و عرفان عملی، وجود یا عدم وجود قواعد بررسی شده است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد اوّلاً عرفان اسلامی، به عنوان یک علم، نیز از قواعد کلی برخوردار است و ثانیاً این قواعد یا مستقیما مأخوذ از آیات قرآنی و روایات است یا غیر مستقیم مبتنی برمفاد آنهاست.

المصادر:

• قرآن کریم


• نهج البلاغه، چ اول، تهران، اسوه، 1382.


• آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، چ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.


• -----------، مقدمه کتاب نص النصوص در شرح فصوص الحکم ابن عربی، چ اول، تهران، روزنه، 1375.


• ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، چ چهارم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.


• ابن ترکه، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح و تعلیق علامه حسن‌زاده آملی، چ دوم، قم، نشر الف لام میم، 1386.


• ‌ابن‌عربی، محی الدین، فصوص الحکم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.


• --------------، المسائل، مقدمه و تصحیح و تعلیق سید محمّد دامادی، چ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370.


• --------------، الفتوحات المکیه (دوره 4 جلدی)، چ اول، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.


• ابن فناری، شمس‌الدین محمّد، مصباح الانس، مقدمه محمّد خواجوی، چ دوم، تهران، مولا، 1384.


• امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، چ اول، تهران، نشر حجر، 1361.


• انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، تصحیح دکتر محمّد سرور مولایی، تهران، توس، 1362.


• جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، چ چهارم، تهران، ناصرخسرو، 1370.


• چیتیک، ویلیام، "‌ابن‌عربی، مولانا و اندیشه وحدت وجود"، ترجمه ابوالفضل محمودی، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 5 و 6، پاییز و زمستان 1379.


• خرمیان، جواد، قواعد عقلی در قلمرو روایات، تهران، نشر سهروردی، 1387.


• خمینی، روح‌الله، شرح دعای سحر، چ دوم، تهران، تربیت، 1380.


• ----------، اربعین حدیث، چ سوم، قزوین، طه، 1368.


• خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.


• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، زیر نظر دکتر محمّد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، چ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.


• زروق، احمدبن محمّد، قواعدالتصوف، تصحیح محمّد زهری النجار، قاهره، انتشارات مکتبه الکلیات الازهریه، 1409 ق.


• سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ اول، تهران، کتابخانه طهوری، 1370.


• -------------، فرهنگ معارف اسلامی، چ دوم، تهران، شرکت مولفان ومترجمان ایران، 1362.


• سراج طوسی، ابو نصر، اللمع فی التصوف، ترجمه دکتر مهدی محبتی، چ اول، تهران، اساطیر، 1382.


• سلطانعلی‌شاه گنابادی، حاج ملا سلطان‌محمّد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، چ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1385ق.


• سهروردی، شهاب الدین، عوارف المعارف، به اهتمام قاسم انصاری، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362.


• عین القضاه همدانی، عبدالله بن محمّد، مصنفات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1341.


• غزّالی، محمّد، احیاءعلوم الدین، ترجمان مؤید الدین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357.


• فیض کاشانی، ملا محسن، کلمات مکنونه، تحقیق و تصحیح علی علیزاده، چ اول، قم، آیت اشراق، 1390.


• قیصری، محمّد داوود، شرح فصوص الحکم، چ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.


• ---------------، رسائل قیصری، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، چ دوم، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381.


• کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، چ سوم، تهران، مولی، 1387.


• کاشانی، عزالدین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال الدین همایی، چ سوم، تهران، 1367.


• کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، نشر بنیاد رسالت، 1364.


• لاهیجی، شمس الدین محمّد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، چ چهارم، تهران، زوار، 1381.


• مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، 1403 ق.


• محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، چ دوم، تهران، سمت، 1376.


• مقصود، جواد، شرح احوال و آثار و دوبیتی‌های بابا طاهر، چ سوم، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1376.


• ملاصدرا، مفاتیح الغیب، تعلیق محمّد خواجوی، چ دوم، تهران، مولی، 1371.


• میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغرحکمت، چ دوم، تهران، امیرکبیر، 1357.


• نسفی، عزیز الدین، انسان کامل، تصحیح ماریژان موله، چ هفتم، تهران، انتشارات طهوری، 1384.


• هاشمی، جمیله و همکار، «قاعده»، دایره المعارف تشیع، چ اول، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1386.


• هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح ژکوفسکی، چ نهم، تهران، طهوری، 1382.