ارزیابی میزان موفقیت محدوده قانونی رشد شهری طرح های جامع در مهار رشد کلانشهر تهران

الموضوعات :

داود عزیزی ¹ (دانش آموختۀ کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.)
علی اکبر تقوایی ² (دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.)
میثم آدینه لوفرد ³ (دانش آموختۀ کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران.)

تاريخ الإرسال : 25 الأحد , محرم, 1439 تاريخ التأكيد : 13 السبت , جمادى الأولى, 1440 تاريخ الإصدار : 24 الإثنين , محرم, 1441

الکلمات المفتاحية: طرح جامع, ارزیابی, محدوده و مرز رشد شهری, سیاست های مهار رشد شهری, کلانشهر تهران,

ملخص المقالة :

با گذشت بیش از چهاردهه از تهیه طرح‌های جامع و تعیین محدوده قانونی برای شهرهای ایران، هنوز ارزیابی دقیقی از موفقیت این ابزار صورت نگرفته است. همین عامل باعث شد این پژوهش به انجام این مهم پرداخته و به ارزیابی میزان موفقیت محدوده قانونی طرح جامع دوم تهران مبادرت نماید. روش تحقیق پژوهش بر پایه روش ارزیابی کمی و با هدف کاربردی است و تصاویر ماهوراه‌ای اصلی‌ترین داده مورد استفاده در این مقاله است. تجزیه‌و‌تحلیل و پردازش داده‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای Envi و Arcgisصورت گرفته و انطباق مرز و محدوده رشد شهری طرح جامع و مرز واقعی بررسی شده است. یافته‌ اصلی پژوهش دلالت بر این دارد که محدوده قانونی طرح جامع دوم کلانشهر تهران، نتوانسته بطورموثری توسعه شهری را کنترل کند. همچنین مشخص شد که ارزش شاخص مهار مرز رشد 15/0 است، که بر عدم توانایی مرز رشد شهری در محدود کردن توسعه شهری کلانشهر تهران اشاره دارد.

نص كامل:



 

ارزیابی میزان موفقیت محدوده قانونی رشد شهری طرح­های جامع در مهار رشد کلانشهر تهران

مهندس داود عزیزی¹، دکتر علی اکبر تقوایی**، مهندس میثم آدینه لوفرد***

چکیده

با گذشت بیش از چهاردهه از تهیه طرح­های جامع و تعیین محدوده قانونی برای شهرهای ایران، هنوز ارزیابی دقیقی از موفقیت این ابزار صورت نگرفته است. همین عامل باعث شد این پژوهش به انجام این مهم پرداخته و به ارزیابی میزان موفقیت محدوده قانونی طرح جامع دوم تهران مبادرت نماید. روش تحقيق پژوهش بر پایه روش ارزیابی کمی و با هدف کاربردی است و تصاویر ماهوراه­ای اصلی­ترین داده مورد استفاده در این مقاله است. تجزیه­و­تحلیل و پردازش داده­ها با بهره­گیری از نرم­افزارهای Envi و  Arcgisصورت گرفته و انطباق مرز و محدوده رشد شهری طرح جامع و مرز واقعی بررسی شده است. یافته­ اصلی پژوهش دلالت بر این دارد که محدوده قانونی طرح جامع دوم کلانشهر تهران، نتوانسته بطورموثری توسعه شهری را کنترل کند. همچنین مشخص شد که ارزش شاخص «مهار مرز رشد» 15/0 است، که بر عدم توانایی مرز رشد شهری در محدود کردن توسعه شهری کلانشهر تهران اشاره دارد. 

 

 

واژه‌های کلیدی

 ارزیابی، سیاست­های مهار رشد شهری، مرز و محدوده قانونی رشد شهری، طرح­ جامع، کلانشهر تهران

 

 

 

 

 

---

[1] * دانش آموخته­ی کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران، (مسئول مکاتبات)

این مقاله مستخرج از پایان­نامه اینجانب با عنوان«ارزیابی میزان موفقیت سیاست‌های مهار شهری در طرح­های جامع کلانشهر تهران» به راهنمایی دکتر علی اکبر تقوایی در گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس می­باشد.

[e-mail]

* * دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

[e-mail]

* * * دانش آموخته­ی کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه بین­المللی امام خمینی، قزوین، ایران

[e-mail]

مقدمه

سرعت بالاي شهرنشینی در دنيا بعد از جنگ جهانی دوم چالش­هاي بسياري را براي شهرها بوجود آورده است. طبق گزارش سازمان ملل متحد¹ سال 2007 برای اولین بار در تاریخ است که اکثریت مردم در مناطق شهری زندگی می­کنند. نسبتِ جمعیتِ جهان که شهری است به سرعت در حال رشد است و در حال حاضر بخش بزرگی از کل جمعیت در شهرها زندگی می­کند که در هیچ دوره تاریخ این چنین نبوده است. در دو یا سه دهه گذشته این روند شهرنشینی به سریع­ترین شکل در کشورهای در حال توسعه رخ داده است و به عنوان یک کلیت گسترده، سریع­تر از نرخ رشد اقتصادی، روندِ سریعِ شهرنشینی جمعیت بوده است.

حاصل تغییر در نسبت جمعیت شهری، گسترش کالبدی خارج از برنامه شهرها بوده و شهرها را درگیر مسائل فراوانی نموده است. ابعاد و کلیت این موضوع، شهرهای کشورهای در حال توسعه را بیشتر تحت تاثیر خود قرار داده است.

با همه این­ها اگر به موضوعِ گسترش کالبدی شهرها بیندیشیم خواهیم دید که شهرها اندامواره­­هایی زنده هستند که رشد آنها پدیده­ای اجتناب­پذیر است. گسترش کالبدی شهری­ای که در این تحقیق مورد نظر است گسترشی بی­برنامه و پراکنده است. در این زمینه، نلسون و داوکینز عنوان می­دارند که گسترش بی­رويه رشد شهري و پراکنده­رويی شهري ناشی از بسياري رفتارهاي فردي، به ويژه تمايلات براي فضاي بيشتر و مهاجرت­هاي اقليت­ها درنتيجه برخی از سياست­ها می­باشند و از آنجايی که دست­هاي نامرئی بازار توانايی جانمايی و تخصيص کاراي کاربري اراضی را ندارد، لذا سياست­هاي عمومی براي پيشگيري از پراکنده­رويی و کنترل رشد لجام گسيخته شهرها لازم می­باشند. ابزار شناخته شده جهت مديريت رشد شهرها، سياست­هاي مهارکننده رشد شهري می­باشد که استفاده و کاربرد آن توسط دولت­هاي محلی به شدت در حال افزايش است (Nelson & Dawkins, 2004,3-4).

به همین منظور، در اواسط قرن بیستم میلادی با توسعه دانشِ برنامه­ریزی و شهرسازی که بر پایه رویکردهای تجربی-عقلانی استوار بود، تهیه طرح­های جامع برای شهرها آغاز شد. این طرح­ها برای مقابله با مسائل و مشکلات حاد شهری و خصوصاً پراکنده­رویی شهری ابزار و استراتژی­هایی را پیشنهاد نمودند. یکی از این ابزارها و استراتژی­ها محدوده یا مرز رشد شهری² بود که رسالت اصلی آن جلوگیری از رشد کالبدی بی­رویه­ی شهرها بود. با آگاهی به این نکته که اکثریت نظام برنامه­ریزی کشورهای در حال توسعه از کشورهای توسعه یافته تقلید شده است، طرح­های جامع هم با فاصله زمانی اندکی به این کشورها انتقال یافت و برای شهرها و پایتخت های این کشورها تهیه گردید.

با توجه به مطالب گفته شده، تغییرات بنیادین نهادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی منجر گردیده جمعیت شهری ایران طی چهار دهه در حدود 60 درصد افزایش یابد. این افزایشِ بیش از حد جمعیت منجر به رشد و گسترش شهرها شده، که نمود رشد شهرها در ایران نیز عمدتاً به گسترش­های برون‌شهری منجر گردیده است. این روند به دلایل معلوم و مشخص در کلانشهرهای کشور شدتِ به مراتب بیشتری دارد. این رشد جمعیت یا به صورت پیوسته به رشد کالبدی کلانشهر منجر می‌شود یا به صورت منفصل در شهرها و شهرک‌های پیرامون کلانشهرها مکان­گزینی می­کنند.

به همین منظور و برای مقابله با گسترش و پراکنش شهری، در ایران نیز از اواسط قرن حاضر با تقلید از نظام­های برنامه­ریزی غربی، طرح­های جامع شهری که در دل خود سیاست­های مهار و محدودسازی رشد شهری را داشتند، به کار گرفته شدند. در طرح های جامع، سیاست­ها از کمربند سبز تا تعیین محدوده کالبدی رشد شهر (مرز رشد شهر) را در برمی­گیرد. تهران نیز از اولین شهرهایی بود که برای آن طرح جامع تهیه شد. با توجه به اینکه در طرح­های جامع تهیه شده در کشور سیاست مرز رشد شهری از ابتدا تاکنون کم و بیش مورد استفاده قرار گرفته و تقریبا نیز تغییری محتواییِ آنچنانی در آن­ها رخ نداده است، در این پژوهش به ارزیابی موفقیت سیاست­های مهار رشد شهری طرح­های جامع کلانشهر تهران و به طور خاص مرز رشد شهری پرداخته می­شود.

مبانی نظری

شهر و توسعه شهری

شهرها، همواره تحت تأثير نيروها و عوامل گوناگوني شكل گرفته و گسترش مي­يابند. شهر در اساس پديده­اي اجتماعي- اقتصادي است، انسان­ها براي كار وزندگي و ارتباطات، در پهنه­اي محدود و كمابيش متراكم گرد هم مي­آيند و كم­كم شهر را پديد مي­آورند. شهرها با تحولات اجتماعي، جابه­جايي­هاي جمعيتی تغييرات اقتصادي و نوآوري­هاي فن­شناختي، دگرگون مي­شوند. با افزايش جمعيت نيز فعاليت و سرمايه­گذاري به شدت توسعه مي­يابد و نظام و سازمان كالبدي شهرها دستخوش تغييرات اساسي مي­شود (سعيدنيا، 1378).

به عبارتی دیگر، توسعه شهری را می­توان بطور اعم تحرکِ جمعیت کشوری از مناطق روستایی بسوی نواحی شهری دانست. با اینکه تاریخ پیدایش شهرها به قدمت تاریخ تمدن بشری است ولی غالبا جمعیت شهرها نسبتِ کوچکی از جمعیت کل کشورها بوده است و تنها در دوران اخیر و در نتیجه انقلاب صنعتی مسئله مهاجرت به شهرها آغاز گردیده و یا به عبارت دیگر شهرنشینی بوجود آمده است (موسسه ویکتور گروئن و مهندس مشاور فرمانفرماییان، 1345).

 سیاست­های مهار شهری

 در اوایل قرن 20 پراکندگی شهری که از رشد شهری نشات می­گرفت در بسیاری از کشورهای جهان اول و پیشرفته به یک مسئله بزرگ تبدیل شد، همین خود عاملِ توجه ویژه این کشورها در اتخاذ سیاست­های مهار شهری گردید. اولین کشورهایی که در این زمینه پیشرو بودند و اقدامات اجرایی را نیز آغاز کردند بریتانیا بود(Myungje Woo, 2007). در سال 1945 پس از پایان جنگ جهانی دوم این کشور همراه با بازسازی شهرهای خود که در اثر جنگ صدمات زیادی دیده بودند، اجرای سیاست­های مهار شهری را نیز آغاز نمود.

در سراسر ایالات متحده، بعضی از مناطق و ایالت­ها، به محدود کردنِ پراکندگی علاقه­مند بوده­اند. آنها اقدامات مختلفی برای کنترل گسترش فضایی در بیرون از زمین­های شهری اتخاذ نموده­اند. مجموعه­ای از سیاست­ها، برنامه­ها، انگیزه­ها، و مقررات تصویب شده توسط مناطق و ایالت­ها با نام­های مختلفی شناخته می­شوند اما اغلب «مدیریت رشد»³ و یا «رشد هوشمند» نامیده می­شوند. این مداخلات به بازارهای زمین منطقه­ای، توسط پندال، مارتین، و فولتون⁴ (2002) و نلسون و داوکینز (2004) به عنوان «برنامه مهارِ شهری» طبقه­بندی می­شوند، که می­تواند به شکل مرزهای قوی رشد شهری، از جمله در پورتلند، یا بیشتر با مرزهای خدمات شهری منطبق باشد.

در رابطه با تعاریف سیاست­های مهار شهری؛ کلی⁵ (1993) می­نویسد که سیاست مهار شهری عبارتست از: مقررات رسمی مرز رشد شهری(UGB)، سیاست­های زیرساخت، و دیگر سیاست­های مربوط به رشد شهری که در خدمت کنترل و یا مدیریت تأثیر آن است.

نلسون و همکاران⁶ (2002)، پنج هدف برای سیاست مهار شهری ذکر می­کنند: 1) حفظ کالاها و منابع عمومی مانند هوای پاک، آب و مناظر قابل توجه؛ 2) به حداقل رساندن اثرات جانبی منفی؛ 3) به حداقل رساندن هزینه­های مالی عمومی؛ 4) به حداکثر رساندن عدالت اجتماعی؛ و 5) بهبود کیفیت زندگی است.

با توجه به جهانی شدن شهرنشینی و پراکندگی شهری ایجاد شده به توسط آن، کشورهای درحال توسعه نیز با مشکلات عدیده این پدیده درگیر شدند. همین امر نیز باعث توجه کشورهای در حال توسعه چون ایران به سیاست­های مهار شهری گردید. شاید ذکر این نکته ضروری باشد که رواجِ اندیشه مهار و محدودکردن رشد و توسعه شهری در ایران در قالب طرح­های جامع در کشور رسوخ پیدا کرد.

تیپولوژی و دسته­بندی سیاست­های مهار شهری

بر اساس نظراتِ نلسون و دانکن⁷ (1995)، پندال و همکاران⁸ (2002) سیاست­های مهار شهری به دو نوع طبقه­بندی می­شوند: 1)مرزهای رشد شهری و استراتژی­های مرتبط، و 2) سیاست­های زیرساخت. همچنین پندال و همکاران سیاست­های مهار شهری را به عنوان «ایجاد محدودیت­های جغرافیایی در رشد شهری» تعریف می­کنند. به طور کلی، هدف از سیاست­های مهار شهری محدود کردن پراکندگی شهری و رسیدن به یک استفاده بهتر از زمین در مناطق شهری و کلانشهری است.

طبق یافته­های پندال و همکاران (2002)، سیاست­های مهار شهری را می­توان به دو دسته­ی با جهت یا منشاءِ فشار⁹ و  کشش¹⁰ تقسیم­بندی کرد. بدین صورت که با قرار دادن زمین درخارج از مرزها، محدودیت­های فضای باز از جهات مختلف به رشد شهری فشار می­آورد. در شکلی دیگر، با مکانیابی در مناطق خاص و در امتداد مسیرهای خاص، زیرساخت­های عمومی رشدِ شهری را به سمت این مناطق می­کِشد و در نتیجه بیرون از مراکز موجود، جایی که قبلا چیزی وجود نداشت؛ شکل می­گیرد(Pendall et al., 2002).

سیاست مهار شهری با گرایش به فشار؛ شامل کمربند سبز¹¹و مرز رشد شهری و سیاست مهار شهری با گرایش به کشش؛ شامل مناطق خدمات شهری¹² است. بنابراین هدف از سیاست مهار شهری، چه سیاست­های با گرایش فشار  و چه سیاست­های با گرایش کشش، به انجام رساندن یک استفاده منظم­تر و فشرده­تر از زمین در مناطق شهری است(Pendall et al., 2002).

استالی و همکاران مرز رشد شهری را به عنوان خطی تعریف می­کنند که پیرامون یک شهر کشیده می­شود و در نواحی فراتر از این مرز، توسعه­های جدید مجوز داده نمی­شود یا تشویق نمی­گردد .(Staley et al, 1999)محدوده خدمات شهری مشابه مرز رشد شهری، خطی است که پیرامون یک محدوده شهری کشیده می­شود و در داخل آن، توسعه­های جدید تشویق شده و خدمات عمومی فراهم می­شود. محدوده­های خدمات شهری معمولاً به توسعه­های جدید فراتر از مرز امکان می­دهد، اما بدون اینکه زیرساخت را فراهم کند و بر حسب تغییرات مرز رشد شهری، انعطاف­پذیر است.(Myungje Woo, 2007)

پندال و همکاران (2002) کمربند سبز را به عنوان «یک باندِ کشیده نسبتاً محکم در اطراف یک شهرستان و یا منطقه شهری که برنامه­ریزان تلاش می­کنند دائمی باشد یا حداقل بسیار دشوار تغییر کند»، تعریف می­کنند. در مقابل، یک مرز خدمات شهری انعطاف بیشتری نسبت به مرز رشد شهری دارد، زیرا دولت­ها می­توانند ساخت­وساز خدمات عمومی مانند آب و فاضلاب را کنترل کنند(شکل1).

 

 

 

 

 

شکل1. حالت­های سياست های مهارکننده رشد شهری (منبع: (Woo, 2007

پیشینه تحقیق و روش­های ارزیابی سیاست­های مهار رشد شهری

طبق نظر بنگستون و همکاران(2004)، ارزیابی سیاست­های مهار رشد شهری چالش­زاست زیرا بسیاری از این سیاست­ها فاقد یک هدف صریح می­باشند. اگر چه رشد هوشمند، و همچنین حفاظت از زمین­های کشاورزی و فضای باز از اهداف کلی رایج است. اما آنها برای استخراج معیارهای ارزیابیِ روشن کافی نیست. با وجود این، بسیاری از محققان در شمال امریکا، غرب اروپا و چین هنوز هم برای ارزیابی اثرات سیاست­های مهار رشد شهری در کشورهای خود تلاش می­کنند.

در داخل کشور نیز چند نمونه تحقیق درباره سیاست­های مهار رشد شهری و به طور خاص محدوده­های رشد شهری انجام گرفته که در ذیل به آن­ها اشاره می­شود. 

پورجوهری و ماجدی(1389) در تحقیقی تحت عنوان«تحلیل فضایی میزان کارایی ساز­و­کار مدیریت رشد شهرهای ایران» با بهره­گیری از روش کمی، به بررسی تاثیرات حدود شهری با استفاده از دو شاخص اعتبار و کارایی می­پردازند. نگارندگان عنوان می­کنند که ابزار حدود رشد شهری دارای اعتبار و کارایی کافی نبوده و دارای مشکلات بنیادین است به نحوی که لزوم تجدید نظر در این حوزه را الزامی می­نماید.

نوروزی­فرد، برک­پور و عربی (1392) در مقاله­ای تحت عنوان «نقش محدوده­های شهری در کنترل و هدایت توسعه شهری تهران» با استفاده از روش تحقیق کیفی نتیجه­گیری می­کنند که نظام مدیریت شهری تهران از نقش ممانعت از توسعه با تعیین کمربند سبز و همچنین تعیین محدوده و حریم شهر به طور همزمان در محدوده­های شهری بهره جسته است، اما نتوانسته نقش خود را جهت دستیابی به توسعه موزون به خوبی ایفا کند. اما در عین حال نویسنده معتقد است که هر چند این محدوده­ها با ضعف­ها و نارسایی­هایی در اجرا و تحقق اهداف بوده اند اما در جهت کنترل و هدایت توسعه شهری نسبتا موثر بوده­اند. 

با توجه به بررسی­های صورت گرفته توسط نگارندگان از تحقیقاتی که حول محور ارزیابی سیاست­های مهار شهری در آمریکا (UGB) و انگلیس(green policy) و دیگر کشورهای تاثیر پذیرفته از این کشورها انجام شده است، می­توان به دو روش غالبِ ارزیابی کمی و کیفی اشاره کرد. ارزبابی کمی به بررسی طرح از نظر شاخص­های کمی خاص می­پردازد. به این معنا که با استفاده از سنجه­های انتخاب شده، نتیجه واقعی با وضعیت برنامه­ریزی شده مقایسه شده و محقق ارزیابیِ اثربخشی و موفقیت را انجام می­دهد. در جدول1 فشرده­ای از پیشینه موضوع و شاخص­های مورد استفاده پژوهش­ها آورده شده است.

 

 

 

جدول1. شاخص­های مورد مطالعه در تحقیقات مشابه خارجی

محقق/سال	شاخص استفاده شده	موضوع و نمونه مطالعاتی
نلسون و مور (1993)	تراکم مسکونی	مرز رشد شهری پورتلند
جُون (2004)	تعداد واحدهای مسکونی	ارزیابی مرز رشد شهری در پورتلند
کوچ و کارچاز (2006)	تعداد واحدهای مسکونی	مطالعه سیاست کمربند سبز در لیورپول
جنانینو و همکاران(2009)	حدِ توسعه زمین، تعداد ساختمان­ها، و تراکم ساختمانی	ارزیابی اثربخشی سیاست­های مهار شهری در سوئیس
السون و همکاران (1993)	حفظِ زمین، نسبت خانه­های نوساز در روی زمین­های قبلاً توسعه یافته و تراکم و نوع خانه­های جدید	اندازه­گیری موفقیت کمربند سبز در کنترل پراکندگی شهری
کاسانکو و همکاران (2006)	بررسی توسعه در زمین­های شهری و غیرشهری، گسترش کاربری اراضی مسکونی، مصرف زمین برای توسعه شهری، تغییر تراکم جمعیتِ	ارزیابی مرز رشد شهری15 شهر اروپا از اواسط 1950 تا اواخر 1990
یانگ و ژو (2007)	زمین­های کشاورزی، زمین بایر، زمین ساخته شده	سیاست مهار رشد شهری پکن

 

روش­شناسی

روش­شناسی از مهمترین بخش­های یک پژوهش به شمار می­رود، که در آن به بیان روش­ها و مدل­های مورد استفاده در پژوهش، شاخص­های انتخاب شده، شیوه­های گردآوری اطلاعات، نرم­افزارهای مورد استفاده، روش­های تحلیل داده­های جمع­آوری شده خواهیم پرداخت.

تجزیه­وتحلیل سنجش از دور و تحلیل همپوشانی

در این مطالعه از تحلیل همپوشانی برای بررسی انطباق بین مرزِ برنامه­ریزی شده و مرز واقعی هم به روش کمی و هم مورفولوژیک استفاده شد. قبل از تجزیه­وتحلیل پوشش و کاربری زمین، از روش سنجش از دور برای تکمیل کار استخراج مرز واقعی ساخته شده زمین کلانشهر تهران استفاده شد. با به کارگیری این روش، اطلاعاتِ تازه­ترین پوشش زمین از کلانشهر تهران پردازش شد، به طوری که مرز واقعی ساخته شده بر روی زمینِ تهران شناسایی شد. با به کارگیری این روش، اطلاعات پوشش زمین کلانشهر تهران پردازش شد به طوری که مرز واقعی ساخته شده تهران شناسایی شد. همچنین طرح جامع سوم کلانشهر تهران در سال 1386به تصویب مراجع ذی­صلاح رسیده است و با فرض شرایط عادی تا 1406 اعتبار دارد. تصاویر مورد استفاده در این پابان­نامه از ماهواره لندست سنجند­ه TM¹³ دریافت شده است.

از تحلیل همپوشانی برای مقایسه تصاویر پوشش زمین کلانشهر تهران در سال­های مختلف استفاده شده است. به منظور برجسته ساختن فرایند توسعه شهری سریع در تهران، تصاویر وضعیت استفاده از زمین(کاربری زمین) در سال 1371 که طرح جامع (ساماندهی) دوم تصویب شده، تا سال 1386 که طرح جامع سوم تصویب شده است، استخراج گردید. سپس از طریق تجزیه­و­­تحلیل سنجش از دور مورد بررسی قرار گرفت. روند توسعه شهری در طول دوره 1371-1386 از طریق تحلیلِ همپوشانی وضعیت پوشش استفاده از زمین در سال 1371 و سال 1386 مشخص شد. رویه سنجش از دوری و تحلیل همپوشانی در این تحقیق به شرح شکل2  و جدول2 انجام شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

        

      

 

                                                                          

 

 

شکل2.رویه سنجش از دوری و تحلیل همپوشانی تحقیق

 

جدول2. نمای کلی از داده­های مورد استفاده در تجزیه و تحلیل سنجش از دوری و تحلیل همپوشانی

نوع داده	منبع
تصویر لندست سنجند­ه TM سال 1371 (Path 165/Row 35, resolution 30m, Band 2,3,4	سایت زمین­شناسی آمریکا14
تصویر لندست سنجند­ه TM سال 1386 (Path 165/Row 35, resolution 30m, Band 3,4,5	سایت زمین­شناسی آمریکا
طرح جامع سال1345، 1371	وزارت راه و شهرسازی، شهرداری تهران

 

شاخص­های تحقیق

در این بخش شاخص­های منتخب برای ارزیابی انطباق بین مرز رشد شهری برنامه­ریزی شده در طرح جامع با مرز واقعی که مستقیماً از مبانی نظری مطرح شده در فصل دوم مستخرج شده­اند ذکر می­شوند.

 برای ارزیابی انطباقِ کمی «مقدار توسعه زمین» به عنوان شاخص اصلی انتخاب شده است. برای ارزیابی مورفولوژیک انطباق، شاخصی تحت عنوان «نسبت مهار مرز»¹⁵ برای شناسایی اینکه چه مقدار از مرز ساخته شده واقعی از مرز پیش­بینی شده در طرح جامع انحراف داشته، استفاده شد (Han et al., 2009; zheng, 2014). این شاخص از نسبت بینِ افزایش نواحی ساخته شده در خارج از مرز رشد شهری از زمان اجرای آن و افزایش نواحی ساخته شده در داخل مرز رشد شهری از زمان اجرای آن اندازه­گیری می­شود. اگر مقدار این شاخص بالا باشد، سطح انطباق مورفولوژیک پایین­تر است. جدول3 و شکل3 به درک بیشتر سنجه مورد اشاره در ارزیابی انطباقِ مورفولوژیک کمک شایانی می­نماید.

 

 

 

 

 

 

 

شکل3. مثال گرافیکی برای جدول5 (Source: Zheng, 2014)

جدول3. فاکتورهای ارزیابی اثربخشی و موفقیت مرز رشد شهری(Source: Zheng, 2014)

شاخص­ها	مثال
افزایش نواحی ساخته شده از زمان اجرای طرح	A1+A2
نواحی که طرح اجازه گسترش داده است	A3
افزایش نواحی ساخته شده در داخل مرز رشد شهری از زمان اجرا	A1
افزایش نواحی ساخته شده در خارج از مرز رشد شهری از زمان اجرا	A2/A1

 

 

 

 

 

 

 

 

با توجه به اینکه در طرح­های جامع در قالب سیاست­های مهار شهری و به طور خاص مرز رشد شهری، بر مقدار کلی اراضی ساخته شده موجود در زمانِ تهیه طرح از یک طرف، و بر اراضی­ای که قرار است در افق طرح توسعه یابد مقرراتی وضع شده است، در این پژوهش هر دو انطباق کمی و مورفولوژیک در چارچوب تحلیلی مقاله گنجانده شده است.

محدوده مورد مطالعه

شهر تهران مركز و پایتخت سياسي و اداري كشور و مركز استان تهران در طول جغرافيايي ٥١ درجه و ١٥ دقيقه تا ٥١ درجه و ٣٥ دقيقه و عرض جغرافيايي ٣٥ درجه و ٣٥ دقيقه تا ٣٥ درجه و ٥٠ دقيقه قرار دارد. اين شهر در اقليم مديترانه­اي در دامنه جنوبي ارتفاعات البرز در كوهپايه­ها تا دشت­هاي كه شيب بر روي رسوبات آبرفتي دوران چهارم  از ارتفاع 040/1 تا 480/1 متر از سطح دريا قرار دارد (مطالعات طرح جامع تهران، 1386).

منطقه تهران و شهر تهران در پهناي دو كوه و كوير، در دامنه جنوبي البرز گسترده شده است. پهنه تهران از قسمت جنوب و جنوب غربي به دشت­هاي شهريار و ورامين گشوده مي­شود و در شمال و شرق به وسيله كوهستان محصور شده است. حد طبيعي فضاي جغرافيايي پهنه تهران هم در كوه و هم در دشت به وسيله دو رودخانه جاجرود و كرج مشخص مي­شود. اين دو رودخانه كوهستان البرز مركزي را در ديواره شمالي فضاي تهران به طور عميقي بريده و به سه قسمت جدا از هم تقسيم مي­كنند (مطالعات طرح جامع تهران، 1386).

 

تحلیل کمی و اندازه­گیری موفقیت و اثربخشی مرز رشد شهری

 در این بخش از تصاویر ماهواره­ای استفاده شد. به منظور استخراج مرزهای واقعی ساخته شده، تصاویر TM تهران نیاز به پردازش داشت. برای این مهم، از نرم افزار Envi برای شناسایی انواع مختلف پوشش/کاربری زمین کلانشهر تهران در سال 1371 و 1386 استفاده گردید. در این مطالعه، باند 4، 3 و 2 از تصاویر TM تهران در سال 1371 و  باند 5، 4 و 3 از تصاویر TM تهران در سال 1386 برای طبقه­بندی استفاده شد(شکل 4). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل4. تصاویر لندست سنجده TM  سال­های1386 و 1371 کلانشهر تهران(منبع:USGS, 2017 )

برای طبقه بندی تصاویر چهار کلاس کاربری انتخاب و عملِ طبقه­بندی بر مبنای آن­ها بر روی تصاویر اعمال گردید. این چهار کلاس عبارتند از: اراضی ساخته شده، اراضی سبز و پوشش گیاهی، اراضی بایر و پهنه­های آبی(شکل5).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل5. طبقه بندی کاربری اراضی سال 1386 و 1371 کلانشهر تهران

 

بعد از انجام طبقه­بندی تصاویر سال­های 1371 و 1386 کلانشهر تهران، اقدام به استخراج مرزهای نواحی ساخته شده در طی سال­های 1371 و 1386 شد (شکل6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل6. مرز واقعی نواحی ساخته شده کلانشهر تهران در سال 1386 و 1371

اندازه­­­گیری اثر­بخشی و موفقیت مرز رشد شهری

این بخش یافته­های تجربی در مورد اثربخشی و موفقیت مرز رشد شهری در طرح سال 1371، که از نظر انطباق اندازه­گیری شده را فراهم می­کند. دو بخش کلی این قسمت: (1) توسعه شهری در 1371-1386 (2) سطح انطباق بین مرز واقعی ساخته شده در سال 1386 و مرز رشد شهری برنامه­ریزی شده در طرح 1371

توسعه شهری سریع تهران از 1371-1386

پس از تجزیه و تحلیل سنجش از دوری و طبقه­بندی اطلاعات کاربری زمین، اراضی ساخته شده کلانشهر تهران در زمان تهیه طرح جامع دوم(1371) 54/377 کیلومتر مربع برآورد شده است. بعد از گذشت 15 سال و در سال 1386 مساحت اراضی ساخته شهر تهران به 76/466 کیلومتر تغییر پیدا کرده است. این بدین معنی است که اراضی ساخته شده ظرف مدت 15 سال حدود 90 کیلومتر مربع افزایش پیدا کرده است که نرخ رشد 63/23 درصدی را نشان می دهد در حالی که نرخ رشد جمعیت کلانشهر تهران در همین دوره 68/18 درصد بوده است¹⁶.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل7. سیر تکاملی اراضی ساخته کلانشهر تهران از سال 1371تا 1386 (ماخذ: نگارندگان)

nitial State
Class Total	Row Total	Barren land	Green land	Built land	Water land	Unclassified
766/58	766/58	766/58	0.06	0/05	0/00	766/44	Unclassified	Final State
466/76	466/76	77/44	46/11	342/93	0/22	0/06	Built land
64/68	64/68	5/51	43/72	14/41	0/01	0/03	Green land
0/42	0/42	0/02	0/06	0/10	0/25	0/00	Water land
81/64	81/64	57/37	5/16	19/05	0/03	0/03	Barren land
-		140/40	95/09	377/54	0/50	766/56	Class total
-		83/04	51/37	34/61	0/25	0/12	Class Changes
-		-58/76	-30/41	89/22	-0/08	0/03	Image Difference

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول4. مقدار و مساحت کاربری­ها و تغییر سهم هر یک از آنها

هنگامی که مورفولوژی شهری سال 1371 را با سال1386 مقایسه می­کنیم، متوجه می­شویم که اکثریت اراضی ساخته شده در سال 1386 در مجاورت اراضی ساخته شده موجود در سال 1371 گسترش پیدا کرده­اند. همانطور که در تصویر (شکل7) مشخص است در دوره طرح جامع سال 1371 اکثریت این افزایش­ها در پهنه شمالی تهران روی داده است. اکثریت این تحولات در پهنه شمالی نیز حاصل تبدیل کاربری­های اراضی سبز به اراضی شهری بوده است، به طوری که 41/30 کیلومتر مربع از اراضی سبز دچار تغییر کاربری شده و به زیر ساخت­وساز رفته­اند. جزیئات این تغییر و تحولات مساحت کاربری­ها در جدول4 به تفصیل آمده است.

موفقیت و اثربخشی مرز رشد شهری در طرح جامع سال1371 

از آنجا که هدف از مرز رشد شهری کنترل توسعه شهری است تا زمانی که تمام تحولات جدید در قالب مرز رشد شهری اتفاق افتاده، می­توان گفت که نتیجه برنامه­ریزی و طرح مطابق با برنامه است.

تحلیلِ تصاویر ماهواره­ای و نرم­افزار گوگل­ارث نشان از این واقعیت دارد که در سال 1371 زمانی که مرز رشد شهری در طرح جامع تدارک دیده می­شده، تحولات زیادی در حاشیه کالبدی شهر تهران (به خصوص در شرق و جنوب) در حال وقوع بوده است.

این تحولات به دلیل عقب­ماندگی نظام مدیریت شهری از میزان رشد جمعیتی و کالبدی شهر و غالباً بدون مجوز ساختِ قانونی رخ داده است. همچنین اینکه بنظر می­رسد این لکه­ها و سکونتگاه­های افزوده شده هر چند با تاخیر اما به مرور در محدوده قانونی شهرداری ادغام شده و برنامه­ای در راستای مدیریت آن­ها صورت نگرفته است. بنابراین باید به این نکته توجه داشت که نظامِ برخورد طرح جامع با کالبد شهر و از این طریق تعیین مرز رشد شهری به گونه­ای گزینشی بوده و همیشه بافت­های خارج از مرز و داخل مرز ایجاد کرده است. همانطور که عنوان شد نظام برخورد طرح جامع با وضع موجود شهر به گونه­ای بوده که غالبا بافت­هایی را نادیده گرفته (خارج از مرز قانونی انداخته است) و همین امر باعث گسترش بیش از اندازه این بافت­ها در سایه عدمِ وجود قوانین و مقررات گردیده است.

از طریق تحلیل پوشش کاربری، یک مقایسه مورفولوژیکی بین مرز رشد شهری و مرز واقعی ساخته شده تا سال1386 انجام شد (شکل8). همانطور که دیده می­شود که مقدار زیادی از تحولات در سمت شرق کلانشهر تهران خارج از مرز رشد شهری و متصل به بافت کالبدی آن اتفاق افتاده است.

مساحت این تحولات در خارج از مرز رشد شهری به میزان 53/13کیلومترمربع است که برابر 06/13درصد از کل افزایش منطقه ساخته شده 1371-1386 (90کیلومترمربع) می­باشد.

این آمار نشان می دهد که مرز رشد شهری به طور موثری رشد شهری تهران را کنترل نساخته است.. علاوه بر این، اکثریت گسترش­های غیرقانونی در سال1371و شروع اجرای طرح جامع حذف نشده­اند و همچنان گسترش در اطراف آنها ادامه پیدا کرده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل8. تحولات رخ داده در خارج مرز رشد شهری کلانشهر تهران (ماخذ: نگارندگان)

با این حال، با وجود گسترش در بیرون از مرز رشد شهری هنوز مقدار زیادی زمین در داخل شهر و مرز رشد شهری باقی مانده است که در طبقه­بندی تصاویر ماهواره­ای در قالب اراضی بایر آورده شده است (شکل10). وسعت این اراضی در پایان دوره طرح جامع و سال1386 حدود 55/89 کیلومترمربع محاسبه شده است.

با افزایش حدود 53/103 کیلومتر مربعی اراضی شهری در طی دوره 15 ساله 1371 تا 1386، حدود 55/89 کیلومتر مربع زمین بایر در داخل مرز قانونی رشد شهری باقی مانده است، که نشان می­دهد با وجود امکان توسعه در داخل مرز رشد شهری، بخش زیادی از فعالیت­های ساخت­وساز در خارج از مرز رشد شهری اتفاق افتاده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل9. مقایسه بین مرز رشد شهری و مرز نواحی ساخته شده واقعی در سال 1386 (ماخذ: نگارندگان)

نسبت مهار مرز یکی از شاخص ارائه شده توسط هان و همکاران (2009) است که به درجه مهارکنندگی مرز رشد شهری می­پردازد. این شاخص با محاسبه نسبت بین نواحی ساخته شده بیرون از مرز رشد شهری (53/13کیلومتر مربع) و نواحی ساخته شده در داخل مرز رشد شهری(90کیلومترمربع) اندازه­گیری می­گردد. هرچه مقدار این نسبت بیشتر باشد درجه موفقیت و اثربخشی مرز رشد شهری کمتر است. نسبت این شاخص برای کلانشهر تهران 15/0 محاسبه شده است. از آنجا که در این پژوهش به دلیل نبود اطلاعات و منابع لازم و وجود شهرها و روستاهای زیاد در جنوب تهران و تداخل مرزهای سیاسی_­اداری آن­ها با کلانشهر تهران؛ فقط گسترش­های خارج از مرز و متصل به شرق تهران محاسبه و لحاظ شده است به طور طبیعی مقدار این شاخص عدد پایینی را به خود اختصاص داده است. گرچه این شاخص در نگاه اول کوچک و کم است و ظاهرا نشان از موفقیت زیاد مرز رشد شهری در مهار توسعه شهری کلانشهر تهران دارد، اما همانطور گفته شد به دلیل اینکه فقط تحولات شرق تهران در نظر گرفته شد این شاخص از شکست مرز رشد شهری در محاصره توسعه شهری تهران حکایت دارد(شکل9).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل10. اراضی بایر در داخل مرز رشد شهری سال 1386 (ماخذ: نگارندگان)

با توجه به تجزیه و تحلیل بالا، مشاهده می­شود که مرز رشد شهری به طور موثری توسعه­های جدید کلانشهر تهران را مهار نکرده و به محاصره نینداخته است. به طوری که 06/13درصد از افزایش اراضی ساخته شده در 1371-1386 در بیرون از مرز رشد شهری گسترش یافته است. با این حال، از دیدگاه کمی، مقدار کل افزایش اراضی ساخته شده در 1371-1386، هم در داخل و هم خارج از مرز رشد شهری، مقدار 53/103 کیلومتر مربع است( با احتساب اراضی توسعه یافته در خارج از مرز رشد شهری) که کوچکتر از اراضی موجود برای توسعه در داخل مرز طرح جامع سال1371(حدود تقریبی 141کیلومتر مربع) است. این مسئله گویای آن است که تا سال 1386 مرز رشد شهری تا اندازه­ای توسعه شهری را محدود کرده است. به عبارت دیگر، یک انطباقِ کمی (عددی) در محدوده زمانی 1371-1386 وجود دارد. البته ذکر این نکته ضروری است که علت این انطباق تا حدودی به دلیلِ بزرگ گرفتن مساحت مرز رشد کلانشهر تهران در طرح جامع مربوط می­شود¹⁷. جدول5و شکل11 یک نمای کلی از تجزیه و تحلیل بالا را ارائه می­دهند.

جدول5. نمای کلی از محاسبه شاخص مهار رشد شهری

 

شاخص­ها	مساحت
مقدار اراضی ساخته شده از سال1371تا 1386 (A1+A2)	53/103
مقدار اراضی ساخته شده در خارج از مرز رشد شهری از سال1371تا 1386 (A2)	53/13
مقدار اراضی ساخته شده در داخل مرز رشد شهری از سال 1371تا 1386 (A1)	90
مقدار اراضی که مرز طرحِ جامع سال 1371 به آن اجازه گسترش داده است (A3)	4/141
مقدار اراضی که داخل مرز رشد شهری در سال 1386 به صورت بایر باقی مانده­اند (A4)	55/89
شاخص مهار رشد شهری (A2/A1)	15/0

 

 

 

 

 

 

 

شکل11. شکل گرافیکی از شاخص مهار رشد شهر (منبع: Feng et al., 2010)

به طور کلی می­توان استنباط کرد که تا سال 1386، سطح انطباقِ موفولوژیک بین مرز رشد شهری پیش­بینی شده در طرح جامع و مرز واقعی ساخته شده پایین است. بخش قابل ملاحظه­ای از تحولات جدید خارج از مرز رشد شهری رخ داده است و ارزش شاخص مهار رشد شهری 15/0 است. اما در مقابل، سطح انطباق تا حدودی بالا است که توسط اندازه و وسعت کاربری­ها محاسبه شد.

نتیجه­گیری

در مجموع، با توجه به اینکه مرز و محدوده رشد شهری در درجه اول به عنوان یک مرز کنترلی شناخته می­شود، این وظیفه را در پهنه شمالی و ارتفاعات شمالی تهران به خوبی ایفا نموده و مانع از گسترش بیشتر شهر در خارج از مرز رشد تعیین شده گردیده است. همانطور که نشان داده شد 06/13درصد از افزایش اراضی ساخته شده در دوره 1371-1386 از چارچوب مرز رشد شهری فراتر رفته و شاخص مهار مرز نیز 15/0 است. این شاخص گرچه عدد کوچکی را به خود اختصاص داده است اما با توجه به مقدار زیاد زمینی که در داخل مرز رشد وجود دارد سطح انطباق مورفولوژیک بین مرز رشد شهری در نظر گرفته شده و مرز واقعی ساخته شده نسبتاً پایین است. بر اساس شواهد موجود، مرز و محدوده رشد شهری به اندازه کافی در کنترل توسعه شهری کلانشهر تهران موفق نبوده است.

با وجود انحراف مورفولوژیکی، مساحت کل توسعه­های جدید در طول 1371-1386 بیشتر از مساحت اراضی مجاز (داخلِ مرز) در طرح سال1371 نیست، که حداقل نشان می­دهد که اندازه و وسعت مرز رشد طرح جامع (میزان اراضی مجاز توسعه در طرح جامع) معقول و کافی بوده است¹⁸. البته گفتنی است که اراضی خالی و قابل توسعه در داخل شهر تهران به طور ناهمگونی پراکنده هستند، بدین صورت که در قسمت شرق شهر و در داخل مرز رشد شهری اراضی خالی و قابل توسعه قابل ملاحظه­ای وجود ندارد؛ بر خلاف قسمت غرب و تا حدودی جنوب شهر که اراضی قابل توسعه زیادی را در خود جا داده است. این عامل به نظر می­رسد در گسترش­های خارج از مرز در شرق کلانشهر تهران موثر بوده باشد.

 

فهرست مراجع

1.       وزارت راه و شهرسازی و شهرداری تهران(1345، 1371)، اسناد طرح­های جامع کلانشهر تهران.

2.       ﭘﻮرﺟــﻮﻫﺮي، اﻣﻴﺮﺣﺴــﻴﻦ؛ و ﻣﺎﺟــﺪي، ﺣﻤﻴــﺪ. (1389). ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﻴﺰان ﻛﺎراﻳﻲ ﺳـﺎز و ﻛﺎر ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ رﺷـﺪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﻳـﺮان، ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ شهری، 25، 35-48.

3.       ﺳﻌﻴﺪﻧﻴﺎ، اﺣﻤﺪ. (1378). کتاب سبز. جلد اول.تهران: ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ­رﻳﺰي ﺷﻬﺮي وزارت ﻛﺸﻮر.

4.       نوروزی­فرد، مهدی؛ برک­پور، ناصر؛ و عربی، مهدی. (1392). نقش محدوده­های شهری در کنترل و هدایت توسعه شهری تهران. نشریه نامه معماری و شهرسازی، 7(13)،151-173.

1.       Couch, C., & Karecha, J. (2006). Controlling urban sprawl: Some experiences from Liverpool. Cities, 23(5), 353-363.

2.       Elson, M. J., Walker, S., Macdonald, R., & Edge, J. (1993). The effectiveness of Green Belts. London: HMSO Publications Centre.

3.       Gennaio, M. P., Hersperger, A. M., & Bürgi, M. (2009). Containing urban sprawl-Evaluating effectiveness of urban growth boundaries set by the Swiss Land Use Plan. Land Use Policy, 26(2), 224-232  .

4.       Han, H., Lai, S., Dang, A., Tan, Z., & Wu, C. (2009). Effectiveness of urban construction boundaries in Beijing: An assessment. Journal of Zhejiang University Science A, 10(9), 1285–1295.

5.       USGS. (2017). Retrieved September, 2017, from https://www.usgs.gov.

6.       Jun, M. J. (2004) The Effects of Portland’s Urban Growth Boundary on Urban Development Patterns and Commuting. Urban Studies, 41(7), 1333-1348.

7.       Kasanko, M., Barredo, J. I., Lavalle, C., McCormick, N., Sagris, V., & Brezger, A. (2006). Are European cities becoming dispersed? A comparative analysis of 15 European urban areas. Landscape and Urban Planning, 77, 111–130.

8.       Kelly, E. (1993). Managing Community Growth: Policies, Techniques, and Impacts. Westport, CT: Praeger.

9.       Woo, M. (2007). Impacts of urban containment policies on urban growth and structure. Doctoral dissertation, The Ohio State University, Athens.

10.       Nelson, A. C., & Moore, T. (1993). Assessing urban growth management: The case of Portland, Oregon, the USA's largest urban growth boundary. Land Use Policy, 10(4), 293-302.

11.       Nelson, A. C., Pendall, R., Dawkins, C. J., & Knaap, G. J. (2002). The link between growth management and housing affordability: The academic evidence. Growth management and affordable housing: Do they conflict, 117-158.. 

12.       Nelson, A., & Dawkins, J. (2004). Urban containment in the United States: History, models, and techniques for regional and metropolitan growth management. APA Planning Advisory Service Reports, (520), 1-82.

13.       Nelson, A., & Duncan, J. (1995). Growth Management Principles and Practices. American Planning Association. Chicago: Planners Press.

14.       Pendall, R., Martin, J., & Fulton, W. B. (2002). Holding the line: urban containment in the United States. Center on Urban and Metropolitan Policy, Washington: the Brookings Institution. 

15.       Staley, S. R., Edgens, J.G., & Milder, G. C. S. (1999). A Line in the Land: Urban-Growth Boundaries, Smart Growth, and Housing Affordability. Reason Public Policy Institute. Retrieved 20 March 2017, from http://www rppi.org/ urban/ps263.html.

16.       Yang, J., & Zhou, J. X. (2007). The failure and success of greenbelt program in Beijing. Urban forestry & urban greening, 6(4), 287-296.

17.       Zheng, L. (2014). Evaluating the Effectiveness of Urban Growth Control Boundary in Comprehensive Land Use Plan through a Conformance-Based Approach An Empirical Study of Hangzhou, China,Unpublished Master's Thesis, Radboud University, Nijmegen, Nederland.

14

 

---

[1]  

- Principles and Recommendations for Population and Housing Census

[2] - Urban Growth Boundary (UGB)

[3]  - Growth management

[4]  -Fulton

[5]  -Kelly

[6] - Nelson et al

[7] - Nelson, A., & Duncan, J.

[8] - Pendall et al

[9] - push

[10]  -pull

[11] - Green Belt(GB)

[12] - Urban Service Area(USA(

[13]  -Landsat Thematic Mapper

[14] -United States Geological Survey

[15]  -Boundary Containment Ratio (BCR)

[16] - طبق سرشماری کشور، جمعیت تهران در سال 1370، 6497000 و در سال 1385، 7711000 اعلام شده است که 68/18 درصد رشد داشته است.

[17] - به گونه­ای که در زمان تهیه و تصویب مرز رشد شهری در طرح جامع سوم (1386) از مساحت محدوده کلانشهر تهران کاسته شده است.

[18] - لازم به ذکر است که وسعتی که در طرح جامع سال 1386مورد عمل و استناد قرار گرفته است از وسعت طرح جامع سال 1371 کمتر است و مرز رشد شهری کوچکتر و محدودتر صورت­بندی شده است.