واکاوی فقهی قراردادهای آتی خاص و یکسان
الموضوعات :احسان علی اکبری بابوکانی 1 , وحید مقدم 2 , رضا عباسپور 3
1 - عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 - عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامى، تربت حیدریه، ایران
الکلمات المفتاحية: آتی خاص, قراردادهای آتی یکسان, بازارهای اولیه و ثانویه,
ملخص المقالة :
یکی از عمده‌ترین نگرانی‌های سرمایه‌گذاران در مسیر ورود به بازار سرمایه، ترس از افزایش یا کاهش غیر قابل پیش‌بینی قیمت‌ها است. در این میان ابزارهای نوین مالی هم‌چونقراردادهای آتی به دلیل نقش مؤثر در مدیریت خطرات و کنترل ریسک می‌تواند در کاهش این نگرانی و به تبع آن افزایش کارایی بازار سرمایه مفید واقع شود. بر این اساس نگارنده پس از تبیین دو قرارداد آتی خاص و یکسان و تشخیص ماهیت حقوقی آن دو، ضمن ارائه مبانی فقهی مورد نیاز تلاش می‌کند تا به صحت و سقم این نوع قراردادها و انطباق آنها با عقود و موازین شرعی بپردازد. در ادامه حکم فقهی قراردادهای آتی خاص و یکسان در بازارهای اولیه و ثانویه بیان شده و به ارائه راه حل و جایگزین مناسب پرداخته شده است.
ابن منظور، لسان العرب، طبعه الاولی، بیروت، دار احیاء التراث العربیه، 1416ق.
امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ دوازدهم، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1374ش.
انصاری، مرتضی، مکاسب، چاپ چهارم، قم، مجمع الفکر الاسلامی،1424 ق.
بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه النشر الاسلامیه، بی تا.
ثابت، سید عبد المجید، «موضوع شناسی بیع دین»، مجله فقه اهل بیت، شماره 13، 1381.
جبل عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، طبعه الاولی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1414ق.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1367ق.
جمعی از نویسندگان، درآمدی بر اقتصاد اسلامی، تهران، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، بی تا.
جیلانی، میرزا ابوالقاسم، جامع الشتات، تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1379ش.
حائری، مسعود، اصل آزادی قراردادها و تحلیلی از ماده 10 قانون مدنی، تهران، کیهان، 1373ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
حسینی سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، طبعه الخامسه، قم، مکتب آیه الله السید السیستانی، 1417ق.
حسینی عاملی، سید محمد جواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، الطبعه الاولی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1422ق.
حلی، ابن ادریس، السرائر، چاپ اول، قم، اسماعیلیان، 1389ق.
حلی، علامه حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، الطبعه الاولی، قم، مؤسسه آل البیت، 1414ق.
حلی، فخرالمحققین، ایضاح الفوائد، چاپ اول، قم، اسماعیلیان، 1388ق.
خمینی، امام روح الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
همو، کتاب البیع، الطبعه الخامسه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
خوئی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، قم، وجدانی، بی تا.
همو، منهاج الصالحین، قم، چاپخانه مهر، 1410ق.
خوانساری، احمد، جامع المدارک، تهران، مکتبه الصدوق، 1394ق.
درخشان، مسعود، مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت، تهران، مؤسسه تحقیقات بین المللی انرژی، 1383ش.
رضایی، مجید، «فلسفه و سیر تکاملی مشتقه و دیدگاههای فقهی»، مجله تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 11، 1382ش.
سنهوری، عبدالرزاق، الوسیط فی شرح القانون المدنی، بیروت، دار احیاء التراث العربیه، 1416ق.
شوکانی، محمد بن علی بن محمد، نیل الاوطار، چاپ اوّل، بیروت دارالفکر، 1426ق.
شهید ثانی، زین الدین عاملی، مسالک الافهام، چاپ سوم، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1414ق.
صالحی، ذاکر، «شروط ابتدایی و تطبیق آن با قراردادهای نامعین»، مقالات و بررسی‌ها، دوره 27، شماره 4، 1383ش.
طباطبائی یزدی، محمد کاظم، حاشیه المکاسب، تهران، چاپ سنگی، 1317ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، چاپ سوم، تهران، مکتبه مرتضویه، 1387ق.
طوسی، محمد بن حسن،کتاب الخلاف، طبعه الثانیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
عبداللهی، محمود، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1371ش.
عصام، ابوالنصر، اسواق الاوراق المالیه- البورصه- فی میزان الفقه الاسلامی، الطبعه الاولی، قاهره، دارالنشرالجامعات، 2006م.
عصمت پاشا، عبیدالله، «فلسفه و سیر تکاملی ابزارهای مالی مشتقه و دیدگاههای فقهی»، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، ترجمه علی صالح آبادی، شماره 9، 1382ش.
فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1387ق.
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، قاموس اللغه، بیروت، انتشارات دارالجیل، بی تا.
کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، الطبعه الاولی، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1420ق.
مؤمن القمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، الطبعه الاولی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
مجمع الفقه الاسلامی، العدد السابع، جزء الاول.
مجمع الفقه الاسلامی، العدد السادس، جزء الثانی.
محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه مدنی 2، تهران، سمت، 1380ش.
مدرسی، سیدمحمدتقی، الفقه الاسلامی قسم المعاملات، بیروت، دارالصادق، 1393ق.
معروف حسینی، هاشم، نظریه العقد فی الفقه الجعفری، بیروت، بی تا.
معصومی‌نیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه،تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1387ش.
همو، «بررسی فقهی ابزارهای مشتقه» ، جستارهای اقتصادی، سال سوم، شماره ششم، 1385ش.
نراقی، احمد، عوائد الایام، چاپ اول، قم، مکتبه الاعلام الاسلامی، 1417ق.
هال، جان، مبانی مهندسی مالی مدیریت ریسک، ترجمه سجاد سیاح و صالح آبادی، تهران، تدبیرپرداز، 1384ش.
Abd al Karim al Khatib, al Siyasah al Maliyah fi Islam wa Sillatuha bi al Muamalat al Muasirah, 2nd ed, Cairo, Dar al Fikr, 1976.
Abdel Hamid al-Ghazali, Majallat Majma al-Fiqh al-Islami 1, no.7, 1991. as quoted in Muhammad al-Bashir al-Amine, “Futures Trading Contracts in Commodity Markets: An Islamic Analysis,” Unpublished Ph. D Thesis, International Islamic University Malaysia, 2001.
Ahmad Yūsuf Sulayman, “Ra’y al Tashri [al Islam fi Masa’il al Bursa,” iya Cairo, al Ittihad al Duwali li al Bunūk al Islamiya, 5, 1402/1982.
Bacha, Obiyathhullah I., “Derivative Instruments and Islamic Finance: some thoughts for a Reconsideration”, International Journal of Islamic Financial Services, Vol.1, No.1, 1999.
Badr al-Mutawalli Abd al-Basit in al-Fatawa al-Shariah, n.5.
Khan, M. Fahim, Islamic Futures and Their Markets, Research Paper. No. 32, Islamic Research and Training Institute, Islamic Development Bank, Jeddah, Saudi Arabia, 1996.
Majlis al Majma al Fiqhi al Islami, “Sūq al Bada[i’ al Bursah,” in Qararat Majlis al Majma [al Fiqhi al Islami Makkah: Rabitah al Alam al Islami, 1985.
Muhammad Akram Khan, “Commodity Exchange and Stock Exchange in an Islamic Economy”, The American Journal of Islamic Social Sciences 5, no. 1, Spring 1988.
Muhammad Taqi Usmani, Buhūth Fi Qadaya Fiqhiyya Muasira, Karachi: Maktaba Dar al-Ulūm, 1995.
Subhi Mahmassani, al-Mawjibat wa al [Uqūd fi al Fiqh al Islami, 3rd ed, Beirut, Dar al Ilm li al Malayin, 1983.
