راهکارهای افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی معلمان
الموضوعات :
جهاندار امیری
1
(گروه ارتباطات دانشگاه صدا و سیما)
اردشیر زابلی زاده
2
(دانشگاه صدا وسیما)
سجاد کرمی نومیوندی
3
(معلم)
الکلمات المفتاحية: معلمان, آموزش و پرورش, منابع اطلاعاتی, سواد رسانه ای و اطلاعاتی,
ملخص المقالة :
آموزش و پرورش رسمی ترین سازمان آموزشی کشور و معلمین رکن اساسی این سازمان هستند. با رشد و توسعه وسایل ارتباط جمعی و دخالت نهادهای گوناگون در امر آموزش، عملا انحصار آموزشی این سازمان بویژه در حوزه فناوریهای نوین شکسته شده است. بسیاری ازجوانان و نوجوانان به شیوه های نادرست از اینترنت و منابع اطلاعاتی و ارتباطی استفاده میکنند. آنها در خانه و مدرسه، آموزش مؤثر و مفیدی برای استفاده از منابع اطلاعاتی و ارتباطی ندیده‌اند، از طرف دیگر نهاد خاصی هدایت آنها را بر عهده ندارد و بر اساس تحقیقات صورت گرفته در زمینه تفاوت سطح سواد اینترنتی و رسانه ای دانش آموزان و معلمان، والدین و معلمان نمی‌توانند چگونگی استفاده از رسانهها و منابع اطلاعاتی مدرن را به دانشآموزان آموزش دهند و ضرورت افزایش سواد رسانه ایی معلمان و راهکارهای آن که موضوع این پژوهش است به یک امر ضروری و انکارناپذیر تبدیل شده است. روش این پژوهش در خصوص راهکارهای افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی معلمان،تحلیل محتوای کیفی است و برمبنای مطالعات اسنادی و مصاحبه نیمه ساختار یافته انجام شده است. جامعه آماری تحقیق خبرگان حوزه سواد رسانهای و اطلاعاتی و کارشناسان امر آموزش بوده و دادهها براساس مصاحبه نیمه ساختاریافته تا حصول اشباع نظری گردآوری شده است. بر اساس نتایج ، آموزش مهارتهای 1)دسترسی، 2)استفاده-کاربرد، 3)ارزیابی-تجزیه، تحلیل و 4)تولید؛ تاثیر اساسی در افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی معلمان دارد که راهکارهای پیشنهادی متناسب با این مهارتها ارائه شده است.
_||_
راهکارهای افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی معلمان
چکیده:
آموزش و پرورش رسمی ترین سازمان آموزشی کشور و معلمین رکن اساسی این سازمان هستند. با رشد و توسعه وسایل ارتباط جمعی و دخالت نهادهای گوناگون در امر آموزش، عملا انحصار آموزشی این سازمان بویژه در حوزه فناوریهای نوین شکسته شده است. بسياري ازجوانان و نوجوانان به شيوه های نادرست از اينترنت و منابع اطلاعاتی و ارتباطی استفاده ميكنند. آنها در خانه و مدرسه، آموزش مؤثر و مفيدي برای استفاده از منابع اطلاعاتی و ارتباطی نديدهاند، از طرف دیگر نهاد خاصی هدايت آنها را بر عهده ندارد و بر اساس تحقیقات صورت گرفته در زمینه تفاوت سطح سواد اينترنتي و رسانه ای دانش آموزان و معلمان، والدين و معلمان نميتوانند چگونگي استفاده از رسانهها و منابع اطلاعاتی مدرن را به دانشآموزان آموزش دهند و ضرورت افزایش سواد رسانه ایی معلمان و راهکارهای آن که موضوع این پژوهش است به یک امر ضروری و انکارناپذیر تبدیل شده است. روش این پژوهش در خصوص راهکارهای افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی معلمان،تحلیل محتوای کیفی است و برمبنای مطالعات اسنادی و مصاحبه نیمه ساختار یافته انجام شده است. جامعه آماری تحقیق خبرگان حوزه سواد رسانهای و اطلاعاتی و کارشناسان امر آموزش بوده و دادهها براساس مصاحبه نیمه ساختاریافته تا حصول اشباع نظری گردآوری شده است. بر اساس نتایج ، آموزش مهارتهای 1)دسترسی، 2)استفاده-کاربرد، 3)ارزیابی-تجزیه، تحلیل و 4)تولید؛ تاثیر اساسی در افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی معلمان دارد که راهکارهای پیشنهادی متناسب با این مهارتها ارائه شده است.
کلمات کلیدی: سواد رسانه ای و اطلاعاتی، معلمان، آموزش و پرورش، منابع اطلاعاتی
مقدمه و طرح مسئله:
سازمان آموزش و پرورش به عنوان رسمی ترین و مهم ترین سازمان آموزشی در زمینه افزایش سواد عمومی کشور، نقش مهمی بر عهده دارد. مفهوم سواد امروزه بسیار گسترده تر از گذشته شده است و سواد را می توان در انواع مختلفی ذکر کرد، سواد رسانه ای ، سواد علمی، سواد دیجیتالی و اینترنتی؛ که در این زمینه آموزش و پرورش باید از غافله عقب نماند و پا به پای رسانه ها حرکت کند. ضرورت انجام این تحقیق اهمیت سواد رسانه ای و هم چنین آموزش آن از سنین کودکی و نوجوانی به دانش آموزان از طریق مدارس میباشد. لن مسترمن معتقد است در آینده ممکن است نقش و مفهوم معلم منسوخ شود و شرکت های خصوصی و رسانه ای جای نظام آموزش و پرورش عمومی را بگیرند، مگر اینکه معلمان بتوانند مخاطبین و دانش آموزان خود را متقاعد کنند که آنها کاری فراتر از انتقال مفاهیم و اطلاعات انجام می دهند و آن هم بسط آگاهی و تفکر انتقادی است، یعنی کاری که از عهده شرکت های خصوصی رسانهای بر نمیآید و فقط یک نظام آموزشی مستقل میتواند چنین وظیفهای را انجام دهد. (مسترمن1، 1986) لازمه این توانمندی، افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی مربیان و متولیان این امر می باشد. برخی کشورهای اروپایی، سواد رسانهای را به عنوان برنامه درسی مرکزی سیستم آموزش و پرورش درنظر می گیرند؛ در حالی که دیگران تنها آن را در برنامه های یادگیری مادام العمر در نظر می گیرند. (تورنرو2، 2013)
در خصوص اطلاعات هم باید گفت که ما در جهان مملو از ارتباطات زندگی می‌کنیم که در آن اطلاعات بسیار زیاد است، و با یک کلیک کردن ساده به کارشناسان و اطلاعات گسترده دست می‌یابیم. وجود فناوری تلفن همراه مانند این است که در یک زمان، در همه جا حضور داریم و چشم انداز جدیدی از آموزش را می‌بینیم. یادگیری در هر کجا، در هر زمان، با دسترسی برابر برای همه به عنوان یک حق بنیادی و انسانی است (گریزل و همکاران 2013). این دیدگاه بر این باور است که کودکان قادر به یادگیری مادام العمر هستند و با مهارتهای لازم برای دستیابی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی، ایجاد و مشارکت در زندگی مدنی از طریق رسانههای دیجیتال مجهز شده‌اند. تحقیقات در دو دهه گذشته نشان داده است که خواندن و نوشتن در فضاهای دیجیتالی و اطلاعاتی ممكن است نیاز به كاربرد پیچیده‌تری از مهارتها و توانش داشته باشد تا این که سواد آموزی مبتنی بر چاپ باشد (کاریو3، 2007؛ تانر4، 2014). با این حال، بیشتر موسسات رسمی آموزش و پرورش هنوز به دنبال تعاریف سنتی سوادآموزی، رویکردهای آموزشی و صرفا تمرکز بر آموزش و تمرین معلم محور هستند (کرکلند و همکاران5، 2011). در این مؤسسات، کودکان اغلب توانایی یادگیری ندارند و یا آنها را به جهان خارج از دیوار کلاس درس خود متصل نمی‌کند.
با این حال، خارج از مدرسه، کودکان به طور فزایندهای از دستگاه های موبایل، بازی های ویدئویی و اینترنت برای کشف دنیای خود استفاده میکنند (سازمان تشخیص رسانههای متداول 2016). جوانان برای مشارکت و هدایت موفقیت آمیز در این فضای به هم پیوسته و متصل، نیاز به سواد رسانهای و اطلاعاتی دارند؛ آنها بایستی بتوانند به طور انتقادی، استفاده کنند و متون دیجیتالی و چند بعدی را ایجاد نمایند. مؤسسه آسپن6 (2014) این واقعیت را بیان میکند که همه زبان‌آموزان و معلمان به میزان کافی به سواد عصر اطلاعاتی نیاز دارند، جایی که رسانهها به صورت سواد اطلاعاتی، اجتماعی – احساسی ارائه میشوند و قادر به استفاده از منابع یادگیری از طریق رسانههای چندگانه با اطمینان، موثر و ایمن هستند. بنابراین برای افزایش سواد رسانهای –اطلاعاتی، ابتدا بایستی ابعاد آن مشخص شود که عبارتند از: 1)روشهای آموزش، 2)سطوح آموزش، 3)تفکیک رسانهها، 4)تعیین جامعه هدف، 5)محتوای آموزش. بر اساس یافته‌ها تعیین این ابعاد نقش مهمی در ارتقای سطح سواد رسانهای و اطلاعاتی جامعه هدف دارد.
در راستای آموزش سواد رسانه ای سه نهادی مهمی که مي توانند ورود پیدا کنند شامل: 1) نهادهای آکادمیک، 2) نهاد رسانه ها و 3) نهادهای صنفی و مدنی می باشند . سازمان آموزش و پرورش به عنوان رسمی‌ترین نهاد آکادمیک یک کشور عمل میکند. امروزه با رشد وسایل ارتباط جمعی، نهادهای گوناگونی در کنار آموزش و پرورش و موازی با آن به امر تعلیم وتربیت می‌پردازند و عملا انحصار آموزشی را از این سازمان خارج کرده‌اند. در سال‌های اخیر و بنابر فرموده رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ایران خوشبختانه با درك ضرورت و اهمیت این امر و در پاسخ به نداي معظم له، طرح تدوین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در افق چشم‌انداز بیست-ساله جمهـوري اسلامی ایران تدوین و تصویب شده است. سند تحول بنیادین متشکل از 131 راهکار عملیاتی می باشد. در این سند به اهمیت رسانهها و نقش آنها در تعلیم و تربیت اشاره شده است. (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، 90) بر این اساس آموزش و پرورش کشور ایران با چاپ کتاب تفکر و سواد رسانهای در این عرصه ورود پیدا کرده است. در ابتدا و قبل از چاپ کتاب بایستی در فرآیند سیاستگذاری به منظور اجرای آن دقت شود. خلا یک الگوی راهبردی آموزش سواد رسانهای (که در آن امکانات و زیر ساختهای لازم تدارک دیده شود) در این نهاد دیده میشود. (کرمی نامیوندی، 95) هم چنین لازم است برای آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی به معلمان تمهیداتی در نظر گرفته شود. در این مقاله که جامعه هدف آن معلمان و مربیان سازمان آموزش و پرورش هستند، ضمن اشاره به تعاریف سواد رسانهای و اطلاعاتی و انواع آن، جایگاه نهاد آموزش و پروش و نقش معلمان در افزایش سواد رسانه ایی، اهمیت و ضرورت سواد رسانهای و اطلاعاتی در این نهاد دولتی بیان شده و در نهایت راهکارهایی در جهت تقویت و تجهیز معلمان به سواد رسانهای و اطلاعاتی ارائه می شود.
پیشینه پژوهش
تحقیقات انجام شده، در حوزه سواد رسانهای توسط سازمان جهانی یونسکو به این مسئله بسیار توجه دارد تا جایی که موسسه آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی در برخی کشورها تاسیس شده است؛ در کشور کانادا از همان سنین کودکی و در مدارس دبیر رسانه تعریف شده است که بتواند، آگاه کردن دانش آموزان به استفاده درست از رسانه و قدرت گزینشگری از رسانهها به آنها آموزش داده شود. سازمان جهانی یونسکو نیز اقدامات موثری برای افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی انجام داده است. این اقدامات شامل روشهای آموزشی و کارگاهی میباشد.آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی به عنوان یادگیری مادم العمر مطرح شده است. به همین دلیل آموزش آن در کشورهای مختلف و در تمامی مقاطع تحصیلی انجام میشود. (کرمی نامیوندی، 95)
پژوهشهای انجام شده در سطح بین المللی نشان میدهد، در کشورهای اتحادیه اروپا ( مانند: فنلاند و انگلستان و...) جهت سیاستگذاری آموزش سواد رسانهای چارچوب زیر را نظر گرفته اند. ابعاد این چارچوب عبارتند از: 1- پیشینه تاریخی، 2- چارچوب سیاست قانونی، 3.1- ظرفیت سازی: آموزش معلمان، 3.2- ظرفیت سازی: تدریس و آموزش دیگر محتواهای مرتبط، 3.3- ظرفیت سازی: منابع مالی، 4- نقش بازیگران (بیرون سیستم مدارس)، 5- مکانیسم ارزیابی (درون و بیرون مدرسه)، 6- مفاهیم اصلی و ارزشهای مشروع و قانونی، 7- قدردانی عمومی (و توصیهها) و 8- شیوهها و تمارین مفید (مک دوگال و لوینگستون، 2014). در میان این کشورها فنلاند از کشورهای پیشرو در آموزش سواد رسانهای در اتحادیه اروپاست که تحولات اخیر سواد رسانهای و توسعه اروپا به مدل دانشآموز7 محور آن گره خورده است. (کوتیلاینن و سورانتا8، 2007. ص 112) آموزش رسانهای بخشی از برنامه درسی فنلاندی از سال 1970 بوده، با این وجود آموزش سواد رسانهای موضوع مدارس فنلاند نبودهاست. اگرچه امروزه آموزش معلمان در فنلاند از کیفیت بالایی برخوردار است ولی ممکن است معلمان بدون مهارتهای لازم آموزش رسانهای فارقالتحصیل شوند. (Kupiainen 2010; 2013) دولت فنلاند درچارچوب سیاستگذاری حقوقی توجه بسیار زیادی به سواد رسانهای جوانان و امنیت محیط رسانهای به ویژه از آغاز قرن 21 داشته است. سال 2003 وزارت آموزش و پرورش فنلاند به منظور حمایت از کودکان، در حال تغییر محیط رسانهها و برنامههای رسانهای بوده و اقداماتی را شروع کرده است. (کوتیلاینن و سونینن9، 2014)
سال 2007 وزارت آموزش و پرورش فنلاند کمیته‌ای برای بیان و ترسیم نمودار توسعه ملزومات سواد رسانهای راه اندازی کرد. این کمیته روی پیشنهادها جهت طراحی یک برنامه عملی برای توسعه مهارتهای رسانهها و دانش رسانهای به عنوان بخشی از ارتقای جامعه مدنی و دانش محور شروع به فعالیت کرده است. این طرح‌ها شامل پیشنهادها برای تغییر قوانین مربوط به حقوق مدنی، چهارچوب برنامههای درسی اصلی دانشآموزان و آموزش معلمان بوده است. (Ibid 7) هنگامی که آموزش رسانه ای در جامعه به عنوان "برنامه ای از زندگی روزمره" گسترش یافت، (کوپیاینن10، 2010) بودجه لازم برای توسعه همراه با تمایل به توسعه سیاسی و همکاری در چندین شاخه از جامعه اختصاص داده شد. راهبرد دیگر بعد از طرح‌های پیشنهادی برنامه ریزی برای آموزش رسانه در فنلاند، توسعه آموزش و تحقیق از سال 2007 تا 2012 بود که به خلق روشهای عمده و اساسی برای پیشرفت آموزش رسانهای و سواد رسانهای در مدارس و دیگر موسسات آموزشی منجر شد. در راهبرد اخیر، برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ فنلاند، ارائه راهنمای سیاست ملی سواد رسانهای بهتر، از سال 2013 تا 2016 منتشر شده در سال 2013 میباشد. (کوتیلاینن و سونینن، 2014) بعد از دهه‌ی 1980 تصویری متنوع و جدید از آموزش رسانهای گسترش یافت. برای مثال در دهه‌ی 1990، فنلاند روی نظریه لن مسترمان در کتاب آموزش رسانه و مدل مینکنن متمرکز شد. آموزش رسانهای در فنلاند با مشارکت دولت، مدارس، دانشگاهها و سازمانهای مردم نهاد (NGO) گسترش یافت. (کوتیلاینن و سونینن، 2014) در این میان دولت فنلاند از تحقیقات و روشهای ملی گسترده‌ای برای آموزش رسانهای از طریق خدمات وب و ارائه سمینارها حمایت کرده است11. بر اساس ارزیابی موضوعات متقابل مربوط به برنامه تحصیلی در سال 2010، معلمان دانشآموزان پایه نهم در فنلاند مهارتهای رسانهای و اهمیت ارتباطات نتایج زیر به دست آمده است: برای 91 درصد از شرکت کنندگان در نظرسنجی موضوعی بسیار مهم یا مهم می باشد. در میان تمامی هفت موضوع متقابل مربوط به برنامه تحصیلی، مهارت رسانهای و ارتباطات سومین موضوع مورد توجه وعلاقه معلمان است و 93 درصد از معلمان می‌گویند که موضوعی لازم و یا بسیار لازم است. (نیمی12، 2012؛ کوپیاینن، 2013) این درصد نشان میدهد که آموزش رسانهای به شدت توسط معلمان فنلاندی مهم دیده شده است.
در خصوص تحقیقات داخلی باید گفت: خانم بی بی مریم مصطفوی(1394) در مقاله ایی که در اولین همایش ملی پژوهش های نوین ارائه و منتشر کرده است به بررسی ضرورت ارتقاء سواد رسانه ایی معلمان پرداخته و آن را ضرورتی غیر قابل اجتناب در عصر فنّاوری اطلاعات دانسته است. به نظر ایشان در صورت فقدان این مهارت ، معلمان نه تنها از دانش آموزان در این حوزه عقب میافتند بلکه دانش آموزان در انبوهی از اطلاعات مختلف و مخاطره آمیز رها میشوند. همچنین دکتر محمد حسین علیخانی از دانشگاه آزاد اسلامی در تحقیقی دیگر با همین مضمون ، سواد رسانه ایی را برای شناسایی پیامهای ارزشمند و تجزیه وتحلیل آنها توسط معلمان ضروری دانسته است. علاوه بر اینها علی اکبر عجم از دانشگاه پیام نور و خانم بهاره حسینی (1396) در مقالههایی به بررسی تاثیرات سواد رسانه ایی معلمان و دانش آموزان پرداخته اند. تحقیقات داخلی ذکر شده نشان می دهند: سطح سواد رسانهای در بین نوجوانان کشور ایران در سطح قابل قبولی قرار ندارد. در نتیجه پژوهشی با عنوان «ارزيابي سواد رسانهاي دانشجويان و دانشآموزان شهر تهران» آمده است که به دليل ضعف بعد ادراكي سواد رسانهاي دانشجويان و دانشآموزان تهراني، آنها قادر به انتخاب آگاهانه از ميان فرستندههاي متعدد، عمل مستقل و كنترل در مرحله مصرف نيستند و نيازمند آموزش هستند تا به ابزار تحليل و ارزيابي توليدات رسانه اي مجهز شوند.(خسروی و حداد، 1392ص 45). این موضوع نشان می دهد که خلاء آموزش سواد رسانهای به عنوان یک نیاز ضروری و غیر قابل انکار برای نوجوانان ما مطرح می باشد. در تحقیق دیگری در فضای آکادمیک ( آموزش و پرورش) در کشور ایران با اشاره به اهمیت سیاستگذاری آموزش سواد رسانهای در نهادهای آکادمیک، الگوی سیاستگذاری آموزش سواد رسانهای در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور طراحی شده است (کرمی نامیوندی، 95). نگاهی به تحقیقات انجام شده نشان میدهد که در باره ضرورت و اهمیت سواد رسانه ایی معلمان و دانشآموزان تحقیقات و مطالعات متعددی انجام شده ولی در خصوص ضرورت راهکارهای افزایش سواد رسانه ایی و اطلاعاتی آنها ، تحقیقی به عمل نیامده و از این جهت این تحقیق جدید میباشد.
الف) تعریف مفاهیم
امروزه مفهوم سواد، ديگر توان خواندن، نوشتن و حساب كردن نيست به قول آلوين تافلر «در قرن بيست و يكم، بيسوادان آنهايي نيستند كه نميتوانند بخوانند يا بنويسند، بلكه كساني هستند كه نميتوانند ياد بگيرند و بازآموزي كنند» تحولات سريع فناوري اطلاعات و ارتباطات13 در دهه اخير، جهان را با يك بيسوادي، به تعبير جديد، و نياز همه گير به بازآموزي و يادگيري مواجه ساخته است. روش هاي سنتي آموزش، ديگر پاسخگوي اين حجم عظيم تقاضا براي آموزش نيست. نهضت سوادآموزي الكترونيكي به جاي سوادآموزي متعارف، به عنوان يك راهكار براي گذر به جامعه اطلاعاتي مطرح شده است، با اين تفاوت كه اجراي آن به جاي بيسوادان جامعه، در ميان باسوادترين اقشار باشد. طبيعي است كه نظام آموزشي كشور كه بخش ابتدايي و گسترده آن را سازمان آموزش و پرورش هر كشوري تشكيل ميدهد، نخستين مكان اجراي آن خواهد بود و دانش آموزان، اولين كساني هستند كه از آن بهره ميگيرند. (کاشی، 1390)
1. سواد رسانهای
سواد رسانهای14 یعنی درک و استفاده از رسانههای جمعی به صورت قاطعانه یا غیر قاطعانه، از جمله درک آگاهانه و انتقادی از رسانهها، تکنیک‌هایی که آنها به کار می‌گیرند و اثرات آن. همچنین توانایی خواندن، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تولید ارتباط در شکلهای مختلف رسانهها (به عنوان مثال تلویزیون، چاپ، رادیو، کامپیوتر و غیره). درک دیگر از این اصطلاح توانایی رمزگشایی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تولید ارتباط در شکلهای مختلف است (ویلسون و همکاران، 2013). در بیان دیگر مهارتهای رسانهای و ارتباطی و سوادهای متعدد در مجموع با مفهومی به عنوان سواد رسانهای یا رسانهها ادغام شده است (میگز15، 2013). سواد رسانهای به عنوان سواد بصری و اطلاعاتی (کوتیلاینن و سونینن16، 2013)، به برنامههای درسی جدید به آموزش و پرورش ابتدایی تبدیل شده و تاکنون، بیشتر در زمینه آموزش رسانه مورد استفاده قرار گرفته است. "سواد رسانه ای" و "سواد دیجیتالی"، همچنین مهارتهای ICT به معنی "سواد کامپیوتر" یک رشته مختلف در برنامه درسی مدرسه از سواد رسانهای و سواد اطلاعاتی بوده است (کوتیلاینن و کوپیانن، 2014).
2. سواد اطلاعاتي
سواد اطلاعاتي17 اشاره به توانايي تشخيص زماني كه اطلاعات، رديابي، ارزيابي، بطور موثر مورد نياز و برقراري ارتباط بين اطلاعات در شكلهاي مختلف اطلاق ميگردد. تعاریف مختلفی از سواد اطلاعاتی نیز مطرح شده است؛ برای مثال مطالعه گروهی اجتماع ملی سواد اطلاعاتی، سواد اطلاعاتی را اینگونه تعریف میکند: توانایی دسترسی، ارزیابی و استفاده اطلاعات از منابع مختلف؛ این گروه هم چنین مجموعهای از نتایج آن را نیز اندازه گیری میکند. گروه سواد اطلاعاتی در دانشگاه کلگری، سواد اطلاعاتی را این گونه توصیف میکنند: «توانایی تشخیص نیاز به اطلاعات و دانستن چگونگی دسترسی، ارزیابی، ترکیب و ارتباط اطلاعات» (مولر و همکاران18، 2011، ص 32). در یونسکو سواد اطلاعاتی به عنوان یک شاخص در نظر گرفته میشود، کاتس و لیو (2008) نتیجهگیری میکنند که سواد اطلاعاتی توانایی یک فرد برای موارد ذیل است: 1- تشخیص اطلاعات مورد نیاز 2- جهتیابی و ارزیابی کیفیت اطلاعات 3- ذخیره و بازیابی اطلاعات 4- استفاده موثر و اخلاقی از اطلاعات 5- استفاده از اطلاعات برای ایجاد و برقراری ارتباط دانشی و معرفتی (ویلسون و همکاران، 2013).
3. سواد رسانه ای و اطلاعاتی
درحال حاضر و در جامعه اطلاعاتی فراخوانی برای نکاشتن ترکیبی از سواد رسانه ای و سواد اطلاعاتی به وجود آمده است. با این حال عدم قطعیت در مورد مرزهای این دو رشته مجزا مانع از ادغام صریح آن شده است. سواد اطلاعاتی نزدیک به علوم کتابداری است، در حالی که سواد رسانهای مرتبط به محتوای رسانه، صنعت رسانه ها، و اثرات اجتماعی است (لی و سو19، 2014). MIL مخفف سواد رسانهای اطلاعاتی20 است که اشاره به صلاحیت‌های ضروری (دانش، مهارت و نگرش) شهروندان جهت تعامل موثر با رسانهها و دیگر ارائه‌دهندگان اطلاعات دارد. هدف سواد رسانهای و اطلاعاتی رشد تفکر انتقادی و مهارتهای یادگیری مادام‌العمر برای اجتماعی‌شدن و داشتن شهروندان فعال است. سازمان جهانی یونسکو (2013) سواد رسانهای و اطلاعاتی را در قالب دوازده بخش تقسیم بندی میکند. در نمودار زیر، انواع سواد رسانهای و اطلاعاتی را مشاهده میکنید (کرمی نامیوندی، 1395، ص 60).
شکل (1-1) انواع سواد رسانه ای و اطلاعاتی (MIL)
4. آموزش و پرورش:
آموزش و پرورش تعاریف گوناگونی دارد. گوناگونی این تعاریف اغلب ناشی از پیچیدگی و چند وجهی بودن امر آموزش و پرورش است. گاهی «فراگرد کسب علم و معرفت» و در مواردی، نتیجه چنین فراگردی را «آموزش و پرورش» می گویند. گاهی هم در تعریف آموزش و پرورش به هر دو جنبه فوق توجه می شود (علاقه بند، 1380: 47). ژان ژاک روسو، آموزش و پرورش را به یک کشتی تشبیه کرده است که نجات بشر را از طوفان ممکن می سازد. او آموزش و پرورش را اساس ساخت جامعه سالم قلمداد می کند که می تواند زمینه دستیابی هر فرد را به آزادی مستقل فراهم آورد (درویش، 1386: 162).
5. نقش و اهمیت جایگاه معلمان در سازمان آموزش و پرورش:
يكي ازنهادهاي مهم آموزش و پرورش هر جامعه سازماني است كه در آن معلمان مورد نياز دوره هاي مختلف تحصيلي تربيت مي شوند، زيرا محصول اين نوع سازمان ها معلماني هستند كه نقطه آغاز هر تحول آموزشي و پرورشي اند و قادرند با دانش و مهارتي كه كسب كرده اند چهره سازمان آموزشي را دگرگون سازند و فضاي مدارس را به فضاي محبت، رشد و بالندگي روح افزا و لذت بخش مبدل كنند و با انتقال عناصر فرهنگي به نسل نوخاسته و اعمال روش هاي مناسب تربيتي، موجبات رشد شخصيت كودكان و نوجوانان را فراهم سازند. نظر به اهميت نقش معلمان و اعتبار و ارزشي كه بر آن متصور است، سرمايه گذاري به منظور تربيت و تامين اين ركن مهم تعليم و تربيت، بهترين و سودمندترين نوع سرمايه گذاري است. گسترش اين قبيل سازمان ها مهمترين وظيفه مديران عالي آموزش و پرورش و مديران رده بالاي كشور است، چرا كه به قول ژان پياژه: «زيباترين اصلاح و بازسازي آموزش و پرورش در صورتي كه معلم به تعداد كافي و با كيفيت دراختيار نباشد با شكست روبرو خواهد شد». (کاروان، 1367) در آموزش و پرورش نقش نيروي انساني مهم است و معلم از مهمترين عوامل موثر در رشد و توسعه كيفي و محتوايي تعليم و تربيت به شمار مي آيد، زيرا تربيت انسان نتيجه يك جريان متقابل دو جانبه و بالاخره حاصل عمل مربي و عكس العمل شاگرد است. با توجه به همين اهميت و جايگاه آموزش و پرورش در بين نهادهاي مختلف جامعه مي توان اذعان كرد، مهمترين نهاد اثرگذار در تربيت و تامين نيروي انساني مي باشد و معلم به عنوان مدرس و مربي مي تواند نقش حساس و كليدي در اين رابطه داشته باشد تا نيروي انساني كارآمد وخلاق براي جامعه تربيت نمايد، به اين ترتيب زمينه مناسب جهت رشد جامعه در تمامي ابعاد آن فراهم مي آيد.
روششناسی پژوهش
این پژوهش شامل دو بخش عمده می شود. در بخش اول داده ها و اطلاعات با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری شده است. در بخش دوم بر اساس داده های بدست آمده در مطالعات اسنادی، هدف راهکارهای افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی از طریق مصاحبه های انجام شده با متخصصان استخراج شده و اطلاعات بدست آمده در مصاحبه ها با کمک روش تحلیل محتوای کیفی تجزیه و تحلیل شده است. مصاحبه های انجام شده با خبرگان و معلمین آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی راهکارهایی در جهت تجهیز و تقویت معلمان به سواد رسانهای و اطلاعاتی ارائه میشود. در این بخش از مصاحبه شوندگان پرسیده شد راهکارهای تجهیز و تقویت معلمان به سواد رسانه ای و اطلاعاتی از دیدگاه آنان کدام است. همچنین در طول مصاحبه سوالاتی به فراخور موضوع اصلی مطرح شده است. پژوهش براساس هـدف، كـاربردي و از حيـث نحـوه گردآوري دادهها غيرآزمايشي محسوب ميشود. روش پژوهش با توجه به گزارههاي مطـرح شـده، براساس روش تحلیل محتوای کیفی است كه در زمرة روشهاي كيفي قـرارميگيرد.
جامعة آماري اين پژوهش، شـامل متخصصـان و خبرگـان حـوزة سواد رسانهای و اطلاعاتی ، مربیان سواد رسانهای و اطلاعاتی و مديران ارشد شورای عالی آموزشو پرورش است. بـا توجه به محدودبودن جامعة آماري (حدود 50 نفر در سطح كشور)، جامعة آمـاري بـا نمونـه برابـر است و بهعبارتي روش نمونهگيري مطرح نيست. جمعآوري اطلاعات تا زماني ادامه يافت كه بـه نقطة اشباع21 برسد. در اين پژوهش، درمجموع، 20 مصاحبه انجام گرفـت كـه 4 مصـاحبه سـبب ايجاد كد جديد نشدند و اين بهمعناي رسيدن به نقطـة اشـباع و كفايـت نمونـهگيـري بـود. پژوهش در ابتدا با نمونهگيري مبتنيبر هدف و نمونهگيري آسان (دردسترس) آغاز و سپس در خلال كار، براي شناسايي ساير نمونههاي مناسب از روش گلولهبرفي يا زنجيرهاي اسـتفاده شـد.
يافتههاي پژوهش
تکنیک های آموزشی در آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی با استفاده از برنامه درسی
فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی، شرایط دسترسی به اطلاعات و بهره‌مندی از آن را به‌ویژه در عرصه عمومی اطلاعات به گونه‌ای بنیادی تغییر میدهد. بر مبنای مطالعات اسنادی، یونسکو به عنوان نهادی برای بحث و تبادل نظر در مورد مسائل اجتماعی و فرهنگی در سطح جهان با برگزاری اجلاس‌های متعدد منطقه‌ای و بینالمللی به بررسی پیامدهای اخلاقی و اجتماعی جامعه اطلاعاتی جدید پرداخته و تلاش کرده، اصول و قواعد حاكم بر فضای رایانه‌ای و دسترسی به نقاط مشترك و تفاهم بینالمللی را تسهیل کند. این نهاد بینالمللی با تنظیم و تدوین سیاست‌ها و برنامههای خاص، گسترش دسترسی جهانی به اطلاعات را تشویق کرده است و از طرح‌های ملی در زمینه حفاظت، نگهداری، افزایش دسترسی و انتشار گسترده‌تر به اطلاعات و دانش حمایت میکند. در این میان دسترسی جوامع محلی به اطلاعات به‌ویژه با محتوای بومی نیز مورد توجه خاص یونسكو است. در راستای آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی روش‌ها و تکنیکهای مختلفی را از تجربه کشورهای مختلف جهان جمع‌آوری کرده که در زیر به آن اشاره شده است (ویلسون و همکاران22، 2013)
1. روش پرس و جوی موضوعی
پرس و جوی موضوعی23 روشی دانش آموز محور است که در جوامع امروزی اساس پرسش و پاسخ آن بر مبنای مسائل رسانه و سواد رسانهای است. این روش دربرگیرنده بسیاری از ویژگی های یادگیری پرس و جو و بیان مسئله و تصمیم گیری است که در آن یادگیرنده دانش و مهارت های نوین را از طریق مراحل پرسش و پاسخ های زیر کسب می کند: تشخیص مسئله، تشخیص دیدگاه ها وعقاید متضمن، توضیح اصول وحقایق مربوط به مسائل: مشخص کردن، سازمان دادن و آنالیز کردن شواهد: تفسیر و تحلیل مسائل، اقدام و لحاظ کردن نتایج و برآیند در هر مرحله. این روش برای آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی (MIL) به دانش آموزان روش مناسبی بوده و به آنها برای کشف عمیق مسائل فرصت مناسبی را فراهم می کند.
2. آموزش بر اساس حل مسئله
آموزش بر اساس حل مسأله24 توسعه برنامه درسی و سیستم آموزشی است که به طور همزمان باعث توسعه دانش میان رشته ای دانشآموزان و مهارتهای آنها می شود. همچنین به عنوان تفکر انتقادی و راهبردهای حل مسئله استفاده می شود. این روش در دانشکده پزشکی دانشگاه مک مستر در انتاریو، کانادا سرچشمه گرفته است. روشی بسیار ساختار یافته در یادگیری مشارکتی به منظور ارتقاء دانش فردی و جمعی همراه با تعامل دانش آموزان در مسائل بحرانی و پرس و جوی عمیق از مشکلات زندگی واقعی است. اهداف یادگیری، تحقیق و سوالات روش و نتایج آن همه توسط دانشآموزان اداره میشود. یک مثال از یادگیری بر اساس حل مسأله در MIL شامل طراحی‌های اجتماعی موثر کمپین بازاریابی برای مخاطبان خاص میباشد.
3. پرس و جوی علمی
پرس و جوی علمی25 اشاره به انواع مختلفی از تکنیک‌هایی دارد که توسط دانشمندان برای کشف طبیعی جهان و توضیحات بر اساس شواهد ارائه شده است. فرآیند پرسش و جو اغلب به عنوان یک مجموعه ساده از مراحل به نام چرخه پرسش، که شامل بیان فعالیت‌هایی مانند: ساخت مشاهدات، طرح سوالات، پیدا کردن آنچه در حال حاضر شناخته شده، تحقیقات برنامه ریزی شده؛ بررسی دانش گذشته در پرتو شواهد تجربی، با استفاده از جمع آوری ابزار، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها و پیشنهاد توضیحات و برقراری ارتباط بین نتایج می باشد. این روش هم چنین می تواند برای آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی استفاده شود. نمونه‌هایی از پرس و جو علمی در آموزش سواد رسانهای عبارتند از: بررسی تاثیر خشونت در رسانهها و بررسی نقش جوامع آنلاین.
4. مطالعه موردی
روش مطالعه موردی26 شامل معاینه عمیق از یک نمونه و یا رویداد منفرد است که به طور گسترده در مدرسه بازرگانی هاروارد به کار گرفته شده که در آن دانشجویان دانشگاه حوادث زندگی واقعی را مشاهده می کنند و اینکه دانش نظری چگونه ممکن است برای موارد واقعی استفاده شود. این رویکرد مناسب در آموزش MIL است، وقتی که دانش آموزان روزانه به طریق مختلف در معرض انواع پیام های رسانه ها و دیگر ارائه دهندگان اطلاعات قرار می گیرند. مطالعه موردی یک روش سیستماتیک شامل: نگاه کردن به وقایع، جمع آوری دادهها، تجزیه و تحلیل اطلاعات و گزارش نتایج، که درآن حمایت از یادگیری و پژوهش در دانش آموزان را ارائه می دهد. دانشآموزان می توانند برای به دست آوردن درک عمیق‌تر و دقیق‌تر از چرایی حوادث و یا رویداد زمانی که برای آنها رخ داده است بهره مند شوند. مطالعه موردی نیز خود به ایجاد و آزمایش فرضیه ها منشعب می شود. به عنوان مثال، دانشآموزان می توانند یک مطالعه موردی از استراتژی بازاریابی و انتشار یک فیلم بسیار موفق، کتاب پرفروش انجام دهند، و یا دیگر محصولات رسانه داشته باشند.
5. یادگیری مشارکتی
یادگیری مشارکتی27 اشاره به رویکرد آموزشی است که دانش آموزان با هم نسبت به انجام اهداف مشترک کار می کنند. یادگیری مشارکتی می تواند از دامنه کارهای ساده به حالت پیچیده تر مانند یادگیری پروژه، آموزش جورچین، هدایت و همکاری در پرسش و تدریس متقابل استفاده شود. بیشتر از یادگیری مشارکتی با هدف تولید دستاوردهایی مانند توسعه درک مفهومی و تفکر به منظور آموزش مهارتهای فردی بهتر، نگرش مثبت تر نسبت به مدارس و خود و فهمیدن نحوه مدیریت همگون در کلاس های درس، استفاده میکنند. این یک روش مناسب در یادگیری و تدریس آموزش رسانه برای اشتراک گذاری ایده‌ها و آموختن از یکدیگر است. مثالی از یادگیری مشارکتی در رسانه: کار مشترک در فضای ویکی پدیا می باشد.
6. تحلیل محتوا
دانش آموزان باید تحلیل محتوا28 را از طریق شناسایی کدها و قراردادی ژانرهای مختلف رسانه یاد بگیرند. این تجزیه و تحلیل نشانه شناختی باید با هدف رسیدن به تفاهم بیشتر از مفاهیم کلیدی باشد. بنابراین، دانش آموزان شناسایی چگونگی کدهای زبان و آداب و رسوم برای نوعی از نمایش ها که برای مخاطبان خاص جذاب می باشد را خواهند آموخت. دانش آموزان کدهای "نمادین "،" روایت " و" فنی " از هر متن رسانه را می آموزند. در صورت امکان، این نوع از تحلیل محتوا در زمینه های با معنا رخ می دهد، و نه اینکه عنوان یک تمرین آکادمیک برای اهداف خودشان باشد. به عنوان مثال: دانش آموزان می‌توانند یک قطعه از متن رسانه که مورد علاقه آنها است را انتخاب کنند. این قطعه میتواند یک مقاله خبری، یک ویدیو و یا یک ویدئو کلیپ از یک منبع خبری آنلاین باشد. سپس دانش آموزان را در گروه های محتلفی قرار دهید و معلمان راهنمای آنها در تجزیه و تحلیل مخاطبان، هدف، نویسنده، روش / ویژگی های متنی، و چهار چوب آن باشند
7. تحلیل زمینه ای
در تحلیل زمینه‌ای29 به دانشآموزان تجزیه و تحلیل اولیه زمینه‌ای به خصوص در رابطه با مفاهیم کلیدی نهادها و موسسات فن آوری در ارتباط با طیف وسیعی از رویکردهای نظری نشان داده می شود. نمونه هایی از تجزیه و تحلیل زمینه ای و آموزشی عبارتند از: کمک به دانش آموزان در مورد یادگیری موضوعاتی مانند: طبقه بندی سیستماتیک برای فیلم، تلویزیون و بازی های ویدئویی که در استرالیا به کار گرفته شده؛ چگونگی مالکیت رسانه و تمرکز آن ها و سوالاتی مربوط به دموکراسی و آزادی بیان است.
8. ترجمه
رویکرد آموزشی ترجمه30 می تواند در بسیاری از اشکال مختلف و انواع تنظیمات رسانه ای استفاده شود. دانش آموزان می توانند یک مقاله روزنامه در مورد یک حادثه دردانشگاه نوشته شده را به یک گزارش خبری رادیویی پادکست تبدیل کنند و یا آنها یک بخش کوتاهی از فیلم کودکان را مشاهده و سپس در گروه های کوچک به منظور نوشتن داستانی مربوط به صحنه فیلم، شناسایی عکس ها، زاویه و انتقال آن استفاده شده است اقدام کنند. برای نمونه بیشترمی توان دانش آموزان یک داستان تخیلی را گرفته و آن را تبدیل به یک فیلم داستانی کرده و از آن فیلم برداری شود. یا اینکه می توان طیف وسیعی از مواد بصری موجود مربوط به زندگی یک فرد را جمع‌آوری کرده و از آن به عنوان نقطه شروع برای برنامه ریزی و ایجاد یک فیلم مستند کوتاه در مورد زندگی فرد استفاده کنند.
9. تولید
رویکرد تولید31 مستلزم یادگیری و به کارگیری جنبه مهمی از دانش است که در قرن بیست و یک فراگیر شده است. دانشآموزان باید به کشف آموزش در یک سطح عمیق‌تر و هدفمند‌تر تشویق شوند. محصولات رسانهای و محتوای اطلاعات برای دانشآموزان از طریق کاوش و تولید متون رسانهای (برای مثال صوتی، تصویری و چاپ) این فرصت را ایجاد می کند که خود را غرق یادگیری کنند. دانشآموزان می‌توانند برای کشف خلاقیت خود از طریق بیان صداها، ایده‌ها و دیدگاه‌ها ابراز وجود کنند. مثال‌هایی در این رابطه عبارتند از: دانشآموزان با استفاده از نرم‌افزاری مانند iMovie به یا فیلم‌ساز (Moviemaker) و (یا هر نوع نرم‌افزار مشابه و منبع دیگری) یک داستان دیجیتال یا انیمیشن یک دقیقه‌ای در مورد محیط زیست یا هر موضوع دیگر مورد علاقه خود تولید کنند
تحلیل محتوای یافتههای مصاحبهها
در اين مرحله، ابتدا كدگذاري اوليه و سپس كدگذاري ثانويه انجام شد. درواقع، نكات كليدي و مواردي كه مصاحبه شوندگان بر آنها تكيـة بيشـتري داشتند، از مصاحبهها استخراج شدند. سپس كدهاي ثانويه از كدهاي اوليه ايجاد شدند. در مرحلة بعد، از كدهاي ثانويه مفهومسازي شد و درنهايت، به شكلدهي مقولات پرداخته شـد. در مرحلـة آخر كدگذاري باز، طبقات اصلي حاصل از شكلدهي مقولات استخراج شد. نتایج تحلیل‌های صورت گرفته بر روی پاسخهای ارایه شده بر اساس سه گام اول تحلیل محتوای کیفی (کدگزاری باز، لیست کردن کدها، و گروهبندی کدها) را ترسیم می‌نماید: در این پژوهش پس از کدگزاری 307 مفهوم استخراج شده که در موارد زیر جمعبندی شده است.
ردیف | کد | مفاهیم | گروه |
|
| - انجام کارهای پژوهشی برای تبیین سواد رسانهای | تحقیق و پژوهش حوزه سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
| - اطلاع رسانی از طریق رسانهها | آشنایی با سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
| - استفاده از ظرفیت های آموزش و پرورش | سیاسگزاران و مسئولان |
|
| - فعالسازی دستگاه‌های و بخشهای غیر دولتی | سازمان ونهادهای فرهنگی |
|
| - صاحب نظران که در این حوزه کار کرده‌اند به شکلهای مختلف مقاله، مطالعات تطبیقی و مورد خطاب قرار دادن مسئولان و مخاطبان | تحقیق و پژوهش حوزه سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
| - سیاستگذاری از پایین به بالا | سیاستگزاران و مسئولان |
|
| - انجمن اولیا و مربیان | آموزش و پرورش |
|
| - تکیه به ظرفیت‌های بیرونی آموزش و پرورش | سازمان های فرهنگی |
|
| - چون موضوع جدید است نباید آزمایش خطا کنیم | سیاستگذاران و مسئولان مربوطه |
|
| - استفاده از تجارب اساتید ایرانی و اساتید کشورهایی که با ما سنخیت و تشابه دارند. | تحقیق و پژوهش حوزه سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
| - الگویی که مناسب است از تجارب کشورهای مختلف مثلا کانادا یا فنلاند استخراج کنیم. | تحقیق و پژوهش حوزه سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
| - برای آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی از ابزارهای هنری مانند کلیپ های چندرسانه‌ای استفاده شود. | ابزارهای کمک آموزشی |
... |
|
|
|
جدول 1) استخراج کدگذاری باز، لیستبندی و گروهبندی شناسایی راهکارهای تجهیز و تقویت معلمان به سواد رسانهای
گام دوم و سوم، مربوط به كدگذاري محوري، روايت پژوهش و نظريهپـردازي دربـارة شناسایی راهکارهای آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی به معلمان در ايران است كه در ادامه به تفصيل بيان ميشود. پس از شناسایی گروههای مختلف موجود در بین مفاهیم، در مرحله چهارم اقدام به دستهبندی هر یک از گروهها در دو دسته فرعی و اصلی شده است که نتایج این مرحله در جدول 1 ارائه شده است:
ردیف | گروه | دسته فرعی (زیر دسته) | دسته اصلی |
1 | تجهیز زیرساختهای فنی
| آموزش و پرورش/ دانشگاه ها |
دسترسی |
2 | تعیین پهنای باند | نهادهای مدنی و قانون گذار | |
3 | حمایت از شبکه های اجتماعی داخلی | نهادهای صنفی و مدنی | |
4 | ابزارهای کمک اموزشی متناسب با حوزه رسانه | آموزش و پرورش | |
5 | تربیت متخصصان سواد رسانه ای و اطلاعاتی | آموزش و پرورش- آموزش عالی | |
6 | ابزارهای کمک اموزشی متناسب با حوزه رسانه | اموزش و پرورش / دانشگاه ها |
استفاده و کاربرد |
7 | ظریفیت آموزش از طریق دروس دیگر | دانشگاه ها | |
8 | تربیت متخصصان سواد رسانه ای و اطلاعاتی | مساجد | |
| انجمن اولیا مربیان | آموزش و پرورش | |
9 | حفظ فرهنگ خودی در برابر تهاجم فرهنگی | حوزه های علمیه | |
ارزیابی-تجزیه و تحلیل | |||
10 | تکنیک های آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی (تولید محتوا، ترجمه، تحلیل گفتمان و..) | آموزش و پرورش- آموزش عالی | |
11 | تناسب محتوای آموزش سواد رسانه ای با شرایط بومی منطقه ای | آموزش و پرورش | |
12 | آموزش انواع تفکر (خلاق، انتقادی و ..) | آموزش و پرورش | |
13 | اماکن و مراجع فرهنگی( مساجد و.. | سازمان های مردم نهاد و غیر دولتی |
تولید |
14 | آشناسازی با سواد رسانه ای و اطلاعاتی، سواد بصری، سواد خبری و.. | رادیو- تلویزیون شبکه های اجتماعی | |
15 | ابزارهای کمک اموزشی متناسب با حوزه رسانه | آموزش و پرورش/ دانشگاه ها |
جدول 2دستهبندی گروهها در دو دسته فرعی و اصلی
در مرحله پنجم و پایانی (انتزاع) نتایج حاصل از پژوهش به صورت مدل زیر ترسیم گردیده است:
تعیین پهنای باند اینترنت شورای عالی فضای مجازی، آموزش و پرورش، و نهاد های دیگر سیاستگذاران و مسئولان سطح بندی و طبقه بندی آموزش سواد رسانه ای نربیت نیروهای متخصص تجهیز زیرساختهای فنی تکنیک های آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی تناسب محتوای آموزش سواد رسانه ای با شرایط بومی منطقه ای اموزش سواد رسانه ای از پیش دبستانی تا دبیرستان حفظ فرهنگ خودی در برابر تهاجم فرهنگی تشکل های غیر رسمی اماکن و مراجع فرهنگی( مساجد و.. آموزش و پرورش دانشگاهها صدا وسیما |
قانون گذاران
نهادهای صنفی و مدنی نهاد آکادمیک نهاد رسانه
نهاد آکادمیک نهاد رسانه
نهاد آکادمیک نهاد رسانه |
دسترسی
استفاده-کاربرد
ارزیابی-تجزیه و تحلیل
تولید |
ابعاد آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی برای افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی |
|
|
|
|
جدول 3مدل تبیینی شناسایی راهکارهای افزایش سواد رسانه ای
بر مبنای یافته ها، سواد رسانهای فرآیندی چند بعدی است. این ابعاد کاملاً به هم وابستهاند و هر شخص میتواند تا تواناییهای خود را با توجه به این حوزهها توسعه دهد. ساختار قدرتمند دانش سواد رسانهای حاوی اطلاعاتی از همه ابعاد است. اگر ساختار دانش ضعیف باشد، احتمال تشخیص نارساییها و اهداف پنهانی پیامهای رسانهای کمتر میشود و مخاطب در برابر آنها شخصی منفعل خواهد بود. ابعاد یا حوزههای آموزش سواد رسانهای را به چهار بعد شناختی، احساسی، زیباییشناختی و اخلاقی تقسیم میشود که در کنار ابعاد آن می بایست سطوح سواد رسانهای را نیز مشخص کرد..
سطح اول: دسترسی
در سطح دسترسی32 افرادی که تحت پوشش قرار می گیرند مطرح می باشد. این موضوع به خط و مشی و سیاستگذاری رگولاتوری و سازمانهای ذیربط بر میگردد. محدود کردن و ممنوع کردن دسترسی به رسانهها اکثرا به عهده دولتهاست و با مباحثی هم چون پهنای باند، کم یا زیاد شدن حجم ترافیک دیتا و سطح درآمد مرتبط است. مثلا دولت میتواند بگوید از فردا اینترنت هم مانند حاملهای انرژی (آب و برق و ..) باید به مردم داده شود. در کشور ایران ماهواره و استفاده از دیش ماهواره ممنوع است. اما سیگنالها روی فضای کشور موجود است. ممکن است فردی با دور زدن مقررات یک دیش بگذارد و دسترسی به سیگنال پیدا کند. در سطح دسترسی خانه و مدرسه تعریف جداگانهای ندارد. مخاطب ما صرفا دانشآموز سر کلاس نیست. بلکه نگاه ما یک نسل جوان است که باید یاد بگیرد که چطور درست از رسانهها استفاده کند که در اینجا بخش مهمی از آن وظیفه آموزش و پرورش است. آموزش و پرورش باید دانش اموزان را برای بیرون از فضای مدرسه آماده کند. محدود کردن و ممنوع کردن دسترسی در فضای مدرسه با توجه به اینکه دانش اموزان بیشتر اوقات خود را در خارج از مدرسه می گذراند بی معنی می باشد
در سطح استفاده و کاربرد33 افراد ناگزیر هستند یاد بگیرد چطور از انواع رسانهها و تکنولوژیهای جدید استفاده کنند. امروزه در همه دنیا باید خود شخص بتواند از وسایل استفاده کند، مثلا در فرودگاه باید بتواند بلیط الکترونیکی تهیه کند. در سطح کاربرد شما هر جایی که پسوند یا پیشوند الکترونیک (E) مشاهده کردید باید یاد بگیرید که چطور از آن استفاده کنید. این شامل انواع نسخههای دیجیتال و الکترونیکی مانند سواد الکترونیکی، سلامت الکترونیک، کشاورزی الکترونیک، یادگیری الکترونیک و... میشود. به عبارت دیگر در سطح دوم و آموزش آن، با مسئله و مشکل خاصی روبرو نیستیم. سطح کاربرد سطح مهارتهاست34 که افراد بر اساس کار و مسئولیتشان از آن استفاده میکنند.
سطح سوم: ارزیابی-تجزیه و تحلیل
سطح ارزیابی و تجزیه و تحلیل35 یک سطح دانشی است شامل: یاد دادن، شناسایی و تجزیه و تحلیل پیام ها را از نظر محتوایی، اینکه با چه پدیدههایی سر و کار داریم، شناساندن پدیدهها و ارتقای بینش افراد نسبت به پیامها، روی پیام چه کارهایی صورت میگیرد. چه تغییراتی روی آن انجام میشود. در نهایت پیام چه بوده و چگونه پردازش شده و مخاطب چطور مصرف کند. معیار برای انتخاب بهترین پیام و تشخیص سره از نا سره چیست؟
در سطح تولید36 کاربران پس از آموزشهای لازم در مراحل دسترسی، کاربرد و تجزیه و تحلیل قادر خواهد بود با فرآیند تولیدات و محصولات رسانهای مختلف آشنا شود. پس از شناخت تکنیکهای اقناعی، شناختی، فنی، هنری و احساسی رسانهای قادر خواهد شد محصولات رسانهای در حد مهارتهای کسب شدهاش، تولید کند. مخاطب در این مرحله پی خواهد برد که در تولید یک محصول رسانهای (کلیپ، تیزر، فیلم کوتاه و..) چه بخشهای از فیلمنامه یا روایت را باید برجسته، حذف یا اضافه کند. و به عبارتی براساس دیدگاه و ایدئولوژی خودش دست به ساخت محصول خواهد زد. اینجاست که به اهداف پنهان رسانهها هنگام تولید محصولات رسانهای پی میبرد.
ذکر این نکته لازم است که اگر فردی بتواند به مرحله ای برسد که تولید محتوا انجام دهد، مهارت هایی را یاد می گیرد که دیگر کمتر تحت تاثیر پیام های رسانه ای و اطلاعاتی قرار گیرد. به عنوان مثال برای تهیه یک فیلم کوتاه یا نوشتن یک فیلمنامه یاد می گیرد بر اساس ایدئولوژی و منافع خود یا سازمان سفارش دهنده بخش هایی از متن اصلی را حذف و بخش هایی دیگر را برجسته سازی کند. از این طریق یاد خواهد گرفت که در منابع اطلاعاتی و رسانه ای همه چیز بیان نمی شود، بلکه آنهایی گفته می شود که در راستای منافع عقیدتی، سیاسی و اقتصادی تولیدکنندگان است. به عبارت دیگر گاهی اوقات آنچه گفته نمی شود مهم تر است از آنچه گفته می شود.
راهکارهای افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی معلمان
بر اساس یافته های تحقیق برای چهار سطح ذکر شده، می توان این راهکارها را در 4 قالب مهارت ارائه داد، الف) مهارت دسترسی، ب) مهارت استفاده و کاربرد، ج) مهارت تجزیه و تحلیل و ارزیابی و د) مهارت تولید.
مهارت دسترسی
این مهارت شامل توانایی های معلم به عنوان آموزش دهنده در دسترسی به منابع اطلاعاتی و رسانه ای مانند: پایگاه های اطلاعاتی و کتابخانه ای مانند شبکه جهانی وب، سرویس دهندههای وب، و.. می باشد. هر چند همانطور که گفته شد تعیین محدوده دسترسی بیشتر در اختیار تنظیم کننده ها و رگولاتوری است. هم چنین در این بخش آموزش دهنده باید به فراگیران یاد دهد که به منابعی می توانند دسترسی داشته باشد که در محدوده سنی آنها باشد. این منابع می تواند شامل: بازی های رایانه ای، وب سایت ها، فیلم ها و... شود. هم چنین نکته مهم در این مرحله بحث رعایت نکات اخلاقی در دسترسی به منابع اطلاعاتی و رسانه ای است که بایستی آموزش داده شود.
مهارت استفاده و کاربرد
در این مهارت آموزش دهنده باید ابتدا به تقویت مهارت های لازم برای استفاده از منابع اطلاعاتی و رسانه ای بپردازد. این بخش بیشتر شامل مهارت فنی استفاده از رسانه ها است. به عنوان مثال: چگونگی نصب یک نرم افزار بر روی کامپیوتر یا گوشی موبایل. هم چنین در زمینه استفاده از شبکه ها و رسانه های اجتماعی یادگیری مهارت هایی برای حفظ حریم شخصی به عنوان نمونه اینکه چطور بتوانیم یک صفحه شخصی یا عمومی در اینستاگرام ایجاد کنیم که هر فردی نتواند اطلاعات و مطالب را دریافت کند.
مهارت تجزیه و تحلیل و ارزیابی
شاید بتوان اشاره کرد این مهارت، بنیادی ترین و مشکل ترین مرحله برای هر فردی در آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی باشد. زیرا این مهارت می بایست از زمان کودکی نهادینه شود. این مهارت شامل تفکر انتقادی، تفکر خلاق، مهارت پرسشگری، مهارت نه گفتن، توانایی تشخیص سره از ناسره، مهارت مقایسه منابع اطلاعاتی و رسانه ای و... است. معلم (آموزش دهنده) می بایست ابتدا خودش را به این مهارت ها مجهز کند. و در راستای تقویت آنها آموزش ببیند تا بتواند این مهارت ها را به دانش آموزان (آموزش گیرندگان) یاد بدهد.
مهارت تولید
مرحله غایی و نهایی در آموزش و افزایش سواد رسانه ای و اطلاعاتی، توانایی تولید محتواست. اگر فردی بتواند سه گام قبلی گفته شده را خوب یاد بگیرد می تواند بر اساس مهارت دسترسی، استفاده و تجزیه و تحلیل، به تولید محتوا (متن، تصویر، فیلم، و..) بپردازد. مهارت تولید علاوه بر مهارت فنی نیازمند فراگیری یکسری مهارت های هنری نیز می باشد. به عنوان نمونه برای تولید یک فیلم نامه یا فیلم کوتاه بایستی ذوق هنری و خلاقیت داشت.
نتیجه گیری و پیشنهادات
همانگونه که در تحقیقات پیشین مطرح شد اگرچه تحقیقات و مطالعاتی در باره اهمیت و ضرورت سواد رسانه ایی معلمان و دانش آموزان به عمل آمده است ولی در خصوص راهکارهای افزایش سواد رسانه ایی معلمان که موضوع این تحقیق است تا کنون تحقیقی به عمل نیامده است. در این خصوص و بر اساس این تحقیق، اولین قدم در تعیین سطوح سواد رسانهای بحث دسترسی است. این سطح به محدوده و مرزهای دسترسی37 و هم چنین تعیین محدوده سنی38 استفاده از رسانههای مختلف میپردازد. این اعمال محدودیت و تعیین مرزهای دسترسی معمولا توسط دولتها و نهادهای سیاستگذار انجام میشود. بخشی دیگر از این محدودیت ها به مباحث اخلاقی و عرف جامعه مربوط است. برای معلمین بحث دسترسی از اهمیت زیادی برخوردار است چراکه در اولین قدم باید، مرزهای دسترسی از رسانه (دولتی، عمومی و خصوصی) تعیین گردد. اگر در تعیین محدودیت به منافع، قوانین و افکار عمومی توجه نشود، مردم از طرق مختلف از جمله استفاده از وی پی ان39 و فیلترشکن مرزها و قانون را دور میزنند. در سطوح بعدی سواد رسانهای یعنی استفاده-کاربرد و ارزیابی-تجزیه و تحلیل، نقش قوانین و مقررات بیشتر به چشم میآید. در این سطح تعیین باید تعیین شود که چه نهادهایی وظیفه نظارت و اجرای قوانین جهت آموزش، استفاده صحیح و درست رسانهها از نظر فنی و محتوایی برعهده دارند. نهادهای آکادمیک، نهادهای صنفی و مدنی و نهاد رسانه از مهمترین نهادهای نظارتی و اجرایی هستند. آموزش و پرورش در سال تحصیلی 96-95 با تالیف و چاپ کتاب تفکر و سواد رسانهای به این عرصه ورود پیدا کرده است. در این راستا قانونگذاری و سیاستگذاری آموزش سواد رسانهایی قبل از چاپ کتاب ضروری خواهد بود. چاپ کتاب بخشی از ملزومات آموزش سواد رسانهای است. توجه به محدوده دسترسی و سنی، زیرساختها، محتوا، روشهای تدریس و.. نیز از ملزومات مهم دیگر است. تعیین زیرساختهای فنی، تولید محتوا، الگوی کسب و کار مناسب جهت آموزش به جامعه هدف (مدیران، مربیان، خانوادهها و دانش آموزان) با طراحی چارجوبِ سیاستگذاری مشکلات و چالشها را کاهش میدهد. پذیرش چهار سطح دسترسی، کاربرد و معرفت شناسی(تجزیه و تحلیل) و تولید مسئله سادهای نیست. آموزش و پرورش باید تکلیف وظایف خود را با این چهار سطح مشخص کند. آموزشو پرورش با طیف وسیعی از مخاطبان مواجه است. بر اساس نتایج حاصل از تحقیق اولین قدمی که در زمینه تجهیز و آموزش سواد رسانهای افراد می توان برداشت تقویت کارکنان آموزش و پرورش در زمینه آموزش سواد رسانه ای است. در میان کارکنان آموزش و پرورش معلمان و مربیان نقش به سزایی برای تحقق این هدف دارند. بر مبنای توصیه سازمان جهانی یونسکو و یافته های تحقیق، بهبود روش های آموزشی و کارگاهی آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی به عنوان یادگیری مستمر و مادم العمر مهمترین اقدام است.
منابع:
1- استراس، آ؛ جولیت، ک. )1385( . اصول روش تحقیق کیفی (محمدی، ب. مترجم) تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2- باکینگهام، د. (1389). آموزش رسانهای: یادگیری، سواد رسانهای و فرهنگ معاصر. (سرافزار،ح. مترجم) تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
3-پيـاژه ، ژان ، 1367 ،روان شناسي و دانش آموزش و پرورش، ترجمه عليمحمد كاروان، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران،
4- راسمن، گ؛ مارشال، ک. ( 1390). روش تحقیق کیفی. (اعرابی، س؛ پارساییان، ع. مترجمان) تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی
5 - روشه، گ. (1379). کنش اجتماعی. (زنجانی زاده، ه. مترجم). مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
6- سلیمان، س؛ خسروی، ف؛ حداد، ز. (1392). ارزیابی سواد رسانهای دانشجویان و دانشآموزان شهر تهران. مجله جهانی رسانه (16).
7-شایان مهر،ع. (1377 ). دایره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی تهران. تهران: کیهان.
8- شریفی، سید مهدی، کرمی نامیوندی، سجاد، (1397). بررسی ابعاد آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور. دو فصلنامه دین و ارتباطات، پاییز و زمستان 97
9- شمس معطر،ع. (1388). پژوهش کیفی و روایی آن. هفتهنامه سپید. (157).
10- صـدوقي، مجيــد، «معيارهــاي ويــژة ارزيـابي پــژوهش كيفــي»، فــصلنامه روششناســي علوم انساني، سال 14، شماره
11- کاشی نهنجی، وحیده، 1364 -، گردآورنده، مترجم. سواد اطلاعاتی در مدارس/ ترجمه و تالیف وحیده کاشی نهنجی، تهران: نشر کتابدار، 1390
12- کرمی نامیوندی، سجاد (1395). طراحی الگوی سیاستگذاری آموزش سواد رسانهای درنظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور. ]پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت رسانه[. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده مدیریت.
13- کرمی نامیوندی, سجاد, شریفی, سید‌مهدی, جنوی, المیرا. (1396). شناسایی راهکارهای افزایش سواد رسانهای و اطلاعاتی اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان دانشگاه‌‌های کشور. پژوهشهای ارتباطی, 24(92), 99-124. 10.22082/cr.2017.58194.1270 doi:
14- مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران ، 1390
15- Coiro J, Knobel M, Lankshear C, Leu DJ. Handbook of Research on New Literacies, (1st ed.), New York: Routledge; 2008.
16- Common Sense Media; VJR Consulting. The Common Sense census: media use by tweens and teens. Available at: https:// www. commonsensemedia. org/ sites/ default/ files/ uploads/ research/census_ researchreport. pdf. Accessed May 23, 2016.
17- Finnish Society on Media Education: www.mediaeducation.fi
18- Grizzle A, Moore P, Dezuanni M, Asthana S, Wilson C, Banda F, Onumah C. (2013). Media and Information Literacy: Policy and Strategy Guidelines.
19- Frau-Meigs, D. (2006). Media education.A Kit for Teachers, Students, Parents and Professionals.UNESCO
20- Frau-Meigs, D. (2013) Transliteracy.Sense-making Mechanisms for Establishing E-Presence.
21- Gilster, P., & Glister, P. (1997). Digital literacy. Wiley Computer Pub..
22- Hashemi, S. Analysis of Internet Literacy among Students Compared to Their Trainers and Parents in Tehran
23- Hazen, R. M. (2002). Why should you be scientifically literate. ActionBioscience. org.
24- Kafai, Y. B., & Peppler, K. A. (2011). Youth, technology, and DIY developing participatory competencies in creative media production. Review of Research in Education, 35(1), 89-119.
25- Kirkland DE, Hull GA. Literacy out of school: a review of research on programs and practices. In: Kamil ML, Pearson PD, Moje EB, Afflerbach PP, eds. Handbook of Reading Research. Vol 4. New York, NY: Routledge; 2011, (pp. 711–725).
26- Kotilainen, S., &Kupiainen, R. (2014).Media and Information Literacy Policies in Finland (2013)
27- Kupiainen, R. (2013).Media and Digital Literacies in Secondary School.New York: Peter Lang Pub Inc
28- Kupiainen, R. (2010) Finnish media literacy policies and research tendencies within a European Union, International Journal of Media and Cultural Politics (6)3, pp. 335–341
29- Livingstone, Sonia. "Taking risky opportunities in youthful content creation: teenagers' use of social networking sites for intimacy, privacy and self-expression." New media & society 10.3 (2008): 393-411.
30- Livingstone, S. (2009). On the mediation of everything: ICA presidential address 2008. Journal ofCommunication, 59 (1), 1–18
31- Lee, A. Y. L., & So, C. Y. K. (2014). Media literacy and information literacy: Similarities and differences. Comunicar, 21(42).
32- Masterman, L. (1986). Teaching the media. London; New York: Routledge.
33- McDougall, J., & Livingstone, S. (2014). Media and information literacy policies in the UK.
34- Niemi,E.K. (Ed.)(2012), Aihekokonaisuuksientavoitteidentoteutumisenseuranta-arviointi 2010[Assessment of the Fulfillment of the Goals of Cross-Curricular Themes 2010].Education monitoring report 2012: 1. Helsinki, Finland: Helsinki, Finnish National Board of Education.
35- Ojedokun, A. A. (2007). Information literacy for tertiary education students in Africa. Third World Information Services Limited..
36- PÉREZ TORNERO, J. (2013). ABC… Media Literacy White Paper.European Media Literacy: Selected Texts from Studies. Barcelona
37- Tanner MJ. Digital vs. print: reading comprehension and the future of the book. SLIS student research journal. 2014; 4(2), 1-12.
38- Tse, C. K., Bridges, S. M., Srinivasan, D. P., & Cheng, B. S. (2015). Social Media in Adolescent Health Literacy Education: A Pilot Study. JMIR research protocols, 4(1).
39- Wilson, C., Grizzle, A., Tuazon, R., Akyempong, K., & Cheung, C. K. (2013).Media and information literacy curriculum for teachers.UNESCO.
Abstract of reaserch
The Ministry of Education is the country's most formal educational organization and its teachers are an essential pillar of the organization.With the development of mass media and the involvement of various institutions in the field of education, the educational monopoly of this organization has been practically broken, especially in the field of new technologies.Many teens and teenagers misuse the Internet and information and communication resources.They do not have effective training in the use of information and communication resources at home and at school, on the other hand they do not have a specific institution to guide them.And according to research on the differences in Internet and media literacy of students and teachers, parents and teachers cannot teach students how to use modern media and information resources.And the need to increase teachers' media literacy and solutions that are the subject of this research has become an important issue.The methodology of this research is about strategies for enhancing teachers' media and information literacy, qualitative content analysis, and is based on documentary studies and semi-structured interviews.The statistical population consisted of media and information literacy experts and education experts and the data were collected through semi-structured interviews until theoretical saturation.Based on the results, training skills 1- Accessibility, 2- Use-application, 3- Evaluation-Analysis and 4) Production. It has a major impact on enhancing teachers' media and information literacy, with suggested solutions tailored to these skills.
Keywords: media and information literacy, teachers, education, information resources
[1] Mesterman
[2] PÉREZ TORNERO
[3] Coiro
[4] Tanner
[5] - Kirkland
[6] Aspen Institute
[7] student model
[8] Kotilainen and Suoranta 2007, 112
[10] Kupiainen 2010
[11] see more in English: www.mediaeducation.fi
[12] Niemi, 2012; Kupiainen 2013
[13] 3. ICT (information and communication technology)
4. Media literacy
[14] Media literacy
[15] Frau-Meigs
[16] f.ex. Kotilainen&Suoninen
[17] Information Literacy
[18] MOELLER & AL
[19] lee and So
[20] Media and information literacy
[21] Saturation
[22] Wilson et.al
[23] Issue-enquiry Approach
[24] Problem-based Learning PBL
[25] Scientifi Enquiry
[26] Case Study
[27] Cooperative Learning
[28] Textual Analysis
[29] Contextual Analysis
[30] TRANSLATION
[31] PRODUCTION
[32] ACCESS
[33] USE & APLICATION
[34] SKILL
[35] EVALUVATE & ANALYZE
[36] CREATION
[37] Boundaries Access
[38] Age Restriction
[39] VPN
