مسجد جامع فهرج؛ ارزیابی مجدد
الموضوعات :
علیرضا انیسی
1
(استادیار و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری)
الکلمات المفتاحية: architecture, معماری, مسجد جامع, قرون اولیه اسلامی, فهرج, Fahraj, early Islamic centuries, Friday mosque,
ملخص المقالة :
در این نوشتار مسجد جامع فهرج یزد که یکی از آثار با ارزش معماری ایران در قرون اولیه اسلامی استبررسی میشود. این بنا که با مقاله مرحوم استاد محمد کریم پیرنیا به جهانیان معرفی گردید به عنوان کهنترینمسجد ایران لقب گرفت. این تاریخگذاری بعدها از سوی سایر محققین غربی مورد تردید قرار گرفت ولی متاسفانهاین تاریخ توسط پژوهشگران داخلی به عنوان مبنا در بررسی معماری این دوره مورد استناد قرار میگیرد.این پژوهش با بهرهگیری از کلیه منابع منتشرشده، انجام مطالعات تطبیقی و نیز بررسی میدانی، به ارزیابی مجدداین بنا میپردازد و تاریخ ساخت این مسجد را به قرن سوم هجری (نهم میلادی) نسبت میدهد. این مطالعه نشانمیدهد وجود ویزگیهای برخی از خصوصیات معماری ساسانی نمیتواند به تنهایی دلیلی برای ساخت آن در قرناول و یا دوم هجری باشد.
1 (ابن بلخی، (1363» ،(فارس نامـه»، بـه کوشـش گـای لیـسترانج و رینولـدالن
نیکلسون، چاپ دوم، تهران.
2 (ابن حوقل، (1345»،(صوره الارض»، ترجمه جعفر شعار ،تهران.
3 (استخری، ابواسحق ابراهیم، (1347» ،(مسالک و ممالک» ،بـه کوشـش ایـرج
افشار، تهران.
4 (افشار، ایرج، (1374»،(یادگارهای یزد»، ج 1 ،تهران.
5 (انیسی، علیرضا، (1385»،(تاری خانـه دردامغـان»، دایـره المعـارف بـزرگ
اسلامی، ج 14 ،تهران.
6 (پیرنیا، محمدکریم، (1349» ،(مسجد جامع فهرج»، مجلـه باسـتانشناسـی و
هنر، ش 5 .
7 (پیرنیا، محمدکریم، (1380» ،(سبک شناسـی معمـاری ایرانـی»، تـدوین
غلامحسین معماریان، تهران.
8 (جعفری، جعفربن محمدبن حسن، (1338» ،(تاریخ یزد»، (قـرن 9هجـری)، بـه
کوشش ایرج افشار، تهران.
9» (حدود العالم من المشرق الی المغـرب»، (1362 ،(بـه کوشـش منـوچهر
ستوده، تهران.
10 (ماهرالنقش، محمود، (1376» ،(معماری مسجد حکیم»، تهران.
11 (مقدسی، ابوعبداالله محمد بن احمد، (1361» ،(احسن التقاسیم فـی معرفـه
الاقالیم»، بخش دوم، ترجمه علینقی منزوی، تهران.
12 (محمدی ملایری، محمـد، (1372»،(تاریخ و فرهنگ ایران در دوره انتقال
از عصر ساسانی به عصر اسلامی»، ج 1 ،تهران.
13 (نیکزاد، ذاتاالله، (1385» ،(مجموعه کهن مـسجد جـامع میبـد»، میبـد
شهری کههست، ج 1 ،به کوشش عیسی اسفنجاری کناری، تهران.
14) Anisi, A. (2007), "Early Islamic Architecture in Iran
(637-1059)", unpublished Ph.D. dissertation, Edinburgh
University.
15) Blair, S. (1992), "The Monumental Inscriptions from
Early Islamic Iran and Transoxiana", Leiden.
16) Creswell, K.A.C (reper. 1979), "Early Muslim
Architecture", 2 vols, Londo
17) Creswell, K.A.C (reper. 1978), "The Muslim
Architecture of Egypt", 2 vols , London.
18) Ettinghausen, R., and O. Grabar (1987), "The Art and
Architecture of Islam", 650-1250, Yale.
19) Finster, B. (1994), "Frühe iranische Moscheen," Berlin.
20) Godard, A. (1934), "Le Tari Khana de Damghan",
Gazette des Beaux Arts 76, pp.225-235.
21) Shokoohy, M. (1978), "Studies in the Early Medieval
Architecture of Iran and Afghanistan", unpublished
dissertation , Herriot Watt University.
22) Zarinkoub, A. (1975), "The Arab Conquest of Iran and
its Aftermath", Cambridge History of Iran, From Arab
Invasion to the Saljuqs, vol. IV, ed. R. Frye, Cambridge.
23) Zipoli,R.and B.M.Alfieri (1977), "La Moschea Ğāmi‘ di
Fahrağ", Studi Iranici, Rome, pp 41-76.
