یأجوج و مأجوج: تحولاتِ شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مدرس سعیدی
1
(عضو هیأت علمى بنیاد دایرة المعارف اسلامى، تهران، ایران)
مصطفى جرفى
2
(دانشجوى ایرانشناسى تاریخى، دانشگاه شهید بهشتى، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: یأجوج و مأجوج, مغول, سنت جغرافیایی, سَدّذوالقَرنَین,
ملخص المقالة :
داستان قوم یأجوج و مأجوج و خروج فرجامین و هولناک آنان، در سنت دینی اسلامی جایگاه ویژه ای دارد، از این رو جغرافی نویسان و مورخان مسلمان نیز تمایل داشتند که مکان و موقعیت این قوم را که بر اساس روایت‌های دینی در بخشی از این جهان مسکن دارند، به دست دهند. در این میان، متغیر اوضاع و شرایط تاریخی در مکان یابی یأجوج و مأجوج از اهمیت بسیار برخوردار بود. در پژوهش حاضر با استفاده از روش تاریخی-تحلیلی و از طریق بازخوانی و برآورد اطلاعات منابع پیش و پس از حمله مغول، نحوه تأثیرگذاری مؤلفه‌های تاریخی و فرهنگی دوره مغول بر پندار مسلمانان درباره موقعیت جغرافیایی یأجوج و مأجوج بررسى شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که هرچند اغلب منابع تا پیش از حمله مغول، مکان زندگی یأجوج و مأجوج را منطبق بر زیست‌بوم اصلی قوم مغول در نظر می گرفتند، در دوره پس از حمله مغول، به سبب افزایش دانش جغرافیایی مسلمانان، این دو از هم تفکیک شدند و سرزمین یأجوج و مأجوج در مناطق دورتر و ناشناخته آن‌سوی زیست‌بوم مغولان مکان یابی گردید.
کتابشناسى آشتیانى، عباس اقبال، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، 1374ش. ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن على بن محمد، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار الصادر، 9335ه. ابن بطوطة، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطة، تصحیح عبدالهادى تازى، ریاض، اکادیمیة المملکة المغربیة، 1412ه. ابن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند اإلمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب األرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، الطبعة االولى، مؤسسة الرسالة، 1421ه. ابن حوقل، ابى القاسم بن حوقل النصیبى، صورة االرض، بیروت، دارصادر، 1337م. ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، افست لیدن، 1332م. ابن رستة، احمد بن عمر، االعالق النفیسة، بیروت، دار صادر، 1732م. ابن عبدالهادى المقدسى، محمد بن احمد، فضائل الشام، تصحیح عادل ابن سعد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ه. ابن عربشاه، احمد بن محمد، فاکهة الخلفاء و مفاکهة الظرفاء، تصحیح ایمن عبدالجبار البحیرى، قاهرة، دار االفاق العربیة، 1421ه. ابن عربى، محیى الدین، محاضرة االبرار و مسامرة االخیار، تصحیح محمد عبدالکریم النمرى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ه. ابن عساکر، على بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى، 73 جزء، بیروت، دار الفکر، 1411ه. تحوال ت شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول /32 یأجوج و مأجوج: ابن فضل الله عمرى، احمد بن یحیى، مسالک االبصار فى ممالک االمصار، 22 جزء، ابوظبى، المجمع الثقافى، 1424ه. ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادى، بیروت، عالم الکتب، 1416ه. ابن ماجة، أبو عبد الله محمد بن یزید، سنن ابن ماجة، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقى، 2 جزء، دار إحیاء الکتب العربیة - فیصل عیسى البابى الحلبى. ابن وردى، سراج الدین عمر بن مظفر، خریدة العجائب و فریدة الغرائب، تصحیح انور محمود زناتى، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ه. ابن وصیف شاه، ابراهیم، مختصر عجائب الدنیا، تحقیق سید حسن کسروى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1421ه. ابوالفداء، اسماعیل بن على، تقویم البلدان، قاهرة، مکتبة الثقافیة الدینیة، 2332م. ابى داود، سلیمان، مسند أبى داود الطیالسى، تحقیق الدکتور محمد بن عبد المحسن الترکى، الطبعة االولى، 4 جزء، مصر، دار هجر، 1413م. اصطخرى، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، تصحیح احمد بن سهل ابوزید، بیروت، دارصادر، 1322م. بغدادى، صفى الدین عبدالمؤمن ابن عبدالحق، مراصد االطالع على اسماء االمکنة و البقاع، تصحیح على محمد بجاوى، 3 جزء، بیروت، دار الجلیل، 1412ه. بکرى، عبدالله بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، آدریان فان لیوفن و اندرى فیرى، 2جزء، بیروت، دار الغرب االسالمى، 1322م. بکران، محمد بن نجیب، جهان نامه، به کوشش محمد امین ریاحى، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1342ش. بلعمى، ابوعلى، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش-البرز، 1327ش. بیرونى، ابوریحان محمد بن احمد، اآلثار الباقیه عن قرون الخالیه، تصحیح: پرویز اذکایى، تهران، میراث مکتوب، 1373ش. ترمذى، محمد بن عیسى، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر و محمد فؤاد عبد الباقى وإبراهیم عطوة عوض، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى، 1331ه. جوزجانى، منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، تحقیق عبدالحى حبیبى، تهران، دنیاى کتاب، 1363ش. حدود العالم من المشرق الى المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهورى، 1362ش. ّ 37 /ن اسالم تاریخ و تمد ى، سال سیزدهم، شماره بیست و پنجم، بهارو تابستان 9316 دانى، عثمان بن سعید، السنن الواردة فى الفتن وغوائلها والساعة وأشراطها، تحقیق رضاء الله بن محمد إدریس المبارکفورى، الطبعة االولى، الریاض، دار العاصمة، 1416ه. دینورى، ابوحنیفه احمد بن داود، اخبار االطوال، تصحیح عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1367ش. زمخشرى، أبو القاسم محمود، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون األقاویل فى وجوه التأویل، تحقیق عبد الرزاق المهدى، 4 جزء، بیروت، دار إحیاء التراث العربى. زهرى، ابوبکر عبدالله محمد ابن ابى بکر، الجغرافیة، تحقیق: محمد حاج صادق، ترجمه حسین قرچانلو، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمى، 1372ش. شافعى، أبو الحسن على بن أحمد، الوسیط فى تفسیر القرآن المجید، تحقیق عادل أحمد عبد الموجود و آخرین، الطبعة االولى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ه. شبانکارهاى، محمد بن على بن محمد، مجمع االنساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیر کبیر، 1371ش. طباخ، محمد راغب، ذوالقرنین و سد الصین من هو و این هو، کویت، دار غراس، 1421ه. طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تأویل القرآن، تحقیق احمد محمد شاکر، الطبعة االولى، مؤسسة الرسالة، 1423ه. همو، محمد بن جریر، تاریخ االمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربى، 1372ه. طنطاوى جوهرى، »یأجوج و مأجوج همان تتر و مغول است«، ترجمه از الهالل، ارمغان، دوره چهاردهم، شماره 3 ،آذر 1312ش. عنصرالمعالى، کیکاووس بن اسکندر، قابوس نامه، تحقیق غالمحسین یوسفى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 9333ش. رازى، فخر الدین ابو عبدالله محمد، مفاتیح الغیب )التفسیر الکبیر(، الطبعة الثالثه، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، 1423ه. قرطبى، أبو عبد الله محمد، الجامع ألحکام القرآن )تفسیر القرطبى(، تحقیق أحمد البردونى وإبراهیم أطفیش، القاهرة، دار الکتب المصریة، 1374ه. قرشى، امان الله، ایران نامک، تهران، هرم،1373ش. قزوینى، زکریا بن محمد، آثار البالد و اخبار العباد ، بیروت، دارصادر، 1337م. تحوال ت شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول /33 یأجوج و مأجوج: همو، زکریا بن محمد، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تحقیق محمد بن یوسف قاضى، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 2336م. گردیزى، ابى سعید عبدالحى ابن ضحاک، زین االخبار، تصحیح عبدالحى حبیبى، تهران، دنیاى کتاب، 1363ش. مروزى، أبو عبد الله نعیم بن حماد، کتاب الفتن، تحقیق سمیر أمین الزهیرى، الطبعة االولى، القاهرة، مکتبة التوحید، 1412ه. مستوفى، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوایى، تهران، امیر کبیر، 9361ش. مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقى، بیروت، دار إحیاء التراث العربى. مقاتل بن سلیمان، ابوالحسن، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث، 1423ه. مقدسى، شمس الدین ابى عبدالله، احسن التقاسیم فى معرفة االقالیم، بیروت، دار صادر. مقدسى، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعى کدکنى، تهران، انتشارات آگه، 1324ش. همو، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة. مقریزى، احمد بن على، المواعظ و االعتبار فى ذکر الخطط و اآلثار، تصحیح ایمن فؤاد سید، لندن، موسسة الفرقان للتراث االسالم، 1422ه. هفت کشور یا صور االقالیم، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایرانى، 1313ش. نسائى، ابو عبدالرحمن محمد، السنن الکبری، تحقیق حسن عبد المنعم شلبى، الطبعة االولى، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1421ه. نسوى، شهاب الدین محمد، نفثة المصدور، تصحیح امیرحسین یزدگردى، تهران، نشر ویراستار، 1323ش. یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 9115م. یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر. Alders, J.G., Gog en Magog in Ezechiël. J.H. Kok, Kampen, 1951. Bosworth, C.E, “YADJUDJ WA-MADJUDJ”, EI2 , edition, Leiden, Brill, 2002. ّ 133 /ن اسالم تاریخ و تمد ى، سال سیزدهم، شماره بیست و پنجم، بهارو تابستان 9316 Donzel, E., & Schmidt, A., Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources, Brills Inner Asian Library )vol.22), London, Brill, 2009. Ezekiel, edited by: Tell, S, Michigan, Baker books, 2009. Mills, T.J., The Gog Pericope and the Book of Ezekiel, PhD dissertation, Drew University, 1989. The Book of Revelation, in Gree edited from Aneient Authorities edited by: Tregelles, S.P., New York, Cambridge University Press, 2009. The Torah, The Five Books of Moses, A New JPS Translation of The Holy Scriptures According to the Masoretic text, 3d ed, Skokie, Illinois, Varda Books, 2001. Tooman, W.A., Gog of Magog: Reuse of Scripture and Compositional Technique in Ezekiel, Tubingen, Mohr Siebeck, 2001. Tregelles, S., P., The Book of Revelation in Greek Edited from Ancient Authorities, New York, Cambridge University Press, 2009.
