تحلیل جامعه شناختی باور به تقدیرگرایی و نقش آن در توسعه (مطالعه موردی شهر ایلام)

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

اکبر امیدی ¹ ( پژوهشگر )
میثم موسایی ² ( استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران )
منصور وثوقی ³ ( استاد گروه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات )

تاريخ الإرسال : 17 السبت , ذو القعدة, 1440 تاريخ التأكيد : 11 الثلاثاء , رجب, 1442 تاريخ الإصدار : 12 السبت , ذو الحجة, 1428

الکلمات المفتاحية: تقدیرگرایی, ارزش‌ها و نگرش‌ها, توسعه, ایلام,

ملخص المقالة :

تقدیرگرایی یعنی نیرویی بیرون از اراده‌ی فرد سرنوشت او را تغییر دهد و یا تعیین کند. این نیرو می‌تواند خواست و مشیت الهی باشد یا یک عامل اجتماعی مثل حکومت. توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی، پیشرفته شدن، قدرتمند شدن و بزرگ شدن است. اینکه افراد تا چه میزان موفقیت یا عدم موفقیت خود را نتیجه‌ی کیفیت عملکرد خود می‌دانند، از مباحثی بود که در این تحقیق بدست آمد. هدف این مقاله ارائه‌ی تحلیلی جامعه شناختی از مقوله‌ی تقدیرگرایی و وضعیت آن در شهر ایلام و همچنین تحلیل نقش این باور در مقوله‌ی توسعه در استان است.روش تحقیق در این پژوهش بر مبنای رویکرد ترکیبی متوالی(کیفی- کمی) و از نوع گراندد تئوری یا نظریه بنیانی است. در بخش کیفی تعداد 25 نفر شهروندان شهر ایلام (بالای 15 سال)، در رده‌های شغلی مختلف و از هر دو جنس زن و مرد مشارکت کردند. گردآوری داده‌ها از طریق انجام مصاحبه‌های عمیق و نیمه ساختار یافته انجام گردید. مراحل کدگذاری داده‌های به دست آمده انجام و اعتباریابی با ارایه مقولات به داوران انجام شد. در بخش کمی داده‌های بدست آمده با یافته‌های روش کیفی تطبیق داده شد. یافته‌های تحقیق نشان داد دو نوع تقدیرگرایی مذهبی و اجتماعی در بین مردم شهر ایلام رواج دارد. تقدیرگرایی مذهبی در بین افراد مذهبی، میانسال و بالاتر و افراد با تحصیلات کمتر بیشتر رواج دارد و تقدیرگرایی اجتماعی بیشتر در بین افراد جوان در سن اشتغال رواج دارد و از موانع توسعه به شمار می-آید.

نص كامل:



تحلیل جامعه شناختی تقدیرگرایی و نقش آن در توسعه¹

(مطالعه موردی شهر ایلام)

چکیده:

تقدیرگرایی یعنی نیرویی بیرون از اراده­ی فرد سرنوشت او را تغییر دهد و یا تعیین کند. این نیرو می­تواند خواست و مشیت الهی باشد یا یک عامل اجتماعی مثل حکومت. توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی، پیشرفته شدن، قدرتمند شدن و بزرگ شدن است. اینکه افراد تا چه میزان موفقیت یا عدم موفقیت خود را نتیجه­ی کیفیت عملکرد خود می­دانند، از مباحثی بود که در این تحقیق بدست آمد. هدف این مقاله ارائه­ی تحلیلی جامعه شناختی از مقوله­ی تقدیرگرایی و وضعیت آن در شهر ایلام و همچنین تحلیل نقش این باور در مقوله­ی توسعه در استان است.

روش تحقیق در این پژوهش بر مبنای رویکرد ترکیبی متوالی(کیفی- کمی) و از نوع گراندد تئوری یا نظریه بنیانی است. در بخش کیفی تعداد 25 نفر شهروندان شهر ایلام (بالای 15 سال)، در رده­های شغلی مختلف و از هر دو جنس زن و مرد مشارکت کردند. گردآوری داده­ها از طریق انجام مصاحبه­های عمیق و نیمه ساختار یافته انجام گردید. مراحل کدگذاری داده­های به دست آمده انجام و اعتباریابی با ارایه مقولات به داوران انجام شد. در بخش کمی حجم نمونه را با استفاده از فرمول کوکران در شهر دویست هزار نفری ایلام با سطح دقت 7% تعداد196 نفر تعیین گردید و داده­های بدست آمده با یافته­های روش کیفی تطبیق داده شد. یافته­های تحقیق نشان داد دو نوع تقدیرگرایی مذهبی و اجتماعی در بین مردم شهر ایلام رواج دارد. تقدیرگرایی مذهبی در بین افراد مذهبی، میانسال و بالاتر و افراد با تحصیلات کمتر بیشتر رواج دارد و تقدیرگرایی اجتماعی بیشتر در بین افراد جوان در سن اشتغال رواج دارد و از موانع توسعه به شمار می­آید.

واژگان کلیدی: تقدیرگرایی، توسعه، ارزش­ها و نگرش­ها، ایلام.

 

 

 

 

 

 

مقدمه و طرح موضوع:

تقدیرگرایی که معادل لاتین آن فاتالیسم²است، اعتقاد و باوری است فرهنگی و گروهی که بنا بر آن فرد تقدیرگرا(فاتالیست)³ کلیه­ی امور و همه­ی پدیده­ها را در حیات اجتماعی خویش به کارکرد نیروها و عوامل ماوراءالطبیعه و متافیزیک نسبت می­دهد و این نیروها را در همه اوضاع و احوال ناظر بر افعال و کردار خود می­داند(محسنی تبریزی، 1385: 2).

توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی، پیشرفته شدن، قدرتمند شدن و بزرگ شدن است. ادبیات توسعه از بعد جنگ جهانی دوم با هدف چگونگی بهبود شرایط کشورهای جهان سوم شکل گرفته است. توسعه در تعاریف کلاسیک جریانی است که در خود تجدید سازمان و سمت­گیری متفاوت کل نظام اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را به همراه دارد. علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد؛ شامل دگرگونی اساسی در ساخت­های نهادی، اجتماعی، اداری و ایستارهای ذهنی عموم مردم جامعه است.

توسعه شامل کاهش فقر، کاهش بیکاری و نابرابری، صنعتی شدن، ارتباطات بهتر و نظامی مبتنی بر عدالت و افزایش مشارکت مردم در امور سیاسی در نظر گرفته می­شود. توسعه فرایندی است که از مدرنیزاسیون، رشد اقتصادی، تجارت آزاد، شهری سازی، سکولار شدن، فردگرایی و پیشرفت فناوری منشأ گرفته است. توسعه هم دارای مفهوم داروینی به معنای رشد و تکامل ارگانیک و هم دارای مفهومی دورکیمی به معنای افزایش پیچیدگی­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در گذار از جامعه سنتی به جامعه مدرن است. توسعه مطلوب تمامی جوامع و یکی از اهداف مهم برای دولت­ها در کشورهای جهان سوم دستیابی به آن است.

متفکران و اندیشمندان در خصوص الزامات و یا دلایل و موتور محرکه تحول و دستیابی به توسعه نظرات گوناگونی مطرح کرده­اند. تا قبل از دهه 1970 اکثر اندیشمندان در مباحث توسعه بر ابعاد فنی، تکنولوژیک و زیرساخت­های مادی جوامع(مدرنیزاسیون) تأکید داشتند اما به تدریج مشخص شد این عوامل به تنهایی منجر به تحول و توسعه نخواهد شد.

تجربه پیشرفت و توسعه در کشورهایی مانند ژاپن، اهمیت مطلق منابع مادی را در فرایند توسعه به چالش کشید و از 1980 به بعد روز به روز بر اهمیت مؤلفه­های معنوی و فرهنگی توسعه افزوده شد.

پیشرفت و توسعه حاصل یک نگرش خاصی به عالم است و بدون ایجاد این نگرش خاص، پیشرفت و ترقی ممکن نیست و این نگرش خاص، بیانگر لزوم وجود یک «فرهنگ مناسب» برای توسعه است. در نتیجه عامل فرهنگ از جایگاه ویژه­ای در توسعه برخوردار است(موسایی، 1376: 33).  

توسعه باور بنيادي دنياي نوين است... . در توسعه، تمامي پيشرفت‌هاي مدرن در علم، فن‌آوري، دموكراسي، ارزش‌ها، اخلاق و سازمان اجتماعي با طرح بشردوستانه‌ ايجاد دنيايي به مراتب بهتر در مي­آميزند. توسعه به معناي بهبودي در مجموعه‌ي شرايط به هم پيوسته‌ي طبيعي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي است (پيت و ويك ،15:1384).

توسعه پدیده­ی پیچیده­ای است و صرفاً شامل مجموعه‌ي تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیست، بلکه نحوه­ی ترکیب و درهم تنیدگی این­ها مهم­تر است و درست به همین خاطر است که گفته می­شود توسعه یک پروسه­ی کیفی است که در جامعه ایجاد می­گردد... در یک نگاه اجمالی می­توان توسعه را در دو بعد خلاصه کرد. بعد اول شامل امور مادی، زیربنایی و تکنیکی است. این بعد شامل امور عینی و هر گونه امکاناتی است که به نیازهای مادی و اساسی انسان پاسخ می­دهند؛ اما در بعد دوم، نظرها به سوی اموری است که دیگر صبغه­ی مادی ندارند، بلکه غیرمادی، ذهنی و تفسیری هستند(قاسمی، 1387: 164). این همان موضوعی است که در اخلاق پروتستان و روح سرمایه­داری مورد توجه و تأکید ماکس وبر قرار گرفته است و تأکید ما در این پژوهش نیز بر تحلیل همین بعد از توسعه و مؤلفه­های فرهنگی آن می‌باشد.

بنابراین مفهوم توسعه شامل دو مقوله مهم وکلیدی است. این دو مقوله عبارتند از: مدرنیزاسیونومدرنیته. در حالی که مدرنیزاسیون بیشتر ناظر بر ابعاد مادی، ابزاری و تکنولوژیکی توسعه است، اما در مدرنیته بیشتر این ابعاد ذهنی و نگرشی افراد جامعه است که مورد توجه و تأکید قرار می­گیرد. به عبارت دیگر در مدرنیته فرایند تغییر در ارزش­ها و نگرش­های افراد و گرایش آنها در فاصله گرفتن از سنت­های قدیمی جامعه است. در مدرنیزاسیون یا نوسازی تأکید بر مفاهیمی چون تحولات تکنولوژیکی، فعالیت­های عمرانی و استفاده از ابزار و تجهیزات جدید و پیشرفته است. اما در مدرنیته یا نوگرایی توسعه در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و با تأکید بر عقلانیت و اقتباس ارزشهای نوین متناسب با توسعه مد نظر است.

ارزش­ها به عنوان یکی از اجزاء فرهنگ، پیش­فرض­های ناآگاهانه و ذهنی در باب اینکه چه چیزی درست است به شمار می­آیند. از این منظر ارزش­ها خود را در شکل باورها و اعتقادات گروهی متجلی می­سازند. از این رو در درون هر فرهنگی، اعضاء دارای باورها، اعتقادات و نگرش­های مشترکی­اند(محسنی تبریزی، 1385: 3).

ویژگی مهم آدمیان این است که راجع به خود و جهان پیرامون باورهایی دارند و در شرایط خاص این باورها را تغییر می­دهند. به عبارت دیگر از میان موجودات زنده تنها آدمی این توانایی را دارد که باورهایی را بسازد یا آنها را تغییر دهد. این بعد از توانایی آدمی که به قوای معرفتی او مربوط می­شود را گاهی «فرایند باورسازی⁴» و فرایند «تنظیم باور⁵» نامیده شده است (قائمی نیا، 1383). از سالهای پس از جنگ جهانی دوم به بعد بحث باورها و ارزش­ها و تأثیر آنها بر مقوله توسعه و تحلیل دلایل عقب افتادگی کشورها بر اساس مؤلفه­های ذهنی و فرهنگی، مورد توجه محققان قرار گرفته و تحقیقات زیادی در این زمینه انجام شده است.

در مکاتب جامعه شناسی بویژه در مکتب کارکردگرایی، پارادایم واقعیت اجتماعی به تقدیرگرایی به عنوان یک باور گروهی و عمدتاً به مثابه واقعیتی اجتماعی نگریسته شده است که فرد را در رفتار اجتماعی هدایت می­کند و به او در زندگی جمعی جهت، روش و منش می­دهد(محسنی تبریزی،1385: 3).

هدف این تحقیق بررسی و تحلیل جامعه شناختی باور تقدیرگرایی و نقش آن در توسعه در شهر ایلام است. 

رفتار اجتماعی، اقتصادی هر انسانی تا حدود زیادی از افکار، اعتقادات و ارزش‌های مورد نظر او سرچشمه می‌گیرد. بنابراین ارزش‌ها و نگرش‌ها، باورها، جهان‌بینی و اعتقادات مذهبی افراد، در رفتار اقتصادی و چگونگی تصمیم‌گیری آن‌ها مؤثر است.

برای مثال هر کدام از ما می­توانیم به اعمال و فعالیت­هایی که در یک روز انجام می­دهیم از این منظر نگاه کنیم، این فعالیت­ها را محاسبه و بررسی کنیم و ببینیم چه تعداد از آنها بر اساس باورهای فرهنگی ما انجام پذیرفته و چه تعداد از آنها بر اساس محاسبات و استدلال انجام پذیرفته است. در صورت انجام این کار ملاحظه خواهیم کرد که فقط تعداد انگشت شماری از مجموعه­ی رفتارهای ما بر اساس محاسبات و استدلال و قسمت عمده­ی آنها بر اساس باورهای فرهنگی صورت می­گیرد. ضمناً بر این امر واقفیم که حتی همان تعداد معدود رفتاری که بر پایه­ی محاسبه و استدلال انجام می­شود، نیز خود متأثر از باورهای فرهنگی است(عظیمی آرانی، 1391: 182 به نقل از وثوقی و دیگران).

استان ایلام یکی از استان­های توسعه نیافته کشور است که مهمترین ویژگی آن مرحله گذار از فرهنگ ایلی و سنتی و قرار گرفتن در معرض اشاعه فرهنگی از فرهنگ­های مختلف جهانی و کشور است. از طرف دیگر بسیاری از آداب، رسوم، سنن و باورهای فرهنگی مردم هر منطقه­ای ریشه در جغرافیایی خاص همان منطقه دارند. هدف این مقاله ارائه­ی تحلیلی جامعه شناختی از مقوله­ی تقدیرگرایی و وضعیت آن در شهر ایلام و همچنین تحلیل نقش این باور در مقوله­ی توسعه در استان است.

 

اهمیت و ضرورت

فرهنگ ایرانی، هم به نگرش علمی اعتقاد دارد و هم به قضا و قدر معتقد است و هم به ریاضت و ارج نهادن به تلاش برای تأمین زندگی بهتر اعتقاد دارد. اکثر فرهنگ­های دیگر هم همین خصلت­ها را دارند. در این وضعیت، هنر برنامه­ریز توسعه و هدایت کننده­ی جامعه این است که در فرهنگ جامعه­ی خود جستجو کند و اجزای مناسب را بیابد و آنها را تعریف و تقویت نماید و اجزای نامناسب را به تدریج تضعیف کند. کشورهای دیگر هم از همین طریق توسعه پیدا کرده­اند(عظیمی آرانی، 1389: 188).

استان ایلام به عنوان یکی از استان‌های کمتر توسعه یافته و دورافتاده کشور، هم بسیاری از پتانسیل‌ها و منابع ثروت و هم بسیاری از آسیب‌های موجود در کل کشور را به صورت مضاعف، در درون خود به همراه دارد.

شکل­های متنوع و متفاوت فرهنگی، زمینه­های متفاوتی برای پذیرش توسعه و تغییر را دنبال می­کنند. از این رو شناخت نگرش­ها، سنت­ها، عوامل فرهنگی و جامعه شناختی که در فرایند توسعه می­توانند اثرگذار باشند اجتناب ناپذیر است(آزاد ارمکی، 1376: 193).

استان ایلام از یک طرف دارای منابع عظیم و سرشار نفت و گاز کشور است؛ دارای بهترین زمین‌های کشاورزی و منابع آبی رودخانه­ای است، مهمترین و بهترین گذرگاه مرزی با کشور همسایه یعنی عراق را دارد و دروازه عتبات عالیات است، دارای ظرفیت‌های گردشگری و آثار متعدد باستانی است و همچنین دارای قشر گسترده‌ای از نیروی انسانی جوان، تحصیل‌کرده و متخصص کشور است. اما از طرف دیگر؛ خرده‌فرهنگ‌های زندگی سنتی و تفکر ایلیاتی کماکان بر آن حاکم است. بخش صنعتی آن بسیار ضعیف و مهم‌ترین بخش کارآفرین آن استخدام در ادارات دولتی است به طوری که نسبت کارمندان ادارات دولتی به کل جمعیت در استان، دو برابر میانگین کشوری است. میانگین درآمد سرانه مردم پایین و نرخ بیکاری بالاست.

بنابراین این استان همچون سایر استان­های کشور نیازمند تغییر و تحولاتی است که در نتیجه آنها بتواند بر مشکلات پیش­رو فایق آمده و وضعیت زندگی و معیشت مردمان آن بهبود یابد. به تعبیر دیگر؛ این استان نیز نیازمند توسعه یافتگی و پیشرفت است اما بدیهی است توسعه و تحول یک شبه و به خودی خود اتفاق نخواهد افتاد.

توسعه یک فرایند بلند مدت و چندبعدی است که به اعتقاد بیشتر جامعه شناسان یکی از مهمترین مؤلفه­ها و پیش­شرط­های آن تغییر در ارزش­ها، نگرش­ها و ایستارهای ذهنی مردم جامعه است و باورها نهادینه­ترین داشته­های ذهنی فرد به شمار می­آیند. بر این اساس مطالعه­ی مقوله­ی تقدیرگرایی و ارتباط آن با مفهوم توسعه، ضرورت و اهمیت مضاعف دارد.

 

پیشینه­ی تجربی تحقیق:

-       «بررسی گرایش به باورهای فرهنگی مانع توسعه در شهر کرمان» تحقیقی است که توسط محمد حسن مقدس جعفری و بتول خواجویی زاده انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که گرایش افراد به باورها(تقدیرگرایی، دنیاگریزی، آینده نگری، علم گرایی، خاص­گرایی و برنامه­ریزی) در حد متوسط است و عوامل سن، تحصیلات، شغل، پایگاه اقتصادی، اجتماعی و مشارکت با گرایش افراد به باورهای فرهنگی­ای که مانع توسعه به شمار می­رود، مرتبط است(مقدس جعفری و خواجویی زاده؛ 1388: 77).

-       «تقدیرگرایی و عوامل مؤثر بر آن؛ سنجش میزان تقدیرگرایی در زنان بالغ شهرهای مراکز استان­ها» عنوان تحقیقی است که به روش پیمایشی توسط دکتر علیرضا محسنی تبریزی و همکاران در سال 1385 انجام شده است. بر اساس نتایج این تحقیق بین میزان تقدیرگرایی و احساس کارآمدی سیاسی، همبستگی معکوس وجود دارد. همچنین میزان تقدیرگرایی زنان بر حسب سطح تحصیلات، منشاء جغرافیایی و وضعیت فعالیت اقتصادی تغییر می­کند اما میزان تقدیرگرایی بر حسب گروه­های سنی و وضعیت تأهل آنه تغییر نمی­کند(محسنی تبریزی و دیگران، 1385 :1).

-       بررسی نظریه نوسازی(مطالعه­ی موردی تقدیرگرایی فرهنگی در ایران) عنوان مطالعه­ای است که توسط تقی آزاد ارمکی و در شهر تهران انجام شده و در تابستان و پاییز 1376 در فصلنامه فرهنگ علوم اجتماعی به چاپ رسیده است. بر اساس نتایج این تحقیق مردم تهران به طور نسبی به تقدیر اعتقاد دارند اما نقش تدبیر و اراده را نیز در تعیین سرنوشت خود انکار نمی­کنند و تقدیرگرایی و تدبیرگرایی در هم ممزوج شده­اند(آزاد ارمکی: 1376: 206).

در تحقیقات انجام شده در تهران، کرمان و مراکز سایر استان­ها؛ هدف محقق یا بررسی عوامل مؤثر بر تقدیرگرایی بوده و یا بررسی میزان تقدیرگرایی در بین جامعه­ی مورد مطالعه، اما در تحقیق حاضر هدف تحلیل جامعه­شناختی مقوله­ی تقدیرگرایی در شهر ایلام با توجه به مقوله­ی توسعه­ در ایلام است. در این تحقیق اولین هدف این است که آیا تقدیرگرایی در جامعه مورد مطالعه وجود دارد؟ و اگر وجود دارد مبنای آن چیست؟ چگونه شکل گرفته است و الان مقوله تقدیرگرایی به چه شکلی است؟ شرایط زمینه­ای، شرایط علی و شرایط مداخله­گر در پدیده تقدیرگرایی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

در تحقیقات خارجی نیز بیشتر توجه محققان به رابطه بین سطح سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی و سرمایه اجتماعی با تقدیرگرایی و همچنین به رابطه بین طبقات اجتماعی و تقدیرگرایی معطوف بوده است. از نظر گادوین و آلن گروه­های خاص مانند کارگران بدون مهارت و بازنشسته­ها، قویترین گرایش را به تقدیرگرایی داشته­ا­ند(Goodwin&Allen,2000). روس و همکاران در تحقیقی که در مکزیک انجام داده­اند، به این نتیجه رسیدند که افراد متعلق به طبقات پایین­تر جامعه تمایل بیشتری به تقدیرگرایی دارند(Roos &et al, 1983). یکی دیگر از مفاهیم مورد توجه محققان، بحث بازتولید تقدیرگرایی در جامعه است. مفهوم بازتولید تقدیرگرایی برگرفته از نظریه اسکار لوئیس مردم شناس آمریکایی با عنوان «فرهنگ فقر» است. از نظر لوئیس فرهنگ فقر مجموعه­ای به هم پیوسته از ویژگی­های خانوادگی، رفتاری، نگرشی و شخصیتی است که فقرا در طول زندگی خویش در شرایط نامساعد مالی به آن عادت کرده­اند و با آن سازگار شده­اند که حاصل این مجموعه، ارزش­های فرهنگی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است( محمدپور، 1390: 185). مفهوم بازتولید اجتماعی تقدیرگرایی میان طبقات اجتماعی فقیر و پایین در پیوند با جریان جامعه­پذیری و اقتدار خانواده تبیین شدنی است. لوئیس معتقد است تقدیرگرایی به ساخت مقتدرانه خانواده بستگی دارد و سبب می­شود جوان­ترها به صورت افرادی بی­اراده و مطیع تربیت شوند(افروغ 1376، به نقل از مؤذنی و بهشتی دوست، 1396: 73).

پیشینه نظری:

مطالعات انجام شده عمدتاً متمرکز بر جوامع غیر غربی، غیر صنعتی و سنتی است. جوامعی که در آنها زمینه­های عینی فاتالیسم از ابعاد فرهنگی و دید دنیایی وجود دارد. به عنوان مثال مطالعات تکس1963، لوئیس 1960، فاستر 1965، راجرز 1969، لرنر 1958، جاگار 1992، گلیگان 1999، فلورس اورتیز 1994، پک و گوررو 1997، بیرد، کوهن، گونزالس، پارادا و کورتز 1999، میلر 2002، چهی­بر 2005 و دیگران عمدتاً در جوامع سنتی، در حال توسعه و در حال گذار آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین صورت گرفته است، به طوری که در اغلب این مطالعات تقدیرگرایی به عنوان یکی از عناصر خرده فرهنگ دهقانی، خاص جوامع سنتی در حال گذار در نظر آمده و به عنوان یکی از موانع فرهنگی عمده در راه توسعه­ی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مطرح شده است(محسنی تبریزی، 1385: 4).

اغلب محققین غربی بر این اعتقادند که کم و بیش در جوامع سنتی و در نزد گروه­های اجتماعی فرودست، کم­سواد و طبقات پایین با مشاغل کشاورزی و دامداری و نیز در بسیاری از مناطق روستایی و عشایری جوامع در حال توسعه و همچنین در نزد برخی از گروه­های مذهبی فالانژ و قشری و نیز در بین زنان متعلق به طبقات و اقشار فرودست، کم­درآمد، کم سواد و بی­سواد جامعه، اعتقاد به تقدیر و سرنوشت به مثابه نوعی باور فرهنگی شیوع و رواج دارد. به زعم این صاحب­نظران در این جوامع، افراد درک نازلی از توانایی خود نسبت به کنترل آینده­ی خود دارند، به طوری که آنان کلیه­ی امور و پدیده­ها را در حیات اجتماعی خویش به کارکرد نیروها و عوامل ماوراءالطبیعه نسبت می­دهند(همان: 9). 

نظريه‌ نوسازي

از بیستم ژانویه 1945 که هنری ترومن رییس جمهور ایالات متحده برای بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ؛ طرح مارشال را مطرح کرد، اندیشه توسعه و نوسازی شکل گرفت. مبانی نوسازی مبتنی بر تکامل‌گرایی و کارکردگرایی، اروپایی شدن، پیشرفت مرحله به مرحله و تدریجی، تک خطی و غیر قابل برگشت است.

نوسازي ديدگاهي است كه در پي تبيين موانع دروني و داخلي توسعه در كشورهاي جهان سوم مي باشد. به تعبيري اين نظريه معتقد است كه بايد ساختارهاي دروني و داخلي جوامع را آماده و مستعد پذيرش پويش‌هاي نوسازي كنيم. طرفداران اين ديدگاه عناصري چون خردورزي وتعقل گرايي، نظم داشتن، مشاركت، تقديرگرا نبودن، محاسبه‌گر بودن و عناصر ديگر را به عنوان خميرمايه‌هاي اوليه جريان نوسازي بر‌مي‌شمارند( ازكيا و غفاري، 1384: 174).

مقاومت در برابر نوآوری­ها و بدبینی نسبت به آن، بیشتر به دلیل وجود گرایش تقدیرگرایانه در جوامع توسعه نیافته تلقی شده است. به عبارت دیگر در متون مربوط به توسعه­ یافتگی، متفکران نظریه­ی نوسازی، دو جامعه­ی سنتی و نو را دو قطب انگاشته­اند(آزاد ارمکی، 1376: 193).

با توجه به اینکه یکی از مباحث اصلی مطرح در توسعه، تقابل تقدیرگرایی و تدبیرگرایی است، از تمایل طرفداران نظریه­ی نوسازی چنین برمی­آید که تقدیرگرایی یا سرنوشت­گرایی عنصر مسلط بر فرهنگ جوامع غیر پیشرفته بوده است در حالی که تدبیرگرایی ویژگی اصلی فرهنگ­های جدید است(آزاد ارمکی، 1376 به نقل از الیاسی).

ماكس‌وبر

جامعه‌شناسي وبري به ظهور نوعي فرهنگ، به ويژه شيوه‌ي تفكري به نام «عقل‌گرايي» پرداخت تا تغيير تدريجي قلمرو نوين در اروپا را تبيين كند. «کارکردگرایی ساختاری»، طبیعت­گرایی را با عقل‌گرایی به عنوان اساس فلسفه نظریه‌ي تکاملی نوسازی در هم آمیخت که تمامی ابعاد فعالیت اجتماعی را در بر می­گرفت (پيت‌ و ويك، 101:1384).

وبر در تحلیل سبب پیدایش سرمایه­داری به تغییر نگرش افراد نسبت به عناصری چون خدا، آخرت، کار، سرمایه، زمان و ... توجه نموده است. از نظر وبر با تحول در تفکر دینی مسیحیت که به پیدایش کالونیسم انجامید، تلقی جدیدی از کار و آخرت حاصل شد و بر اثر آن توسعه­ی اقتصادی تحقق یافت. او هم از دو جامعه­ی سنتی و مدرن یاد نموده است. جامعه­ی سنتی از نظر او مبتنی بر سنت­گرایی و تقدیرگرایی است(وبر 1364، به نقل از آزاد ارمکی 1376: 193).

عقل‌گرايي⁶: از توانايي انسان‌ها جهت كنترل دنيا از طريق فكر، منطق و محاسبه (عقل‌گرايي علمي – تكنولوژيكي) تجليل مي‌كند، اما در عين حال مستلزم نظام‌مند كردن الگوهاي معنا و اتخاذ يك شيوه‌ي ثابت و يك­پارچه در قبال اين الگوها (عقل‌گرايي اخلاقي- متافيزيكي) و دست‌يابي به شيوه‌ي روش­مند زندگي مبتني بر بازبيني منطقي است(عقل‌گرايي عملي) (همان :104). نشر اندیشه­های وبر در رابطه با عقل گرایی در جهان غرب، مبنایی فراهم نمود برای نگاه علمی و عقلانی به دنیا که بر اساس آن هر پدیده­ای معلول علتی مشخص است که انسان می­تواند با بررسی علمی به تبیین آن بپردازد و این شروعی بود برای زدودن خرافات و توهم از اذهان مردمان جوامع غربی و سپس شکل­گیری ارزش­ها و نگرش­هایی که بسترساز توسعه در جامعه بودند.

تأکید بر عقل­گرایی در نظریه اجتماعی ناشی از آثار ماکس­وبر، اقتصاددان و جامعه­شناس شهیر آلمانی بود. ... نظریه­ی او بر اساس جامعه­شناسی تطبیقی مذاهب بود. دیدگاه وبر این بود که جوامع بشری اولیه به جهان­بینی سحرآمیز اعتقاد داشتند که در آن قدرت­هایی (ارواح، شیاطین، خدایان) پشت حوادث طبیعی بودند که به عنوان کل، معنایی ذاتی داشتند (دنیا به مثابه یک باغ دل­ربا و افسون­گر). مردم از طریق جادو، پرستش و تابوها با خدایان ارتباط برقرار می­کردند. جادو به جای رفتار، سرنوشت فرد را تعیین می­کرد(همان:105). این تصویری بود که وبر از جوامع بشری اولیه ارایه داد و بدیهی است در چنان محیطی نشانه­های امیدوار کننده‌ای از توسعه و پیشرفت دیده نمی­شود. اما آیا به راستی جامعه کنونی ما از آنچه وبر برای جوامع اولیه به تصویر کشیده است چقدر فاصله گرفته است؟ آیا کماکان تقدیر گرایی در بین افراد جامعه ما حاکم است؟

كالوينيسم: وبر در سنت یهودی- مسیحی تأکید خاصی بر منطق توسعه می­کرد، به ویژه مسيري كه [از] کاتولیسم قرون وسطی آغاز و با گذر از لوتریانیسم به کالوینیسم ختم می­شد. ... وبر معتقد بود که رفتار کالوینيستی به جای این‌که مشخصه­اش تسلیم منفعل در مقابل سرنوشت باشد، با میل شدید و کسب اطمینان از این موضوع شکل می­گیرد که حکم غیر قابل شناخت بودن خداوند به نفع فرد است، شخص در میان برگزیدگان است و بهشت برای قدیسان است. ... کالوينی­ها از طریق فعالیت تجاری بی­وقفه و نظام­مند از نظر اخلاق، خود را ملزم به حفظ بهره­وری در یک سری از فعالیت­ها می­دانستند. آن‌ها در حین تلاش برای حداکثر سود حاصل از دارایی­ها، از لذت آنی ثمرات فعالیت تجاری خودداری می­کردند. بنابراین، انباشت سرمایه به واسطه­ی سرمایه­گذاری مداوم و سرکوب احساسات کاملاً انسانی، همبستگی نسبت به دیگران صورت می‌گرفت. وبر معتقد بود كه در كالوينيسم، جهان به عنوان واقعيتي جدا از خدا در نظر گرفته مي‌شود و به همين خاطر؛ از راز و رمز، اهميت‌نمادين، شواهد سحرآميز، حكمت الهي و راه‌هاي رسيدن به خواست و اراده‌ي خدا محروم است. در عوض آن‌هايي كه به عنوان اعضاي برگزيدگان يعني (كساني كه معتقد بودند رحمت جاوداني شامل حالشان خواهد شد) عمل مي‌كردند؛ جهان را به عنوان مجموعه‌اي از ابژه‌هاي مقاوم در نظر مي‌گرفتند كه توانايي‌هاي مديريتي و نظم‌دهي آن‌ها را مي‌آزمايند. آموزه‌ي قضا و قدر به خاطر علاقه‌ي شديد به مقام روحاني انسان، احساس دقيق جدايي از ديگران را به وجود مي‌آورد. (پيت و ويك، 1384: 105 – 106). 

اورت راجرز

 راجرز به ده ویژگی از خرده فرهنگ دهقانی اشاره کرده است و آن‌ها را ویژگی فرهنگ سنتی می­داند که بر روند توسعه تأثیر منفی دارند: 1) عدم اعتماد متقابل در روابط شخصی. 2) فقدان نوآوری. 3) تقدیرگرایی. 4) پایین بودن سطح آرزوها و تمایلات. 5) عدم توانایی در چشم پوشی از منافع آنی به خاطر کسب منافع آتی. 6) کم اهمیت دادن به عامل زمان. 7) خانواده گرایی. 8) وابستگی به قدرت دولت. 9) محل گرایی. 10) فقدان همدلی.(ازکیا، 1364) راجرز تقدیرگرایی را وضعیت فکری تعریف می­کند که در آن فرد، درک نازلی از توانایی خود نسبت به کنترل آینده­ی خود دارد. راجرز تقدیرگرایی را یکی از ویژگی­های خرده فرهنگ دهقانی مطرح می­کند که مانع تغییر و نوسازی در این جوامع شده است. به نظر راجرز، دهقانان در کنترل حوادث آینده وجه نظرهایی مانند بی­ارادگی، بدگمانی، تسلیم و بردباری، نرمش و گریز دارند(محسنی تبریزی، 1384: 8).

اینکلس

الکس اینکلس به کشف الگوی ثابتی از «انسان­های متجدد» در میان کشورهای مختلف نایل آمد. به عبارت دیگر، معیاری که برای تعریف انسان­های متجدد در یک کشور مورد استفاده قرار می­گیرد، می‌تواند برای تعریف انسان­های متجدد در سایر کشورها نیز استفاده شود. (ی. سو، 1388 : 49).

اینکلس در تحلیل جامعه­ی مدرن معتقد است ضمن اینکه کلیت جامعه از جهت ساختار پویا و نو می­باشد، عناصر فرهنگی و انسانی آن نیز پویا و نو می­باشد، عناصر فرهنگی و انسانی آن نیز مدرن شده است. برای انسان در این فرهنگ و جامعه، زمان با اهمیت است و همه­ی امور روبه سوی آینده دارد. در حالی که در جامعه­ی سنتی، انسان به گذشته می­اندیشد و زمان حال را نیز بر اساس گذشته تعبیر و تفسیر می­کند و بیشتر سنت­گرا است(اینکلس، 1966 به نقل از ی،سو 1388: 49).

آیین زروان

برخی از محققان و پژوهشگران ریشه­های تاریخی تقدیرگرایی را در باورها و اعتقادات دینی جستجو کرده­اند. زینر1972) در اثر معروف خود به نام «زروان: یک معمای زرتشتی» به دنبال ریشه­های تاریخی تقدیرگرایی، کوشیده­ است که میان اعتقادات و تعلیمات آیین زروان و فاتالیسم رابطه برقرار سازد. به زعم زینر نگرش آیین زروان چون نگرش برخی از آیین­ها، نگرشی لاهوتی به جهان است که در چارچوب آن فرد به نوعی خاص به پیرامون خود می­نگرد. طبق این نگرش، موجودات جهان مادی توسط نیروهای ملکوتی اداره می‎شوند. نوع رابطه­ی انسان با لاهوت و حتی نوع رابطه­ی انسان با طبیعت را مذاهب به پیروان خود می‌آموزند(Zaehner,1972: 63).

آیین زروان یکی از آیین­های کهن ایرانی است که تأثیر زیادی در باور و اندیشه­ی ایرانیان داشته است. ... زروان پرستی بر پایه­ی اعتقاد به نیروی غیر قابل تغییر سرنوشت استوار است. بر پایه­ی این اعتقاد همه­ی موجودات به راهی می­روند که از پیش مقدر شده است. چنین اعتقادی در بین مردمانی به وجود می­آید که گرفتار ظلم و ستم یکدیگر یا سختی و بدبختی محیط پیرامون باشند. ... تأملی در تعالیم و اصول اعتقادی آیین زروان آشکار می­سازد که زروانی­ها رویدادهای زندگی را ناشی از تجاوز و تبعیض نمی­دانند و بر این باورند که همه­ی وقایع خواسته نیرویی فراسوی خوبی و بدی و مهر و کینه­توزی است. توانگر توانگر است چون مشیت زروان چنین بوده و ناتوان، ناتوان است زیرا بخت این­گونه مقدر کرده است(محسنی تبریزی، 1385: 8).

با بررسی مطالب مطرح شده در نظریات مربوط به تقدیرگرایی نتیجه می­گیریم که نظریات کسانی چون وبر و راجرز بیشتر به تقدیرگرایی مذهبی تأکید دارند و در مقابل کسانی چون کارسیترز به تحلیل تقدیرگرایی اجتماعی پرداخته­اند.  بر این اساس به تحلیل مقوله­ی تقدیرگرایی در شهر ایلام و نقش آن در توسعه خواهیم پرداخت.  

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش بر مبنای رویکرد ترکیبی از نوع متوالی(کیفی- کمی) است. روش کیفی این مطالعه از نوع گراندد تئوری یا نظریه بنیانی است. 

روش نظریه بنیانی معمولا برای پژوهش درباره موضوعاتی به کار می­رود که قبلاً مطالعه چندانی در مورد آنها انجام نشده و نیاز به بررسی و فهم عمیق تر آنها وجود دارد. در این مطالعه نیز با توجه به اینکه نیاز به بررسی عمیق تر وجود دارد، ضرورت انجام مطالعه درباره موضوع فوق با استفاده از این روش بیشتر احساس می­شود. بر این اساس تحلیل جامعه شناختی توسعه و تقدیرگرایی به عنوان موضوع تحقیق انتخاب گردید. اگرچه از نظر ازکیا در روش بنیانی از پژوهشگر انتظار می­رود پژوهش را بدون هیچ گونه ایده­ی ثابتی درباره­ی ماهیت موضوع مورد بررسی انجام دهد و تحت تأثیر نظریه­های پیشین یا سایر پژوهش­های مربوط به این حوزه قرار نگیرد(جزوه کلاسی استاد)، با این وجود ما در روش کیفی ابتدا ادبیات نظری تحقیق را مرور خواهیم کرد. اعتباریابی را با ارایه مقولات به داوران انجام داده و با توجه به اینکه رویکرد اصلی در این روش کیفی می باشد به جای واژه نمونه از واژه مشارکت کننده استفاده خواهیم کرد.

تعداد 25 نفر شهروندان شهر ایلام از تمامی اقشار و در گروه­های سنی مختلف(بالای 15 سال)، در رده­های شغلی کارمند، بازاری، بیکار، بازنشسته، دانشجو، اساتید دانشگاه، کارگر و فعالان عرصه فرهنگ و هنر جامعه و از هر دو جنس زن و مرد مشارکت کردند. گردآوری داده­ها از طریق انجام مصاحبه­های عمیق و نیمه ساختار یافته انجام گردید. داده­های به دست آمده مورد بررسی قرار گرفته شد و مراحل کدگذاری آنها انجام شد. در مرحله کدگذاری باز تعداد 32 گویه مورد شناسایی و تعیین گردید که از آنها در مرحله­ی کدگذاری محوری باور به مقوله­ی «تقدیرگرایی» استنباط گردید. پس از تحلیل و بررسی نهایی داده­های تحقیق و در مرحله روایت داستان و ترسیم مدل پارامتری آن؛ تحلیل و شناخت پدیده، شرایط علی، زمینه­ها، شرایط مداخله­گر، راهبردها و پیامدهای مورد بررسی قرار گرفته و تدوین گردید. در تحلیل داده­ها از یافته­های تحقیق و همچنین نظر اساتید دانشگاهی استان استفاده شده است. 

در روش کمی این تحقیق نیز هدف مقایسه داده­های بدست­آمده از روش کیفی با جامعه مورد مطالعه است. حجم نمونه را با استفاده از فرمول کوکران در شهر دویست هزار نفری ایلام با سطح دقت 7% تعداد196 نفر تعیین گردید. در مرحله بعد محقق بر اساس تئوری مورد نظر و همچنین با توجه به فرضیات و سوالات اساسی تحقیق؛ نسبت به تدوین پرسشنامه به منظور گردآوری داده­های لازم اقدام شد. با استفاده از داده­های بدست آمده به تحلیل و تفسیر نتایج به دست آمده از روش کمی با توجه به شرایط جامعه آماری و نظریه بنیانی بدست آمده در روش کیفی و ارایه نتیجه­گیری خواهیم پرداخت.

 

یافته­های تحقیق:

اینکه افراد جامعه تا چه میزان برای کسب موفقیت خود، تلاش می­کنند و از همه مهمتر اینکه تا چه میزان موفقیت یا عدم موفقیت خود را نتیجه­ی عملکرد خود می­دانند، از مباحثی بود که از مشارکت کنندگان در این تحقیق بدست آمد. در تحلیل خط به خط داده­ها و در مرحله­ی کدگذاری باز، تعداد 32 گویه مرتبط با موضوع تعیین گردید که از آنها در مرحله­ی کدگذاری محوری، مقوله­ی «باور به اختیار در مقابل باور به تقدیر» به دست آمد. بعضی از گویه­های تعیین شده در مرحله­ی کدگذاری باز عبارتند از:

 

جدول 4-9: داده‌های مرحله کدگذاری «باور به اختیار در مقابل باور به تقدیر» 

رديف	گويه	مقوله بدست آمده
1	«موفقیتم نتیجه­ی تلاش خودم است»	باور به اختيار در مقابل باور به تقدير
2	«موفقیت­ را به تلاش خود نسبت می­دهند»
3	«ناکامی­ها را به شانس و اقبال نسبت می­دهند»
4	«عدم موفقیت را نتیجه­ی شانس می­دانند»
5	«هر آدمی دنبال مقصر می­گردد»
6	«همه خود را از اشتباه و تقصیر مبرا می­دانند»
7	«میزان تلاش فرد در موفقیت او اثر دارد»
8	«بیشتر افراد وضعیت خود را نتیجه عواملی می­دانند که در کنترل آنها نبوده است»
9	«جسارت بر عهده گرفتن مسئولیت عدم موفقیت کم است»
10	«ساختار جامعه با من همراه نبود»
11	«افراد فکر می­کنند تلاش خود را کرده­اند»
12	«اگر کسی موفق شده می­گویند گنج پیدا کرده است»
13	«مردم ایلام زیاد تلاش­گر نیستند»
14	«کسی که خودش کوتاهی کرده، می­گوید شانسم این بوده»
15	«بستر برای تلاش در کشور ما فراهم نیست»
16	«اینکه در پیشانی شما این را نوشته­اند؛ خیلی رایج است»
17	«بر اساس زحمات خودم بوده است»
18	«وضعیت موجود را به ناچار پذیرفته­ام»
19	«هم شانس و هم عملکرد خودم تأثیر داشته است»
20	«روز اول که به دنیا آمده­ای این را در پیشانی شما نوشته­اند»
21	«توکل بر خدا»

 

کدگذاری انتخابی و کدگذاری محوری:

پیدا کردن یک مقوله­ی هسته­ای برای پوشش تمامی مفاهیم تا حدودی مشکل است. برای حل این مشکل، مسئله را از دو منظر «خرد و کلان» و یا از منظر «عاملیت و ساختار» مورد بررسی قرار می­دهیم. می­دانیم که از نظر عاملیت فرد و ویژگی­های ذهنی فرد است که در تبیین پدیده­ها مورد توجه و بررسی قرار می­گیرد و از نظر ساختاری نیز ویژگی­های ساختاری کلان حاکم بر جامعه مد نظر است.

اگرچه در بین افراد میانسال و بالاتر که از تحصیلات کمتری برخوردار هستند کماکان باورهای تقدیرگرایانه­ی مذهبی حاکم است، اما افراد جوان و با تحصیلات بیشتر از مرحله­ی تقدیرگرایی مذهبی فاصله گرفته و به نوعی به تقدیرگرایی اجتماعی بیشتر باور دارند. بر اساس این باور، ساختارهای حاکم بر جامعه اجازه­ی ابتکار عمل اقتصادی را از افراد سلب کرده و قدرت ریسک کردن افراد در بازار را پایین آورده است. لذا بیشتر فعالیت­های اقتصادی و تولیدی دچار ورشکستگی می­شوند. به نظر می­رسد این پدیده نیز از پیامدهای اجتناب ناپذیر دولت و اقتصاد رانتیر باشد. زیرا یکی از ویژگی­های اقتصاد رانتیر «رویکرد توزیعی» است. رویکرد توزیعی دولت رانتیر بیشتر افراد را وابسته­ی قدرت دولت کرده و تمایل عمومی مردم این است که حقوق بگیر و یا مستخدم دولت باشند. حتی آنانکه دارای مشاغل خصوصی و فعال در بازار هستند نیز باز هم نگاه بیشتر آنها به کسب منابع دولتی و یا معامله و تعامل اقتصادی با بنگاه­های دولتی است. روی آوردن به کارهای دلالی و واسطه­گری نیز رایج است زیرا میزان درآمد آن به مراتب بیشتر از مشاغل تولیدی است. در چنین شرایطی افراد اکثراً یا به نحوی از انحاء در شمار حقوق بگیران دولت قرار می­گیرند و از رویکرد توزیعی دولت بهره­مند می­شوند، بدون آنکه منفعت چندانی به جامعه برسانند و یا جذب مشاغل دلالی و واسطه­گر می­شوند.

بنا  بر  تعریف لوسیانی دولتی  که  42% یا  بیشتر  از کل  درآمد  خود  را  از رانت  خارجی  حاصل  از صدور یک یا  چند ماده  خام  بدست  آورد، دولت  رانتیر  لقب  می گیرد. لذا چنین می­توان عنوان کرد که رانت درآمد و در واقع جایزه­اي است که از مالکیت بر منابع طبیعی ناشی می­شود. این درآمد بدون تلاش به دست می­آید و در برابر مفاهیمی چون دستمزد و سود قرار دارد. ویژگی متمایز کننده دولت رانتیر از دیگر دولت­ها، این است که درآمدهاي نفتی آن ارتباط بسیار ناچیزي با فرآیندهاي تولید در اقتصاد داخلی دارد. به این معنی که نیروي کار، سرمایه یا فن­آوري داخلی در کسب اینگونه درآمد، نقش چندانی ایفا نمی­کنند (عسگری، 1389). 

آمار منابع درآمدي ايران را در چهار مقطع زماني پيش و پس از انقلاب در سال‌هاي 1351، 1367، 1377 و 1387 مورد بررسی قرار گرفته است. وابستگي دولت‌هاي ايران به درآمد غيرمالياتي (عمدتاً نفت) در هر چهار مقطع بيش از 50 درصد است و بالاترين آن با رقم مشابه 63 درصد مربوط به دو مقطع 1351 و 1387 است. در حالي که سهم ماليات بر فروش کالاها و خدمات در بين 4 گروه کشورها، حداقل 16 درصد است، در مورد ايران هيچ‌گاه از 8 درصد تجاوز نکرده است(خیرخواهان، 1390). به نظر می­رسد که تقدیرگرایی اجتماعی بیشتر در جامعه­ای وجود دارد که توسعه نیافته باشد و زیرساخت­های توسعه در آن فراهم نیست. در چنین شرایطی است که تلاش­ها و زحمات افراد نتیجه بخش نبوده و باور مردم به کار و تلاش برای دستیابی به هدف تضعیف خواهد شد. یافته­های این تحقیق حاکی از آن است که تقدیرگرایی اجتماعی در شهر ایلام بیشتر از تقدیرگرایی مذهبی رایج است.  

داده­های کمی:

داده­های کمی این تحقیق صرفاً یک آمار توصیفی و به منظور سنجش درستی داده­های کیفی است و لذا آمار استنباطی در آن لحاظ نشده است. لذا در بخش کمی و برای بررسی مقوله تقدیرگرایی دو گویه طراحی شده است. در پاسخ به گویه اول با این عنوان که: «در شرایط کنونی با کار و تلاش بیشتر می­توانم موفقیت خود را تضمین کنم» تعداد 18.9 درصد گزینه­ی خیلی کم، 23 درصد گزینه­ی کم، 29.6 درصد گزینه­ی تا حدودی، 21.9 درصد گزینه­ی زیاد و 5.6 درصد گزینه­ی خیلی زیاد را انتخاب کرده­اند.

در پاسخ به گویه دوم با این عنوان که: «تقدیر و سرنوشت افراد از قبل تعیین شده و قسمت الهی آن را از قبل تعیین کرده است» تعداد 31.6 درصد گزینه­ی خیلی کم، 17.9 درصد گزینه­ی کم، 32.7 درصد گزینه­ی تا حدودی، 9.2 درصد گزینه­ی زیاد و 8.7 درصد نیز گزینه­ی خیلی زیاد را انتخاب کرده‌اند.

تحلیل یافته­ها

بر اساس داده­های بدست آمده از مشارکت کنندگان در این تحقیق، مطالب زیر در تحلیل یافته­ها قابل توجه است:

شرایط علی:

-       50 درصد دلایل عدم موفقیتم را از ساختار حاکم بر جامعه می­دانم؛

-       بیشتر افراد عدم موفقیت خود را ناشی از شانس می­دانند؛

-       ساختار جامعه با من همراه نبود؛

-       مردم ایلام زیاد تلاشگر نیستند؛

-       بستر برای تلاش در کشور ما فراهم نیست.

شرایط مداخله­گر:

-       میزان تحصیلات و آگاهی افراد؛

-       رسانه و فضای مجازی؛

-       وضعیتم نتیجه­ی ساختار خانواده­ام است؛

-       میزان تلاش فرد در موفقیت او اثر دارد؛

-       بیشتر افراد وضعیت خود را نتیجه­ی عواملی می­دانند که در کنترل آنها نبوده است.

راهبردها:

-       موفقیت­ها را به نتیجه­ی تلاش­های خود منتسب می­کنند؛

-       ناکامی­ها را نتیجه­ی شانس و اقبال می­دانند؛

-       موفقیتم نتیجه­ی تلاش خودم است؛

-       عدم موفقیت را نتیجه­ی شانس می­دانند؛

-       هر آدمی دنبال مقصر ناکامی­های خود می­گردد؛

-       افراد فکر می­کنند تلاش خود را کرده­اند؛

-       کسی که خودش کوتاهی کرده، می­گوید شانسم این بوده؛

-       بیشتر دنبال فرافکنی هستیم؛

-       استخاره انداختن رایج است؛

-       این تفکر که «تا ببینیم قسمت چه می­شود» رایج است.

پیامدها:

-       همه خود را از اشتباه و تقصیر مبرا می­دانند؛

-       جسارت بر عهده گرفتن مسئولیت عدم موفقیت کم است؛

-       اگر تلاش بیشتری می­کردم، الان وضعیتم بهتر بود؛

-       اینکه در پیشانی شما این نوشته شده؛ خیلی رایج است؛

-       وضعیت موجود را به ناچار پذیرفته­ایم.

به نظر می­رسد وضعیت تقدیرگرایی در بین مردم شهر ایلام با میزان تحصیلات و سطح آگاهی افراد ارتباط دارد. به گونه­ای که هرچه میزان آگاهی افراد بالاتر باشد، مسئولیت پذیری بیشتری دارند و وضعیت کنونی خود را نتیجه­ی عملکرد خود دانسته و آن را ناشی از شانس و اقبال نمی­دانند. به عنوان مثال یک نفر کارمند پیمانی اداره دولتی با مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد بیان می­کند: «سرنوشت موفقم نتیجه­ی زحمات خودم است و شانس و اقبال را رد می­کنم» و فرد دیگری با مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد ضمن ابراز نارضایتی از وضعیت زندگی خود اینگونه بیان می­کند: «فکر می­کنم کمتر تلاش کرده­ام، اگر بیشتر تلاش می­کردم، الان وضعیت زندگیم بهتر بود».

اما بطور کلی نظر مشارکت کنندگان بر این است که بیشتر مردم ایلام تمایل دارند موفقیت­ها را نتیجه­ی تلاش­ها و زحمات خود بدانند و ناکامی­ها را نتیجه­ی شانس و اقبال!. این رویکردی است که به میزان زیادی در صحبت­های مشارکت کنندگان مشترک بوده است و بر آن اتفاق نظر دارند که نشان از عدم وجود روحیه­ی مسئولیت پذیری در بین مردم دارد. به عنوان مثال یکی از مشارکت کنندگان اظهار می­دارد: « بیشتر مردم عدم موفقیت و ناکامی­های خود را ناشی از شانس می­دانند. شهامت و یا جسارت بر عهده گرفتن مسئولیت عدم موفقیت­ها در بین افراد جامعه بسیار کم است» و یا مشارکت کننده­ای دیگر با داشتن دو مدرک کارشناسی نظر خود را اینگونه بیان می­کند: «اصولاً هر آدمی، حتی خود من؛ دنبال مقصر می­گردد و خودش را از اشتباهات و سهل­انگاری مبرا می­داند».

4-11-1- مدل پارادایمی باور به تقدیرگرایی در بین مردم شهر ایلام

 

                   

 

به نظر می­رسد مردم ایلام به تدریج از تقدیرگرایی مذهبی فاصله گرفته­اند. تقدیرگرایی مذهبی بیشتر خاص افراد مسن و افراد مذهبی متعصب است.

یکی دیگر از مباحث قابل توجه در بحث تقدیرگرایی مذهبی، بحث استخاره انداختن است. به عنوان مثال یک کارمند رسمی دولت با مدرک کارشناسی ارشد نظر خود را اینگونه بیان می­کند: «من شنیدم که برای پست معاونت با کسی صحبت کرده­اند و طرف هم قبل از هر کاری رفته استخاره انداخته است! بدون اینکه قبل از آن خودش بررسی کند ببیند آیا شاخص­ها و ویژگی­های لازم برای پست معاونت را دارد یا بررسی کند ببیند مسایل و مشکلات موجود در آن حوزه معاونت چیست و او توان حل آنها را دارد یا نه! اطلاعات، آگاهی و توانمندی لازم برای آن پست را دارد یا نه!» که این موضوع هم نشان از باور و اعتقاد افراد به تقدیر و سرنوشت الهی دارد.

مشارکت کنندگان در تحقیق موارد دیگری را به عنوان دلایل ناکامی و عدم موفقیت خود بیان کرده­اند از جمله ساختار خانواده، فرهنگ حاکم بر خانواده و سختگیری­های لحاظ شده به ویژه برای زنان، درگیری­های خانوادگی و طایفه­ای و ... . اما نکته­ی قابل توجه که در موارد متعددی به آن اشاره شد بحث پیدا کردن گنج بود و آن هم به این صورت که معمولاً رایج است اگر چنانچه فردی به هر دلیل و یا با تلاش و زحمت و یا با استفاده از هوش و تدبیر خود به هر روش در زندگی شخصی به موفقیت دست پیدا کرده باشد؛ از نظر عده­ای از مردم حتماً این فرد گنج پیدا کرده و موفقیت او حاصل تلاش و زحمات خود او نیست.

باور به تقدیرگرایی

بسیاری از نویسندگان ریشه­های باورهای تقدیرگرایانه در ایران را به آیین زروان ارتباط می­دهند که مواردی از آنها در پیشینه نظری این مقاله بیان گردید.

 تقدیرگرایی یعنی نیرویی بیرون از اراده­ی فرد سرنوشت او را تغییر دهد و یا تعیین کند. این نیرو می­تواند خواست و مشیت الهی باشد یا یک عامل اجتماعی مثل حکومت. منشاء چنین نگرشی در افکار محققینی که مقوله­ی تقدیرگرایی را بررسی کرده­اند هویدا است.

به عنوان مثال از نظر راجرز دهقانان سرنوشت را قدرت مطلقه در تعیین بدبختی و موفقیت خود می­دانند و از آنجایی که که دهقانان معتقدند ستیز با طبیعت به منظور بالابردن سطح زندگی دشوار است، هرزمان که خود یا آشنایان در زندگی به موفقیتی رسیدند آن را به کارکرد عوامل ماوراءالطبیعه و قوای متافیزیکی نسبت می­دهند(Lewis,1960:77). چنین دیدگاهی تا حدودی دارای منشأ مذهبی است و افراد پدیده­ها و اتفاقات اطراف را به خواست و مشیت محتوم الهی ربط می­دهد. در مقابل این گروه هستند کسانی که سرنوشت خود را نه یک جبر الهی و خواست خداوند، بلکه ناشی از جبر محیطی و به نوعی ناشی از ساختارهای حاکم بر جامعه می­دانند.

در مقابل کسانی چون کارسیترز(1985) وجود روحیه­ی تقدیرگرایی را در میان دهقانان ناشی از اشاعه‌ی احساس ناامنی، یعنی احساسی که بر هیچ چیز و هیچ کس؛ حتی به خود نمی­توان تکیه کرد می­داند. از این­رو در بدبختی­ها و موفقیت­ها تنها سرنوشت مورد سرزنش و یا تمجید قرار می­گیرد(ازکیا، 1370: 60).

بر این اساس می­توان گفت تقدیرگرایی دو نوع است: یکی مذهبی و دیگری اجتماعی. تقدیرگرایی مذهبی در جایی رواج دارد که باورهای مذهبی قوی بر ذهن افراد حاکم باشد. بر اساس این تفکر هرگونه ناکامی یا عدم موفقیت را نتیجه­ی شانس و اقبال از پیش تعیین شده دانسته و نقش خواست، اراده و تلاش فرد را نادیده می­گیرند «می­گویند در پیشانی شما اینگونه نوشته شده است»، «تقدیر شما اینگونه بوده است». از نظر افراد مذهبی «یک نوع تقدیر قطعی داریم و یک تقدیر معلق؛ اگر در حین رانندگی خوابت ببرد به ته دره سقوط خواهی کرد و این تقدیر معلق است» این همان نوع تقدیر مذهبی است که قابل پیشگیری است و در مقابل نوع دیگر تقدیر حتمی و اجتناب­ناپذیر است و حتماً شخص چه بخواهد و چه نخواهد به آن سرنوشت مبتلا خواهد شد. مثلاً اینکه «در پیشانی شما نوشته شده که فلانی همسر شما خواهد شد». یا اینکه یکی از تکیه­کلام­های اکثر افراد این است که: «تا ببینیم قسمت چه می­شود» یا «این اتفاق خواست و تقدیر الهی بوده است». به نظر می­رسد در چنین مواردی، وقتی اتفاق ناخوشایندی می­افتد و یا فرد در اثر بی­احتیاطی تصادف کرده و یا حادثه­ای برایش پیش آمده؛ برای اینکه خود را تخلیه کنند آن را به خواست و تقدیر الهی نسبت می­دهند و این تقریباً در بین بیشتر مردم عمومیت دارد و خیلی به ندرت مسئولیت اشتباهات خود را می­پذیرند. بر اساس داده­های به دست آمده در تحقیق به نظر می­رسد مردم ایلام به تدریج از تقدیرگرایی مذهبی فاصله گرفته و آنچه بیشتر مشاهده می­شود تقدیرگرایی از نوع اجتماعی آن است. تقدیرگرایی مذهبی بیشتر خاص افراد مسن و افراد مذهبی متعصب است.

نوع دوم تقدیرگرایی؛ تقدیرگرایی اجتماعی است. در تقدیرگرایی احتماعی افراد برای رسیدن به موفقیت، جدیت و تلاش لازم را انجام می­دهند؛ اما از آنجا که زیرساخت و بستر لازم برای توسعه در جامعه وجود ندارد و ساختارها با افراد همراهی لازم را ندارد؛ افراد احساس می­کنند تلاش و زحمات آنها نتیجه­ی لازم را نمی­دهد و در نتیجه دچار نوعی ناامیدی می­شوند. به عنوان مثال یک نفر کارمند پیمانی و با مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد می­گوید: «کاملاً از وضعیت خودم راضی نیستم ولی اگر تلاش کرده­ام و به جایی نرسیده­ام، 50 درصد آن را از ساختار جامعه می­دانم. ساختار جامعه اجازه پیشرفت را بهم نداده و دستم را بسته است». یا یک کارگر ساختمانی با تحصیلات دیپلم اینگونه بیان می­کند: «بیشتر مردم وضعیت خود را نتیجه­ی عواملی می­دانند که در کنترل آنها نبوده و بیشتر به ساختار جامعه مربوط است. آنهایی که موفق بوده­اند، موفقیت آنها بیشتر ناشی از شرایط ساختاری جامعه بوده است» و نمونه­هایی از این دست بسیار است، آنجا که کارشناس ارشد و کارمند پیمانی دولت می­گوید: « خیلی تلاش کردم ولی ساختار جامعه با من همراه نبود». دبیر 51 ساله و با مدرک تحصلی کارشناس ارشد می­گوید: «ناکامی را به دو دلیل ربط می­دهند: یکی شانس و دیگری ساختار جامعه».

نتیجه گیری

یافته­های این تحقیق نشان می­دهد مردم شهر ایلام و بویژه در بین نسل جوان و با تحصیلات بیشتر، تا حدودی از تقدیرگرایی مذهبی فاصله گرفته و میزان باور به تقدیرگرایی مذهبی کاهش یافته است. اما گرایش به تقدیرگرایی اجتماعی افزایش یافته است. بر اساس مبانی تئوریک و همچنین یافته­های این تحقیق، ریشه­ها و دلایل این گرایش را باید در ساختارهای کلی حاکم بر جامعه جست. وقتی ساختار جامعه مبتنی بر اقتصاد رانتی باشد، رویکرد توزیعی دولت از پیامدهای اجتناب­ناپذیر آن است. نهادینه شدن رویکرد توزیعی، رویکرد تولیدی را به حاشیه برده و بیشتر افراد جذب مشاغل دلالی شده و یا تلاش دارند به انحائ مختلف در شمار حقوق بگیران دولت قرار گیرند. در غیر این صورت افراد فکر می­کنند بستر و شرایط اقتصادی برای آنها فراهم نبوده و لذا به نوعی دچار «تقدیرگرایی اجتماعی» می­شوند.

در مباحث مربوط به توسعه و تا قبل از دهه­ی 1970 نگاه بیشتر اندیشمندان به ابعاد مادی و مفاهیمی از قبیل رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه بود ولی از آن زمان به بعد مقوله­های فرهنگی و ذهنی افراد جامعه مورد توجه و تآکید قرار گرفت. برای دستیابی به توسعه لازم است افکار و ارزش­های حاکم بر ذهن افراد در جهت بسترهای مورد نیاز با توسعه باشد و ایستارهای ذهنی افراد به سمت ارزش­های نوین و واقع بینانه تمایل پیدا کرده و به تحلیل علمی پدیده­ها روی آورد. اما آنچه در شهر ایلام مشاهده می­شود وضعیتی متفاوت را به تصویر می­کشد. زیرا از یک طرف بیشتر جوانان و افراد تحصیل­کرده از تقدیرگرایی مذهبی فاصله گرفته و از طرف دیگر شرایط حاکم بر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موجود در جامعه، مردم را به نوعی از تقدیرگرایی(اجتماعی) سوق داده است که ریشه­های آن را باید در به حاشیه رفتن تولید و پایین بودن نرخ رشد اقتصادی جست. بطور کلی به نظر می­رسد که تقدیرگرایی اجتماعی بیشتر در جامعه­ای وجود دارد که توسعه نیافته باشد و زیرساخت­های توسعه در آن فراهم نیست. در چنین شرایطی است که تلاش­ها و زحمات افراد نتیجه بخش نبوده و باور مردم به کار و تلاش برای دستیابی به هدف تضعیف خواهد شد. یافته­های این تحقیق حاکی از آن است که تقدیرگرایی اجتماعی در شهر ایلام بیشتر از تقدیرگرایی مذهبی رایج است.

 

 

 

 

منابع:

-       ازکیا، مصطفی(1370)، مقدمه­ای بر جامعه شناسی توسعه­ی روستایی، انتشارات اطلاعات، تهران.

-       ازکیا، مصطفی و غفاری(1384)، جامعه شناسی توسعه، انتشارات کیهان، تهران.

-       آزاد ارمکی، تقی(1376)، بررسی نظریه نوسازی(مطالعه موردی تقدیرگرایی فرهنگی در ایران)، مجله فرهنگ علوم اجتماعی، شماره 22 و 23، تابستان و پاییز 1376، صص 191-208.

-         خیرخواهان، جعفر(1390)، اشک ها و لبخندهای دولت رانتیر، ماهنامه علوم انسانی مهرنامه، شماره 10.

-       محسنی تبریزی، علیرضا و دیگران(1385)، تقدیرگرایی و عوامل مؤثر برآن، فصلنامه علوم اجتماعی، سال دوم، شماره هفتم، زمستان 1385.

-       محسنی تبریزی، علیرضا(1384)، سنجش رابطه­ی میان احساس کارآمدی سیاسی، بی قدرتی و فاتالیسم در زنان بالغ مناطق شهری کشور، مؤسسه مطالعات و تحقیقات دانشکده علوم اجتماعی، تهران، ایران.

-       محمدپور، احمد(1390)، زنان و فرهنگ فقر، مجله علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش1، صص 165-197.

-       مؤذنی، احمد و علی بهشتی دوست(1396)، بررسی بازتولید فرهنگی و طبقه اجتماعی با تأکید بر تقدیرگرایی، مجله جامعه شناسی کاربردی، سال بیست و هشتمف شماره پیاپی 68 ، شماره چهارم، زمستان 1390.

-       پيت، ريچارد و ويك الين هارت،(1384)، نظريه‌هاي توسعه، ترجمه‌ي مصطفي ‌ازكيا و ديگران، نشر لويه، تهران؛

-       عسگري، محسن، تاثير درآمدهاي نفتي بر ايجاد دولت رانتير و دموکراسي، فصلنامه علوم سياسي، شماره سيزدهم، زمستان 1389.

-       عظیمی آرانی، حسین، (1389)، مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، نشر نی، تهران؛

-       قاسمی، یارمحمد،(1387)، ارزیابی نحوه­ی مدیریت توسعه در ایران، نامه علوم اجتماعی، دوره­ی شانزدهم، شماره 33؛

-       قائمی نیا، علیرضا ( 1383)، چیستی عقلانیت، مجله ذهن، شماره 17، سال 1383؛ 

-       موسایی، میثم(1376)، اسلام و فرهنگ توسعه اقتصادی، روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران؛

-       وثوقی، منصور و دیگران(1391)، بررسی موانع ساختاری در جهت شکل­گیری و ارتقای توسعه فرهنگی در ایران، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال چهارم، شماره سوم، تابستان 91.

-       مقدس جعفری، محمد حسن و خواجویی زاده(1388)، گرایش به باورهای فرهنگی مانع توسعه، مجله­ی توسعه و سرمایه، سال سوم، شماره 6، پاییز و زمستان 1389، صص 77-92.

-       ی. سو. آلوین، (1388)، تغییر اجتماعی و توسعه، ترجمه‌ي محمود حبیبی مظاهری، چاپ چهارم، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران.

 

 

منابع لاتین:

-       Lewis,D., Topozlian: village in mexico, N.Y.,Holt,1960.

-       Goodwin,R and Allen,P, democracy and fatalism, journal of Applied social psychology(2000).

-       Inkeles, Alex.1966 The modernization of man, the dynamics of Growth. New York: Basic Books: 52-138

-       Roos,Cathelin, E. Mirowsky, John and William, C. Cockerham(1983), social class, Mexican culture and Fatalism. American journal of community Psychology. 11(4): 383

-       Zaehner, G, Zurvan: A Zartostarian Dilemma, new York, 1972.

 

 

 

Sociological study of the Fatalism and its role in development

 (Case study of Ilam city)

Abstract:

Fatalism means that a power, aside from a person's will, changes or determines his/her destiny. This power can be God's will, or a social factor like the government. development means gradual growth, progression empowerment and growth. The question, that how much people know their success or failure as a result of their performance quality, was one of the issues that were discussed with participants in this research. The purpose of this article is to present a sociological analysis of the concept of fatalism and its status in Ilam and to analyze the role of this belief in development in the province.

  The method of research in this study is based on the combination of a type of consecutive (qualitative -quantitative) and grounded theory or fundamental theory. twenty five citizens from Ilam (over 15), in all accusations, and from sexes, men and women, participated in this study.  In Ilam, the city with 20000 people, in the small part the sample size was determined using the Cochran formula, with a precision level of 7% and a total of 196 people and the obtained data were adapted to the findings of the quality method. The findings of the research showed that there are two types of religious and social devotion among the people of the city of Ilam. Religious Fatalism is widespread among religious, middle-aged, and more educated people, and more social fidelity is prevalent among young people at the age of employment, and they are seen as barriers to development.

Key words: Fatalism, development, values and attitudes, Ilam.

 

1

 

---

[1]  این مقاله برگرفته از پایان نامه مقطع دکتری جامعه شناسی با عنوان: تحلیل جامعه شناختی باورهای مساعد و نامساعد توسعه در شهر ایلام است.

[2]  fatalism

[3]  fatalist

[4]  belief formation process 

[5]  belief regulation process

[6]  Rationalism

---