واکاوی شرط اعتبارِ کارشناسی پزشکی در اثبات دیه‌ی منفعت عضو، از منظر فقه امامیه

الموضوعات :

محمد حکیم ¹ (طلبه حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
حبیب اله طاهری ² (دانشیار دانشکده الهیات پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 30 الثلاثاء , ذو القعدة, 1438 تاريخ التأكيد : 05 الخميس , ربيع الأول, 1439 تاريخ الإصدار : 04 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1439

الکلمات المفتاحية: کارشناسی, اهل‌خبره, کارشناسی پزشکی, ‌ فقه پزشکی, ‌ شهادت, اطمینان,

ملخص المقالة :

تخصّصی شدن علوم و تأمّل در تأثیرِ آن در اجتهاد، اهمّیت واکاوی هرچه بیشترِ جایگاه و تأثیرِ نظریه‌ی کارشناسی را در فقه و حقوق اسلامی روشن می سازد. پزشکان متخصّص، از جمله اهل خبره ای محسوب می شوند که اثرگذاری نظریه‌ی کارشناسی آنان در ابواب مختلف و مسائل متعدّد، واضح و چشم‌گیر است. امروزه، امکان کشف حقیقت با امکاناتِ دانش پزشکی و آزمایش های جدید و دقیقِ آن و به ویژه، توجّه به تخصّصی شدن روزافزونِ این دانش، دامنه‌ی بحث از کارکردهای نظریه‌ی کارشناسی پزشکی را در فقه و حقوق، بسیار گسترده و فراگیر ساخته است. در نوشتار پیشِ رو، این تأثیر در اثبات دیه‌ی منفعتِ عضو واکاوی شده و ضمن تبیین مصادیقِ تأثیر کارشناسی پزشکی در اثباتِ دیاتِ زوال عقل و حواسّ بینایی، شنوایی، بویایی و چشایی، دیدگاه های اصولی در شرط اعتبار کارشناسی بررسی گردیده است. دو دیدگاه مطرح در شرط اعتبارِ فقهی کارشناسی، دیدگاه شهادتْ انگاری کارشناسی و اشتراطِ عدالت و تعدّد در آن؛ و دیدگاه کفایت حصولِ وثوق و اطمینانِ عُقلایی است؛ و دیدگاه اول، در اثبات دیه‌ی منفعت عضو از شهرتِ فقهی برخوردار است. مقاله‌ی حاضر، به بازپژوهی گفتار طرفداران دو دیدگاه پرداخته؛ و با تبیینِ تفاوت ماهوی شهادت و نظریه‌ی کارشناسی و حجّیتِ نظر اهل خبره بر اساس سیره‌ی عُقلایی؛ و نیز معرّفی تحصیلِ اطمینان و الغای احتمالِ اشتباه به عنوان ملاک این سیره‌ی مستقرّ،‌ دیدگاه دوم را بر گزیده است.

المصادر:

منابع

آشتیانی، محمدحسن، بحرالفوائد فی شرح الفرائد، چاپ اول، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی، 1403ق.

آملی، هاشم، مجمع الأفکار ومطرح الأنظار، مقرّر: محمدعلی اسماعیل­پور، چاپ اول، قم، چاپخانه علمیه، 1395ق.

ابن­ادریس حلّی، محمّد بن منصور، السّرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.

ابن­حمزه طوسی، محمّد بن علی، الوسیله إلی نیل الفضیله، چاپ اول، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی، 1408ق.

اردبیلی، احمد بن محمّد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.

اصفهانی، سید ابوالحسن، وسیله الوصول الی حقائق الاصول، مقرّر: حسن سیادتی سبزواری، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی انتشارات اسلامی، 1422ق.

امام خمینى، سید روح اللّه، تحریر الوسیله، چاپ اول، قم، مطبوعات دارالعلم، 1379ش.

همو، تهذیب الأصول، مقرّر: جعفر سبحانی، چاپ اول، قم، دارالفکر، 1382ش.

همو، الرسائل، چ اول، قم، اسماعیلیان، 1385ش.

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.

ایروانی، میرزاعلی، نهایه النهایه فی شرح الکفایه، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1370ش.

بجنوردی، سید حسن، منتهی الاصول، چاپ دوم، قم، کتابفروشی بصیرتی، بی­تا.

تحسین، بدری، معجم مفردات اُصول الفقه المقارن، چاپ اول، تهران، المشرق للثّقافه و النّشر، 1428ق.

تبریزی، جواد بن علی، تنقیح مبانی الأحکام(کتاب الدّیات)، چاپ اول، قم، دار الصّدیقه الشّهیده (س)، 1428ق.

تبریزی، غلامحسین، اُصول مهذّبه(خلاصه الاُصول)، چاپ دوم، مشهد، چاپخانه طوس، بی­تا.

جزیرى، عبدالرّحمن و سید محمد غروی، یاسر مازح‌، الفقه علی المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت، وفقاً لمذهب أهل البیت (ع)‌، چاپ اول، بیروت، دار الثّقلین، 1419ق.

جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چاپ پنجم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1390ش.

حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویه فی اُصول الفقهیه، چاپ اول، قم، دار احیاء العلوم الاسلامی، 1404ق.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی آل البیت (ع)، 1409ق.

حکیم طباطبایی، سید محسن، حقائق الاصول، چاپ پنجم، قم، کتابفروشی بصیرتی، 1408ق.

حکیم، سید محمّدسعید، الکافی فی اُصول الفقه، چاپ چهارم، بیروت، دار الاهلال، 1428ق.

حیدری، سیدعلی­نقی، اُصول الاستنباط، چاپ اول، قم، شورای مدیریت حوزه‌ی علمیه قم، 1412ق.

خراسانی، محمدکاظم، کفایه الاُصول، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی آل البیت(ع)، 1409ق.

خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الاُصول، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.

خویی، سید ابوالقاسم، دراسات فی علم الاُصول، مقرّر: سید علی هاشمی شاهرودی، قم، مؤسّسه‌ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1419ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت­نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.

راغب اصفهانی، حسین بن محمود، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت، دمشق، دارالعلم، الدار الشامیه، 1412ق.

روحانی، سید محمّد، منتقی الاُصول، مقرّر: سید عبدالصاحب حکیم، چاپ اول، قم، چاپخانه‌ی امیر، 1413ق.

سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.

شمس­الدّین حلّی، محمّد بن شجاع، معالم الدّین فی فقه آل­یاسین، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1424ق.

شهید اوّل، محمّد بن مکّی عاملی، اللّمعه الدّمشقیه فی فقه الإمامیّه، چاپ اول، بیروت، دار التراث، الدار الاسلامیّه، 1410ق.

همو، غایه­المراد فی شرح نکت الإرشاد، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414ق.

شهید ثانی، زین­الدّین بن علی عاملی، الروضه البهیّه فی شرح اللّمعه الدّمشقیّه، المحشّی للکلانتر، چاپ اول، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.

همو، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، چاپ اول، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیّه، 1413ق.

صدر، سید محمّدباقر، مباحث الاُصول، مقرّر: سید کاظم حائری، چاپ اول، قم، مکتب الإعلام الاسلامی، 1408ق.

همو، بحوث فی علم الاُصول، مقرّر: سید محمود هاشمی، چاپ سوم، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.

صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

طباطبایی، سید علی بن محمّد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، بی­تا.

طوسى، ابوجعفر محمّد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، چاپ سوم، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه، 1387ق.

همو، النّهایه فی مجرّد الفقه و الفتاوی، چاپ  دوم، بیروت، دار الکتب العربی، 1400ق.

همو، تهذیب الأحکام، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق (الف).

همو، الخلاف، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق (ب).

عاملی،‌ سید جواد، مفتاح الکرامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.

عراقی، ضیاءالدین، نهایه الأفکار، مقرّر: محمّدتقی بروجردی، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله، الفروق اللغویه، مشهد، آستان قدس رضوی، 1363ش.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهّر، تذکره الفقهاء، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1414ق.

همو، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

همو، تحریر الأحکام، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1420ق.

عمیدی، سید عمیدالدّین بن محمّد، کنز الفوائد فی حلّ مشکلات القواعد، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.

فاضل لنکرانی، محمّد، تفصیل الشّریعه فی شرح تحریر الوسیله(الدّیات)، چاپ اول، قم، مؤسسه فقهی ائمّه اطهار (ع)، 1418ق.

فخرالمحقّقین حلّی، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، چاپ اول، قم، اسماعیلیان، 1378ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، هجرت، 1410ق.

فیروزآبادی حسینی، سید مرتضی، عنایه الاُصول فی شرح کفایه الاُصول، چاپ چهارم، قم، انتشارات فیروزآبادی، 1400ق.

کاتوزیان، ناصر، «کارشناسی؛ علم و تجربه در خدمت عدالت»، مجله‌ی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 62، زمستان، 1383ش.

همو، اثبات و دلیل اثبات، چاپ پنجم، تهران، بنیاد حقوقی میزان، 1388ش

کاشانی، علی فریده الاسلام، مجمع الفرائد، چاپ اول، قم، چاپخانه‌ی امیر، 1368ش.

کلینی، ابوجعفر محمّد بن یعقوب، الکافی، مصحّح: علی­اکبر غفّاری، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.

گرجی، ابوالقاسم، دیات، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1380 ش.

مجاهد طباطبایی، سید محمّد، مفاتیح الاُصول، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی آل البیت (ع)، 1396ق.

محقّق حلّی، نجم­الدّین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحرام و الحلال، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408ق.

مدنی کاشانی، رضا، کتاب الدّیات، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1408ق.

مروّج جزایری، سید محمد جعفر، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه، چاپ چهارم، قم، دار الکتاب جزایری، 1415ق.

مشکینی اردبیلی، ابوالحسن، حواشی المشکینی علی کفایه الاصول، چاپ اول، قم، انتشارات لقمان، 1413ق.

مظفّر، محمّدرضا، اُصول الفقه، قم، اسماعیلیان، بی­تا.

مغنیه، محمّدجواد، فقه الإمام الصّادق(ع)، چاپ دوم، قم، انصاریان، 1421ق.

منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم: محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، چاپ اول، قم، مؤسسه‌ی کیهان، 1409ق.

میرشکاری، عباس، رساله‌ی عملی در مسؤولیت مدنی، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1395ش.

نایینی، میرزا محمّدحسین، أجود التقریرات، مقرّر: سید ابوالقاسم خویی، قم، مصطفوی، 1368ش.

همو، فوائد الاُصول، مقرّر: محمّدعلی کاظمی، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

نجفی اصفهانی، محمّدرضا، وقایه الأذهان، چاپ اول، قم، مؤسّسه‌ی آل البیت(ع)، 1413ق.

نجفی، محمّدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

واسطی زبیدی، محبّ­الدین، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

هاشمى شاهرودى، سید محمود  و جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، 1426ق.

همدانی، رضا، الفوائد الرضویه علی الفرائد المرتضویه، چاپ اول، تهران، کتابفروشی جعفری تبریزی، 1377ش.

هندی، محمّد بن حسن، کشف اللّثام و الابهام عن قواعد الأحکام، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.