بررسی تاثیر شایعات اقتصادی در شبکه اجتماعی تلگرام بر روند توسعه ملی

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

شهرام جرجانی ¹ ()
افسانه مظفری ² (مدیرگروه علوم ارتباطات ودانش شناسی،واحدعلوم وتحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران)
علی اکبر فرهنگی ³ (استاد تمام گروه علوم ارتباطات ومدیریت رسانه ، واحدعلوم وتحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران)

تاريخ الإرسال : 11 السبت , ذو الحجة, 1441 تاريخ التأكيد : 14 الأربعاء , محرم, 1442 تاريخ الإصدار : 12 السبت , ذو الحجة, 1428

الکلمات المفتاحية: تلگرام, شایعه, شبکه های اجتماعی, توسعه ملی, توسعه,

ملخص المقالة :

چکیدهوسایل ارتباط جمعی به عنوان یکی از مهم ترین وسایل ایجاد تغییرات در جوامع بشری به جامعه و افراد آن کمک می کنند تا در مسیر و خط مشی معین خود، موفق تر و با آگاهی و اطلاعات بیشتری حرکت و روند توسعه را تسریع نمایند. همچنین افزایش استفاده از رسانه های اجتماعی برای دریافت اطلاعات و اخبار، به دلیل خصوصیات بی نظیر آن ها چون ارزان و آسان تر بودن تولید خبر در این رسانه ها، منجر به گسترش حجم زیادی از شایعات شده است. شایعات در روند توسعه اقتصادی اخلال ایجاد می کنند و می توانند مانعی برای آن باشند. لذا هدف این پژوهش، مطالعه نقش شایعات اقتصادی بر روند توسعه ملی و راهکارهای مقابله با آن در شبکه اجتماعی تلگرام است. روش پژوهش حاضر کمی است. استراتژی پژوهش، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری در این تحقیق عبارت است از متخصصان حوزه رسانه و اقتصاد. در این پژوهش از فرمول نمونه گیری جامعه نامحدود کوکران استفاده شد. لذا نمونه آماری تحقیق 196 نفر است. نتایج بیانگر آن بود با که شایعات اقتصادی بر توسعه ملی در دو بعد شایعات مواقع بحرانی و شایعات خرابکارانه تاثیر منفی دارد و شایعات خیرخواهانه نیز تاثیری بر توسعه ملی ندارد. همچنین سه راهکار آموزشی، ژورنالیستی و کلان نیز بر بهبود توسعه ملی تاثیرگذارند.

نص كامل:



بررسی تاثیر شایعات اقتصادی در شبکه اجتماعی تلگرام بر روند توسعه ملی

 

 

 

چکیده

وسايل ارتباط جمعی به عنوان يکی از مهم ترين وسايل ايجاد تغییرات در جوامع بشری به جامعه و افراد آن کمک می کنند تا در مسیر و خط مشی معین خود، موفق تر و با آگاهی و اطلاعات بیشتری حرکت و روند توسعه را تسريع نمايند. همچنین افزایش استفاده از رسانه های اجتماعی برای دریافت اطلاعات و اخبار، به دلیل خصوصیات بی نظیر آن ها چون ارزان و آسان تر بودن تولید خبر در این رسانه ها، منجر به گسترش حجم زیادی از شایعات شده است. شایعات در روند توسعه اقتصادی اخلال ایجاد می کنند و می توانند مانعی برای آن باشند. لذا هدف این پژوهش، مطالعه نقش شایعات اقتصادی بر روند توسعه ملی و راهکارهای مقابله با آن در شبکه اجتماعی تلگرام است. روش پژوهش حاضر کمی است. استراتژی پژوهش، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری در این تحقیق عبارت است از متخصصان حوزه رسانه و اقتصاد. در این پژوهش از فرمول نمونه گیری جامعه نامحدود کوکران استفاده شد. لذا نمونه آماری تحقیق 196 نفر است. نتایج بیانگر آن بود با که شایعات اقتصادی بر توسعه ملی در دو بعد شایعات مواقع بحرانی و شایعات خرابکارانه تاثیر منفی دارد و شایعات خیرخواهانه نیز تاثیری بر توسعه ملی ندارد. همچنین سه راهکار آموزشی، ژورنالیستی و کلان نیز بر بهبود توسعه ملی تاثیرگذارند.

کلیدواژه: شایعه، توسعه، شبکه های اجتماعی،تلگرام، توسعه ملی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

چگونگی ایجاد توسعه و پیشرفت، همواره یکی از سوال های اساسی و مهم در ایجاد دگرگونی و تحول تکاملی جوامع بوده است. معمولا وقتی سخن از توسعه و پیشرفت می شود، نوعی پیشرفت و توسعه همه جانبه به ذهن متبادر می شود(مظاهری و همکاران، 1394: 4). توسعه دارای ابعاد مختلف است و در بر گیرنده توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی، توسعه فرهنگی و توسعه اجتماعی است که بر هم اثر می گذارند. اگر تعریف توسعه تا حدودی پیچیده به نظر می رسد، به دلیل این است که ما در دنیایی پیچیده و به هم وابسته زندگی می کنیم(چرابین و دیهیم، 1395: 6). با گذر زمان، به موازات پیچیده تر شدن ساختارهای اجتماعی و  رشد تکنولوژی های ارتباطی و فناورانه، مناسبات زندگی انسان نیز وارد مرحله ای جدید شده است. در واقع وسايل ارتباط جمعی به عنوان يکی از مهم ترين وسايل ايجاد تغییرات در جوامع بشری به جامعه و افراد آن کمک می کنند تا در مسیر و خط مشی معین خود موفق تر و با آگاهی و اطلاعات بیشتری حرکت و روند توسعه را تسريع نمايند(مظفری، 1395: 57-58). در دهه های اخیر، یکی از مهم ترین ابزارهایی که در تقویت و همچنین تضعیف توسعه ملی نقش بسیار پررنگی ایفا کرده است، شبکه های اجتماعی هستند. اینترنت و شبکه های مجازی با نوآوری ها و بدعت هایی بی بدیل، نظام ارتباطات اجتماعی و متعاقب آن جامعه را با تغییرات و تحولات بسیاری روبرو ساخته است(کاستلز، 1389: 140). به نظر می رسد رسانه های جمعی و همچنین فضای مجازی، در عصر حاضر، نقش عمده و مهمی را در عرصه تغییر و تحولات اجتماعی بر عهده دارند و این وسایل، منشأ بسیاری از تحولات معاصر، راهنما و کنترل کننده جریان ها و تحولات در جهان محسوب می شوند.  چرا که امروزه حجم قابل توجهی از وقت ما صرف تعاملات آنلاین از طریق پلتفرم های رسانه های اجتماعی می شود. همین موضوع سبب افزایش تمایل مردم به استفاده از اخبار از رسانه های اجتماعی نسبت به رسانه های جمعی شده است. به عبارت دیگر رسانه های اجتماعی به یک ابزار مهم برای کسب آگاهی از آخرین تحولات و رویدادهای جهان پیرامون تبدیل شده است(آزادی و همکاران، 1398: 12).

افزایش استفاده از رسانه های اجتماعی برای دریافت اطلاعات و اخبار، به دلیل خصوصیات بی نظیر آن ها چون ارزان و آسان تر بودن تولید خبر در این رسانه ها، منجر به گسترش حجم زیادی از شایعات و ظهور پدیده ای به نام خبر جعلی شده است. این شبکه ها از جمله شبکه اجتماعی تلگرام، در عين تنوع، از پيچيدگی خاصی برخوردارند. در واقع بسان يک شمشير دو لبه هستند كه هم می توانند كاركرد مثبت و هم كاركرد منفی داشته باشند. شایعه سازی و شایعه پراکنی از جمله کارکردهای منفی و بحران زای مدیریت رسانه ای محسوب می شوند که با به کار گیری ابزارها و اهرم های نوین، از جمله شبکه های اجتماعی، می توانند افکار عمومی جامعه و جهان را تحت تأثیر قرار دهند. رسانه های عصر حاضر می توانند با بهره مندی از راهبردها و فرا راهبردهای جدید مثبت و منفی – مانند شایعه سازی و شایعه پراکنی- در ایجاد شرایط بحرانی در تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، در سطح وسیع و گسترده نقش آفرینی خاصی بکنند و بر اساس ساختار نظام سیاسی و اجتماعی، موجب شکل دهی مناسب و نامناسب افکار عمومی گردند. در این بین با توجه به نوسانات و بحران های اقتصادی کشور و عدم پاسخگویی نهاد های مربوطه و عدم کارایی و عملکرد درست رسانه های رسمی کشور، با شیوع بسیار زیاد شایعات در این بخش روبرو شده ایم که این امر می تواند بر روند توسعه ملی نیز اثراتی داشته باشد. در واقع برای ایجاد شایعه دو عامل ابهام و اهمیت، ضروری هستند(مقیمی و غفاری، 1395: 5). از آنجا که حوزه اقتصاد از اهمیت زیادی برای آحاد جامعه برخوردار است و با توجه به کارایی و عملکرد  رسانه های رسمی کشور که منجر به دامن زدن به ابهامات می شود، شایعات اقتصادی بستری مناسب برای همه گیری دارند، لذا در این پژوهش، محقق درصدد مطالعه این امر است که آیا شایعات اقتصادی بر روند توسعه ملی تاثیرگذار است؟ آیا راهکارهای مقابله با شایعات می تواندتاثیرگذار باشد؟

 

مبانی نظری

شایعه

شایعه پدیده ای اجتماعی است و در روند همکاری گروه شکل می گیرد و منتقل می شود. در جمع، تایید و تقویت شده و به اوج خود می رسد و همین جمع با مسکوت گذاشتن آن، آن را خاموش می کنند و شایعه به پایان عمرش می رسد. شایعات بین مردم به منظورهای مختلفی ایجاد می شود (متسومتو و لاور، 2015: 310) از قبیل شایعه ترس که به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش می شوند. شایعه بدبینی که منظور از این شایعه ترویج بدبینی و آزار و اذیت نسبت به اشخاص یا گروه های محبوب یا مقتدر در جامعه است(آذرشین و تاجیک اسماعیلی، 1396: 66). برخی پژوهش های اخیر، شایعه را یک آیتم اطلاعاتی کاذب معرفی کرده اند. در حالی که تعریف دیگری، شایعه را آیتم اطلاعاتی در حال گردش که صحت و سقم آن در زمان ارسال پست تایید نشده است می داند. این اطلاعات تایید نشده ممکن است درست یا تا حدودی نادرست باشند یا به طور کلی حل نشده باقی بمانند. تعریف ارائه شده با تعریف لغت نامه مریام وبستر¹ منطبق است که شایعه را به این صورت تعریف می کند: شایعه یک بیانیه یا گزارش رایج با اعتبار نامشخص برای درک صحت و سقم آن است. برخی دیگر از لغت نامه ها در تعاریف خود بر اصطلاح دهان به دهان شدن به عنوان روش گسترش شایعات تاکید دارند. پس شاخصه اصلی شایعه، عدم اثبات پذیری آن در لحظه انتشار است. به نظر می رسد بر اساس منابع متعدد نگاشته شده در حوزه شایعه، دو شرط «اهمیت» و «ابهام» در انتقال شایعه، کم و بیش از رابطه ای کمی برخوردارند(آزادی و همکاران، 1398: 18). شایعات در منابع مختلف به طرق گوناگون تقسیم بندی شده است که در ادامه به آن پرداخته می شود:

·       شایعات هیجانی: شایعاتی هستند که باعث تخلیه هیجان عمومی در رابطه با موضوع آن می شوند. ریشه این نوع شایعه، معمولاً در نیاز اجتماعی به بروز هیجانات ناشی از یک موضوع است. شایعه زلزله سال ۱۳۷۷ تهران یکی از ملموس ترین این نوع شایعات است. با آنکه از طریق رسانه های رسمی اطلاعات زیادی را به مردم داده بودند و مردم به درستی مطلع بودند که زمان دقیق هیچ زلزله ای تاکنون به کمک بشر و با علم امروز پیش بینی شدنی نیست، اما از آنجایی که شایعه وقوع زلزله، هیجان بسیار شدیدی را ایجاد کرده بود، حتی افراد مطلع هم خود به عاملی برای اشاعه شایعه تبدیل شده بودند(حسین نژاد، 1387: 3).

·       شایعات ترس‌آور: شایعاتی نظیر احتمال وقوع مجدد حادثه و پیش‌گویی دیگران در مورد رخدادهای وحشت زا. این گونه شایعات جهت ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش می‌شوند.

·       شایعه تفرقه‌افکن: این شایعه در جاهای عمومی که افراد همدیگر را می بینند، به صورت نجوا و پچ پچ کردن، رد و بدل می شود. (زرچی،1377: 6).

·       شایعات امیدبخش: این نوع شایعات باعث ایجاد روحیه و انسجام در بین نیروهای خودی شده و کاربردی وسیع دارد(سلطانی فر و هاشمی، 1382: 144).

در زمینه راهکارهای مقابله با شایعات در رسانه های اجتماعی بر مبنای پژوهش جرجانی(1399) سه رویکرد شناسایی شده است که عبارتند از:

·       رویکرد ژورنالیستی: تولید محتوای استاندارد، اطلاع رسانی دقیق و به موقع، اطلاع رسانی به دور از سیاست زدگی

·       رویکردهای کلان: قانون گذاری در حوزه برخورد با شایعات، بکارگیری نیروی انسانی متخصص در انواع رسانه و تغییر ساختار متمرکز سیاست گذاری های رسانه ای

·       رویکرد آموزشی: برقراری کانال های تخصصی و مستقل، آموزش الفبای اقتصادی و آموزش سواد رسانه ای

 

 

توسعه

امروزه بحث توسعه یکی از مباحث مطرح در تمامی کشورهای دنیا محسوب می گردد تا فاکتورهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، فناوری، بین المللی و محیط زیست رشد روز افزونی داشته باشد. یکی از مهم ترین عوامل تغییر در مدل های توسعه اعم از ملی، شهری، سازمانی و خانوادگی، درک تغییر حرکت از سرمایه های ملی ملموس چون پول، ابزار و سخت افزار به سرمایه های ناملموس همچون یادگیری، ارتباطات، تعامل، نشاط، وفاق، همسویی و یکپارچگی می باشد که این نوع سرمایه عمدتا از انسان های ارزشی و دانشگر نشات گرفته است. در سال 1992 در کنفرانس زمین و توسعه پایدار چنین تعریف شد: رفع نیازهای نسل حاضر، مصالحه با نسل های آینده در باره نیازهای آن ها. کمیسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این گونه تعریف کرد: «توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاری ها، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد». کمیسیون "برانت لند" درباره توسعه پایدار می گوید: «توسعه پایدار به عنوان یک فرایند لازمه بهبود و پیشرفت در جوامع است. فرایندی که اساس بهبود وضعیت و از میان برنده کاستی های اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفته است و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و بویژه کشورهای در حال توسعه باشد» (قدمی و همکاران، 1397: 167). در واقع گفتمان توسعه از بدو شكل گیري فراز و نشیب هاي زيادي را از سرگذرانده است، از نظريه نوسازي گرفته، تا نظريه پست مدرن و نظريه اخلاق گرايی. از بحث توسعه مادي تا دخیل كردن گزاره ها و ارزش هاي اخلاقی در اين روند. تا اكنون كه در سطح جهانی، به ويژه در كشورهاي در حال رشد و توسعه، بحث دستیابی به توسعه همه جانبه ؛ در طول سالیان حال و آينده، بدل به گفتمان غالب گشته و از آن به توسعه پايدار ياد می گردد. توسعه پايدار زمانی محقق می شود كه در تمامی زمینه ها و جنبه ها صورت گرفته باشد و با مشاركت اجتماعی تمامی گروه هاي جامعه پیگیري گردد. توسعه اي كه در آن انسان سالم و توسعه انسانی يكی از كلیدي ترين مباحث مورد مطالعه است(مظفری، 1394: 124).

توسعه، به پیشرفت در چند حوزه اشاره دارد که این حوزه ها شامل موارد زیر است(چرابین و دیهیم، 1395: 5):

·       ثبات جمعیتی از قبیل کنترل زاد و ولد و افزایش امید به بقا

·       پیشرفت اقتصادی از قبیل رشد در تولید ناخالص داخلی، در میزان درآمد ناخالص ملی یا برابری قدرت خرید

·       توانمند سازی اجتماعی از قبیل عدالت در حقوق زنان، بهبود روابط و مشارکت بیشتر در فرایندهای سیاسی

·       توسعه بر بهبود آزادی های فردی، کیفیت زندگی و نظایر اینها نیز تاکید دارد.

 

شبکه های اجتماعی

رسانه های اجتماعی یکی از سریع ترین راه های انتشار اطلاعات است، اما از آنها به عنوان ابزاری برای انتشار شایعات نیز استفاده شده است. در صورت عدم کنترل، شایعات عواقب جدی دارند(گو و همکاران، 2017: 1). رسانه های اجتماعی، پلتفرمی فراهم می کنند که مردم از طریق آن ها می توانند در سریع ترین زمان، اطلاعات مورد نظرشان را به اشتراک گذارند، در خصوص مسائل مختلف تبادل نظر کنند، در رویدادهای اجتماعی و سیاسی مشارکت داشته باشند و اقدام به انتشار اخبار نمایند (تورس و همکاران، 2018: 3). هزینه کم، دسترسی آسان و انتشار سریع اطلاعات در رسانه های اجتماعی، مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده و زیر ساختی را پدید آورده که می تواند سبب انتقال گسترده شایعات و خبرهای جعلی یعنی خبرهایی که عمدتا با اطلاعات نادرست همراه است، شود؛ به عبارت دیگر اینکه هر فرد در رسانه های اجتماعی می تواند یک منبع خبری باشد، نگرانی هایی را در مورد اعتبار منابع خبری و افزایش سرعت انتشار خبر جعلی به وجود آورده و نهایتا می تواند اثرات اجتماعی منفی به همراه داشته باشد. چرا که افراد ممکن است دروغ های عمدی را به عنوان حقیقت بپذیرند(پائول و متیو، 2016: 7)، در قبال اخبار مشروع واکنش نشان داده و در نتیجه اعتبار کلی اکو سیستم خبر از بین برود. ظهور خبر جعلی در رسانه های اجتماعی، چالش های منحصر به فردی را به شرح ذیل همراه داشته است(آزادی و همکاران، 1398: 23):

·       شایعه همانند خبر جعلی برای فریب مخاطبان ساخته شده و باعث می گردد تا به سبب محتوای آن به راحتی مورد پذیرش قرار گیرد.

·       تولید داده های رسانه های اجتماعی، در مقیاس بزرگ، چند منظوره، اغلب توسط کاربر، گاهی ناشناس و پرسرو صدا انجام می شود.

·       کاربران رسانه های اجتماعی از پیشینه های مختلف، اولویت ها و نیازهای متفاوت برخودار بوده و برای مقاصد مختلف از آن ها استفاده می کنند.

·       هزینه کم ایجاد حساب رسانه های اجتماعی، موجب سهولت تشکیل حساب مخرب مانند ربات های اجتماعی و کاربران جعلی شده که هر کدام منبع قدرتمندی برای گسترش خبر جعلی به حساب می آید (شو و همکاران، 2019: 8).

 

مرور مطالعات پیشین

عموم مطالعات صورت گرفته به مطالعه شایعه در بسترهای جدید ارتباطی و نقش آن در مناسبات اجتماعی پرداختند که موید نقش تحول انگیزی شبکه های اجتماعی نوین در جوامع است. به عنوان مثال، دانش و همکاران(1398) به مطالعه تاثیر شایعه فضای مجازی بر نظم و امنیت جامعه پرداختند. شایعات سایبری، اخبار جعلی و دروغ بطور فزاینده ای به عنوان نیروهای مخالف در برابر عملکرد دولت هستند. خصوصا زمانیکه امنیت ملی به خطر می افتد شایعات سایبری شکاف عمیق تری بین ملت و دولت بوجود می آورند. این پژوهش با هدف کاربردی به این سوال می پردازد که آیا شایعه در فضای مجازی بر امنیت تاثیر دارد یا خیر؟ نتایج تحقیق مبنی بر آنست که بعد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شایعه بر امنیت تاثیر دارد. در نهایت نتیجه گیری زیر از این تحقیق این بود که اگرچه ابعاد اقتصای و سیاسی و اجتماعی به عنوان عوامل تعیین کننده شایعه، امنیت در فضای مجازی را تحت تاثیر قرار می دهند؛ اما متغیرهای دیگر مانند اعتماد به فضای مجازی، آگاهی افراد، طبقه اجتماعی - فرهنگی و مشارکت با پیام نیز می توانند درمیزان تاثیرپذیری امنیت دخیل باشند. حبیب دوست و علمی(1396) به مطالعه شبکه های اجتماعی و نقش آن در اقتصاد پرداختند. شبکه ارتباطاتی افراد، یک نهاد غیررسمی است که بر تصمیم‌های اقتصادی و هم‏چنین عملکرد اقتصادی آن‌ها مؤثر است. اما الگوواره (پارادایم) نئوکلاسیکی حاکم بر علم اقتصاد، به‌دلیل نگاه ذره‌ای از نقش ارتباط میان آحاد اقتصادی، غفلت کرده است؛ درحالی‌که شبکه‌های اجتماعی می‌توانند نقش حیاتی در پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی داشته باشند (مهاجرت، یافتن شغل، شبکه جُرم و جنایت، یادگیری، سرایت بحران مالی، تأمین مالی خرد، تقسیم مخاطره و...). در چند سال اخیر، شبکه‌های اقتصادی‌ـ‌اجتماعی توجه اقتصاددانان را به خود جلب کرده‌اند. در این تحقیق در کنار معرفی مفاهیم اولیه و ریاضی به کاربردهای گوناگون اقتصاد شبکه‌های اجتماعی نیز پرداخته شده است. 

عباس پور(1396) در پایان نامه خود به مساله شایعه پراکنی در شبکه های اجتماعی پرداخت. با توسعه سریع فن آوری اینترنت بسیاری از رسانه های اجتماعی جدید مانند میکروبلاگ ها، انجمن ها و وب سایت‌های شبکه‌های اجتماعی تبدیل به سیستم عاملی برای گسترش شایعات شده‌اند. مردم به تدریج متوجه شده‌اند گسترش شایعات در شبکه‌های اجتماعی تفاوت‌های بسیاری در مقایسه با ارتباط کلامی دارد و دیگر نیازی به ارتباط دو نفره، رودررو و مستقیم نیست. می‌توان شایعات را در مدت زمان بسیار کم از طریق برقراری یک تماس صوتی و یا به اشتراک گذاشتن یک پست در شبکه‌های اجتماعی آنلاین نظیر فیسبوک و توییتر گسترش داد که این امر تاثیر بسیار زیادی بر جامعه، فرهنگ، سیاست و اقتصاد دارد. مقادیر زیادی از اطلاعاتی که منتشر می‌شوند، توسط افرادی است که فقط به انتشار آنها علاقه دارند نه اعتبار آنها. مروت(1395) در پایان نامه اش به بررسی نقش و تأثیر شبکه‌های اجتماعی در ترویج شایعه بین زنان تهرانی از نگاه خبرنگاران زن پرداخت. گسترش شایعات می تواند افکار عمومی در یک کشور را تا حد زیادی تحت تاثیر بازارهای مالی قرار دهد و باعث وحشت در جامعه در طول جنگ و بیماری های همه گیر و شیوع بیماری شود . لذا در این پژوهش به بررسی تأثیر شبکه های اجتماعی در ترویج شایعه در بین زنان تهرانی از نگاه خبرنگاران زن پرداخته شد. نتایج حاصل از تحلیل داده ها نشان داد که بین عدم وجود اطلاعات کافی و بوجودآمدن شایعه در شبکه های اجتماعی رابطه وجود دارد، بین انسداد اطلاعات و بوجودآمدن شایعه در شبکه های اجتماعی رابطه وجود دارد، بین عدم اعتماد به اطلاعات موجود و بوجودآمدن شایعه در شبکه های اجتماعی رابطه وجود دارد و بین انتخاب منبع خبر و بوجودآمدن شایعه در شبکه های اجتماعی رابطه مثبت و معنادار نیز وجود دارد.

میل و ویشواکارما²(2020) به مطالعه اخبار جعلی، شایعات، آلودگی اطلاعات در رسانه های اجتماعی و وب: بررسی چالش ها و فرصت ها پرداختند. اینترنت و رسانه های اجتماعی به یک بستر گسترده، در مقیاس بزرگ و آسان برای استفاده برای انتشار اطلاعات در زمان واقعی تبدیل شده اند. این ابزار یک عرصه باز برای بحث و گفتگو، بیان ایدئولوژی، انتشار دانش، احساسات و اشتراک احساسات شده است. موضوع نگران کننده این است که محتواهایی که هر ثانیه در بین این رسانه های اجتماعی در گردش هستند، در حال تغییر هستند و جنبه تصدیق کننده آنها مدام تغییر می کند. این مقاله قصد دارد تا یک رویکرد جامع در مورد شایعه در این فضا ارائه دهد و به طبقه بندی این شایعه ها می پردازد. الزنین و عزمی³(2018) به مطالعه شایعات در رسانه های اجتماعی پرداختند. در این مقاله، محققان مروری بر تحقیقات مربوط به تشخیص شایعات در رسانه های اجتماعی دارند که به سه گروه تقسیم می شوند: رویکردهای مبتنی بر نظارت، رویکردهای غیر نظارتی و رویکردهای ترکیبی مبتنی بر نوع یادگیری ماشینی که در هر روش استفاده می شود.  گو و همکاران⁴(2017) به مطالعه تحلیلی از شایعات و پیام های ضد شایعه در رسانه های اجتماعی پرداختند. هدف این مقاله، بررسی انواع پیام های شایعه ای و ضد شایعه ایجاد شده در توییتر در پاسخ به مرگ دروغین یک سیاستمدار، لی کوان یو، نخست وزیر سنگاپور است. در تجزیه و تحلیل محتوا از توییت ها  درباره مرگ لی ، شش دسته پیام شایعه ، چهار دسته پیام های ضد شایعه و دو دسته متفاوت شناسایی شدند. جالب است که پیام های ضد شایعه بیشتر از پیام های شایعه بوده است. بنابراین نتایج این تحقیق نشان می دهد که حداقل در زمینه این مطالعه، کاربران آنلاین سعی در جلوگیری از گسترش شایعات دروغین از طریق ضد شایعات دارند.  

 

چارچوب نظری

بسیاری از نویسندگان، اصطلاح جامعه شبکه ای را بر جامعه اطلاعاتی ترجیح می دهند که «جان ون دایک» و «مانوئل کاستلز⁵» از این دسته هستند؛ اگر چه از مفهوم جامعه اطلاعاتی غفلت نمی کنند. در مفهوم جامعه اطلاعاتی آنچه مورد تاکید است تغییر جوهره فعالیت ها و فرآیندهاست، اما در مفهوم جامعه شبکه ای، توجه به سوی تغییر اشکال سازمان دهی و زیرساخت های این جوامع است. جامعه شبکه ای را می توان شکلی از جامعه تعریف کرد که به گونه ای فزاینده روابط خود را در شبکه های رسانه ای سامان می دهد؛ شبکه هایی که به تدریج جایگزین شبکه های اجتماعی ارتباطات رودررو می شوند یا آن ها را تکمیل می کنند. این بدان معنی است که شبکه های اجتماعی و رسانه ای در حال شکل دادن به شیوه سازمان دهی اصلی و ساختارهای بسیار مهم جامعه مدرن هستند(ون دایک، 1383: 86). این مساله نقطه توجه این پژوهش نیز بوده است. در واقع بستر مطالعاتی این پژوهش شبکه اجتماعی تلگرام بوده  که ساختار شبکه ای آن، سرعت انتشار و دسترسی فوق العاده آن، امکانات و توانایی های زیادی را برای این نوع شبکه های مجازی ایجاد کرده است. در واقع این مفاهیم دنباله مساله تحول انگیزی ارتباطات و نقش رسانه های جدید در تغییرات اجتماعی، فرهنگی و... جوامع است. پلتفرم های ارتباطی نوین با ظهورشان تغییراتی در زندگی بشر ایجاد کردند. در پژوهش حاضر نیز مساله اصلی آن است که شبکه های اجتماعی نوین نظیر تلگرام، نقش ویژه ای در روند شایعات اقتصادی داشته اند که این امر در توسعه ملی کشور نیز تاثیرگذار است.

 

 

 

 

روش تحقیق

در این تحقیق، از دو استراتژی همبستگی و توصیفی از نوع پیمایشی استفاده شد. از استراتژی همبستگی برای بررسی تاثیر شایعات اقتصادی بر روند توسعه ملی استفاده شده است. از استراتژی توصیفی از نوع پیمایشی نیز از آن جا که پژوهشگر نوعی پیمایش را روی یک نمونه یا کلیت جامعه اجرا می­کند تا نگرش­ها، خصوصیات و یا رفتارهای جامعه را توصیف کند؛ لذا استراتژی این تحقیق، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری در این تحقیق عبارت است از؛ متخصصان حوزه رسانه و اقتصاد. در این تحقیق و برای نمونه گیری از فرمول نمونه گیری جامعه نامحدود کوکران استفاده شد. لذا نمونه آماری تحقیق 196 نفر است. مبانی نظری تحقیق به کمک روش کتابخانه­ای و با بهره­گیری از اسناد، مدارک، مقالات و کتاب­ها جمع آوری شده است. همچنین اطلاعات مورد نیاز از پاسخ دهندگان برای آزمون فرضیات تحقیق نیز از روش میدانی و به کمک پرسشنامه جمع­آوری گردید. این پرسشنامه  که جز پرسشنامه های محقق ساخته محسوب می شود و توسط جرجانی(1399) طراحی شده است و شامل 34 سوال است که به کمک طیف لیکرت و به ترتیب با گزینه­های خیلی زیاد، زیاد، در حد متوسط، کم و خیلی کم و درجه­بندی 5، 4، 3، 2 و 1 سوالات تحقیق را مورد سنجش قرار داده است.

با توجه به این که در اين پژوهش از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد، لذا محقق برای اطمینان از صحت انتقال درست سوالات به بررسي روايي پرسشنامه به کمک روايي صوري پرداخت؛ به اين صورت که پرسشنامه به هشت صاحبنظر حوزه داده شد و از آنان در مورد هر سؤال و توانايي آن سؤال در خصوص ارزيابي هدف مربوطه نظر خواهي شد و با نظر آنان اصلاحات جزئي در پرسشنامه صورت گرفت. در نهايت روايي پرسشنامه توسط آنان مورد تأييد قرار گرفت. همچنین در مطالعه حاضر به منظور محاسبه و برآورد میزان پایایی پرسشنامه از روش آلفاي کرونباخ⁶ استفاده شده است.

 

تحلیل داده ها

در این پژوهش، محقق ابتدا به کمک آزمون كلوموگراف-اسميرنوف، نرمال بودن داده های حاصل از پرسشنامه را مورد بررسی قرار داده است چرا که این مساله یکی از شروط استفاده از نرم افزار مناسب در روش معادلات ساختاری است. با توجه به نرمال بودن داده­ها؛ لذا در این بخش محقق می تواند به کمک نرم افزار لیزرل(آزمون تحلیل مسیر) به آزمون فرضیات تحقیق بپردازد. اما قبل از آن، محقق به کمک آزمون تحلیل عاملی تاییدی به بررسی هر یک از متغیرهای تحقیق پرداخت تا روایی سازه متغیرها تایید شود. در واقع هدف از انجام آزمون تحلیل عاملی تاییدی این مساله است که معلوم شود سوالات هر متغیر به خوبی متغیرهای خود را سنجیده اند(در دو حالت ضریب معناداری و تخمین استاندارد). در پایان محقق به کمک آزمون تحلیل مسیر به بررسی فرضیه های تحقیق پرداخت(در دو حالت ضریب معناداری و تخمین استاندارد).

 

شکل 1- مدل تحقيق در حالت تخمين استاندارد

 

برای بررسی میزان برازش این مدل تحقیق از شاخص­های خاصی استفاده می­گردد از جمله شاخص نیکویی برازش(GFI)، شاخص نیکویی برازش اصلاح شده(AGFI)، شاخص برازش هنجار شده (بنتلرـ بونت) (NFI) و شاخص برازش افزایشی(IFI) که در هر 4 شاخص مقدار بدست آمده از حداقل مقدار مجاز(9/0) بهتر بود. همچنین شاخص های ریشه میانگین مربعات باقیمانده(RMR)، ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب(SRMR)، از حداکثر مقدار مجاز(کمتر از 1/0) کمتر است.

بررسی فرضیه های تحقیق

فرضیه های تحقیق عبارتند از:

·       فرضيه اول تحقیق عبارت است از: شایعات مواقع بحرانی بر روند توسعه ملی تاثیر معناداری دارد.

·       فرضيه دوم تحقیق عبارت است از: شایعات خرابکارانه بر روند توسعه ملی تاثیر معناداری دارد.

·       فرضيه سوم تحقیق عبارت است از: شایعات خیرخواهانه بر روند توسعه ملی تاثیر معناداری دارد.

 

نتایج حاصل از آزمون تحلیل مسیر که در شکل 1 نشان داده شده است، در جدول ذیل مورد بررسی قرار گرفته است:

جدول 1-  نتایج حاصل از تحلیل مدل معادلات ساختاری

متغیر مستقل	متغیر وابسته	ضریب استاندارد	ضریب معناداری	نتیجه آزمون
شایعات مواقع بحرانی	توسعه ملی	84/0	51/7	رد H0
شایعات خرابکارانه	توسعه ملی	57/0	12/4	رد H0
شایعات خیرخواهانه	توسعه ملی	21/0	19/1	تایید H0

 

در نرم افزار Lisrel و برای تأیید و رد فرضیات تحقیق اصولا از مقدار ضریب معناداری و ضریب استاندارد استفاده می شود. در صورتی که مقدار ضریب معناداری بزرگ­تر از 96/1 يا كوچكتر از 96/1- می باشد و همچنین در صورتی که ضریب استاندارد کم تر از 5/0 و یا بیشتر از 5/0- باشد، می توان فرضیه H0 را رد نمود:

·       از آن­جا که بر اساس جدول فوق، مقدار ضریب معناداری بدست آمده از حالت ضریب معناداری برابر است با (51/7) که این مقدار بزرگ­تر از 96/1 می­باشد، و همچنین ضریب استاندارد بین دو متغیر مکنون شایعات مواقع بحرانی بر روند توسعه ملی  برابر است با (84/0) که این مقدار بالاتر از 5/0 می باشد؛ لذا می­توان نتيجه گرفت که با اطمینان 95%، فرضیه H0 رد و H1 تأیید می­گردد. به عبارت دیگر: شایعات مواقع بحرانی بر روند توسعه ملی تاثیر مستقيم، منفی و معناداری (84/0) دارد. از اين رو فرضيه اول پژوهش مورد تأييد است(ضمنا نیاز به تاکید است که چون مفهوم شایعه منفی است در کدگذاری، تمامی داده ها معکوس کدگذاری شده است لذا عدد مثبت بدست آمده مفهوم منفی دارد).

·       همچنین از آن­جا که بر اساس جدول فوق، مقدار ضریب معناداری بدست آمده از حالت ضریب معناداری برابر است با (12/4) که این مقدار بزرگ­تر از 96/1 می­باشد، و همچنین ضریب استاندارد بین دو متغیر مکنون شایعات خرابکارانه بر روند توسعه ملی برابر است با (57/0) که این مقدار بالاتر از 5/0 می باشد؛ لذا می­توان نتيجه گرفت که با اطمینان 95%، فرضیه H0 رد و H1 تأیید می­گردد. به عبارت دیگر: شایعات خرابکارانه بر روند توسعه ملی تاثیر مستقيم، منفی و معناداری (57/0) دارد. از اين رو فرضيه دوم پژوهش مورد تأييد است(ضمنا نیاز به تاکید است که چون مفهوم شایعه منفی است در کدگذاری، تمامی داده ها معکوس کدگذاری شده است؛ لذا عدد مثبت بدست آمده مفهوم منفی دارد).

·       در انتها نیز معلوم شد که از آن­جا که بر اساس جدول فوق، مقدار ضریب معناداری بدست آمده از حالت ضریب معناداری برابر است با (19/1) که این مقدار کوچکتر از 96/1 می­باشد، و همچنین ضریب استاندارد بین دو متغیر مکنون شایعات خیرخواهانه بر روند توسعه ملی، برابر است با (21/0) که این مقدار کمتر از 5/0 می باشد؛ لذا می­توان نتيجه گرفت که شواهد کافی برای رد فرضیه H0 و تایید فرضیه H1 وجود ندارد. به عبارت دیگر: شایعات خیرخواهانه بر روند توسعه ملی تاثیر معناداری ندارد. از اين رو فرضيه سوم پژوهش رد می گردد.

 

بحث و نتیجه گیری

با توجه به نتایج حاصل از آزمون آماری صورت گرفته مشخص شد شایعات اقتصادی بر توسعه ملی در دو بعد شایعات مواقع بحرانی و شایعات خرابکارانه تاثیر منفی دارد و شایعات خیرخواهانه نیز تاثیری بر روند توسعه ملی ندارد. در ادامه به بحث و واکاوی بیشتر در هریک از ابعاد شایعه پرداخته می شود: 

·       شایعات مواقع بحرانی: با توجه به شرایط اقتصادی کشور یعنی وجود تحریم های شدید خارجی و سیاست گذاری های اقتصادی بدکارکرد داخلی و همچنین با توجه به عدم شفافیت و غیرپاسخگو بودن سیستم، به نظر می رسد نظام اقتصادی در کشور همواره درگیر مصائب و بحران های متناوب و عمیقی است که بستر مهیایی برای شکل گیری انواع شایعات است که این مهم با اخلال در برنامه های توسعه ای مناسب و همچنین کنترل بازار به نحوی نا مطلوب، عاملی برای عقب ماندگی و عدم حرکت در مسیر توسعه است.

·       شایعات خرابکارانه: به نظر می رسد به علت عدم نظارت مناسب در گلوگاه های اقتصادی و عدم کارکرد درست نظام اقتصاد کشور، سیاست زدگی و مدیریت قبیله ای و باندبازی، بسیاری مواقع برخی افراد و گروه ها سعی در برهم زدن برنامه های توسعه ای در کشور را دارند، چرا که آن را مغایر با اهداف گروهی خود می دانند که به علت عدم نظارت نیز با اشاعه شایعه های مخرب افراد، گروه ها و طرح های مفید اقتصادی را دچار اختلال می کنند.

·       شایعات خیرخواهانه: به نظر می رسد با وجود نیت مثبتی که اشاعه دهندگان این نوع شایعه دارند، اما چندان تاثیری در حرکت توسعه ای ندارند. چرا که اساسا شایعه در فضای بی اعتمادی شکل می گیرد و از آن تغذیه می کند. لذا در بلند مدت سبب بی اعتمادی و کسر سرمایه اجتماعی اشاعه دهندگان می شود و با توسعه که امری مستمر و پایدار است مغایرت دارد.

همچنین راهکارهای مقابله با شایعات بر مبنای پرسشنامه جرجانی(1399) مبتنی بر سه رویکرد آموزشی، ژورنالیستی و کلان است که مشخص شد که راهکارهای رسانه ای شناسایی شده بر توسعه ملی نقش دارند. در ادامه به بحث و واکاوی بیشتر در هریک از رویکردها پرداخته می شود:

·       رویکرد ژورنالیستی: تاکید بر تولید محتوای رسانه ای مناسب می تواند خوراک خبری مخاطبان را تامین کند و در فضای اطلاع رسانی بی طرفانه و منطقی کاربران شبکه های اجتماعی در میان هجوم انواع خبرها، به محتواهای تولید شده داخلی و موثق اعتماد می کنند که این امر سرمایه مهمی برای هدایت افکار عمومی است.

·       رویکرد کلان: مساله قانون گذاری و مدیریت رسانه های نوین امری چالش برانگیز است که با توجه به نوظهور بودن آن قوانین مناسب و با شناخت کامل از این فضا می تواند بسیاری از نابسامانی ها در این عرصه و ضرباتی را که به افکار عمومی وارد می کند کنترل کرد. مساله شایعه نیز در صورتی که قوانین مناسبی در این فضا تدوین شود می تواند راهکاری مناسب برای کنترل شایعات و پیشبرد مقاصد توسعه ای و بسیج عمومی باشد.

·       رویکرد آموزشی: مساله آموزش امر مهمی در زمینه فرهنگ سازی است؛ به ویژه در بدو ورود فناوری های نوین که اساس رفتار و نگرش افراد را به آن شکل می دهد. همچنین این امر به شناخت مخاطبان از مسائل اقتصادی و رسانه ای کمک می کند تا در فضایی عقلانی و منصفانه عمل کنند و همچنین نسبت به محتواهای کذب با مسئولیت بیشتری برخورد کنند. در چنین شرایطی این افراد در مسیر طرح های توسعه ای با دید و عقلانیت بهتری قدم بر می دارند.

با توجه به پیامدهای ناگوار شایعات اقتصادی چنانچه از نتایج نیز بر می آید پرداختن به آثار شایعه و شناخت دقیق آن ها امری مهم در جهت کنترل و مدیریت شایعه های اقتصادی است. به نظر می رسد هریک از انواع شایعات نیازمند تاکتیک و روش مقابله منحصر به فرد خود می باشد که با شناخت نوع آن رویکردهای مقابله با آن نیز مشخص می شوند. همچنین با نگاهی واقع بینانه به مسائل مبتلا به رسانه ای در کشور، عنصر اعتماد را که حلقه مفقوده در صنعت رسانه در کشور است بازسازی کنند. مساله آموزش حرفه ای به دست اندرکاران خبری و اقتصادی کشور به منظور ارائه اخبار و اطلاعات درست و منطقی جدی گرفته شود و در نهایت آموزش آحاد جامعه در زمینه سواد رسانه ای و دانستن الفبای اقتصادی امری ضروری و واجب است. این آموزش ها به دور از تولید ایدئولوژی و بر مبنای واقعیت صورت گیرد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1.       آذرشین، سیدامیر؛ تاجیک اسماعیلی، سمیه. (1396). بررسی میزان باورپذیری پدیده «شایعه» در پیام رسان‌های موبایلی بین مردم شهرستان اهواز با تأکید بر نقش رسانة ملی.  فصلنامه مطالعات فرهنگ – ارتباطات، 18(40): 65-94.

2.       آزادی، محمدحسین؛ ساعی، محمدحسین؛ البرزی دعوتی، هادی. (1398). تفاوت های خبر «جعلی» و «شایعه» از منظر اسناد علمی، کارشناسان و نظریه پردازان ژورنالیسم، خبر و علوم ارتباطات. مطالعات میان رشته ای ارتباطات و رسانه، 2(1): 11-36.

3.       جرجانی، شهرام. (1399). نقش شایعات اقتصادی بر روند توسعه ملی و راه های رسانه ای مقابله با آن(مورد مطالعه: شبکه اجتماعی تلگرام). پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم انسانی، رشته علوم ارتباطات اجتماعی.

4.       چرابین، مسلم؛ دیهیم، جواد. (۱۳۹۵). نقش برنامه ریزی آموزشی در تحقق برنامه های توسعه ملی با تاکید بر نظام آموزشی. فصلنامه ایده های نو در علوم و فناوری، 1(2): 1-16.

5.       حبیب دوست، امیر؛ علمی، زهرا(میلا). (1396).  شبکه‌های اجتماعی و نقش آن در اقتصاد. برنامه ریزی و بودجه، ۲۲ (۱): ۱۰۳-۱۴۱.

6.       حسین‌نژاد، غلامرضا (1384). شایعه و کارکردهای آن در عملیات روانی. مطالعات عملیات روانی، 8: 35-75.

7.       دانش، پروانه؛ شواخی زواره، محمدرضا و عظیمی، فریبا (1398). تاثیر شایعه فضای مجازی بر نظم و امنیت جامعه. مجله علوم خبری، 8(29): 156-175.

8.       زرچی، حسین (1377). بررسی تجربی تاثیرات شایعه همایش جنگ روانی.  روزنامه سلامت.

9.       سلطانی فر، محمد؛ هاشمی، شهناز. (1382). پوشش خبری، سیمای شرق.

10.       عباس پور، مریم. (1396). شایعه پراکنی در شبکه های اجتماعی. پایان نامه کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی لیان.

11.       قدمی، محسن؛ محمدی، زهره؛ قدمی، مینا. (1397). ارائه الگوی توسعه پایدار ملی بر اساس مبانی مدیریت دانایی استراتژیک متکی بر تئوری نظم در آشفتگی. دانش سرمایه‌گذاری، 7(25): 165-178.

12.       کاستلز، مانوئل. (1389). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ: ظهور جامعه شبکه ای. ترجمه افشین خاکباز و احد علیقلیان، انتشارات طرح نو: تهران (جلد1).

13.       مروت، طیبه. (1395). نقش و تأثیر شبکه‌های اجتماعی در ترویج شایعه بین زنان تهرانی از نگاه خبرنگاران زن. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه.

14.       مظاهری، محمدمهدی؛ محمودزاده، امیر؛ تقی پور، صدیقه. (1394). فرصت ها، چالش هاوموانع پیش روی پیشرفت ایران دربیست سال آینده، با ا ستفاده ازتحلیل SWOT ، چهارمین کنفرانس الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت، تهران.

15.       مظفری، افسانه. (1394). نقش رسانه های جمعی در توسعه پایدار با رویکرد توانمندسازی زنان. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 7(3): 123-137.

16.       مظفری، افسانه. (1395). نقش وسایل ارتباط جمعی در مشارکت اجتماعی دانشجویان (رشته های جامعه شناسی و علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه های شهر تهران). مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 9(1): 55-68.

17.       مقیمی، سیدمحمد؛ غفاری، رحمان. (1395). پایبندی مدیران به اخلاق، و مدیریت شایعه در سازمان‌های دولتی ایران. مجله علمی، مدیریت فرهنگ سازمانی. 14(1): 26-1.

18.       ون دایک، جان. (1383). سیاست گذاری در جامعه شبکه ای. ترجمه پیروز ایزدی، رسانه، 58: 85-119.

19.       Goh, D.H., Chua, A.Y.K., Shi, H., Lim, E.P. (2017). An Analysis of Rumor and Counter-Rumor Messages in Social Media. Lecture Notes in Computer Science, International Conference on Asian Digital Libraries.

20.       Paul, C., Matthews, M. (2016). The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda Model. RAND Corporation.

21.       Torres, R., Gerhart, N., Negahban, A. (2018). Combating Fake News: An Investigation of Information Verification Behaviors on Social Networking Sites. In Proceedings of the 51st Hawaii International Conference on System Sciences.

22.       Alzanin, S.M., Azmi, A.M. (2018). Detecting rumors in social media: A survey. Computer Science, Vol 142: 294-300.

23.       Matsumoto, T., Laver, M. (2015). Public opinion feedback between elections, and stability of single-party majority governments   .Electoral Studies, 40: 308-314.

24.       Meel, P., Vishwakarma, D.K. (2020). Fake news, rumor, information pollution in social media and web: A contemporary survey of state-of-the-arts, challenges and opportunities. Expert Systems with Applications, 153: 1-54.

 

 

---

[1]  . Merriam Webster Online Dictionary

[2]  . Meel & Vishwakarma

[3]  . Alzanin & Azmi

[4]  . Goh & etal

[5]  . Castells

[6] . Cronbachs Alpha

---