بازتاب مناسبات میان صوفیان و دولت ایلخانی در صفوة الصفای ابن‌بزاز (د 759ﻫ)
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
محمد غفوری
1
(دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: صفوة الصفا, قدرت ایدئولوژیک, قدرت سیاسی, شیخ زاهد گیلانی, شیخ صفی‌الدین اردبیلی, ایلخانان,
ملخص المقالة :
صفوة الصفا، مهم‌ترین اولیانامه عصر ایلخانی، روایت ویژه‌ای از مناسبات میان مشایخ صوفی و نخبگان سیاسی و نظامی و در نتیجه تاریخ سیاسی عصر ایلخانان عرضه می‌دارد. در این روایات نه با تاریخ سیاسی فراگیر بلکه تنها با لحظاتی از آن مواجهیم که رخداد محوری آن‌ها رویارویی میان نمایندگان قدرت ایدئولوژیک، یعنی مشایخ صوفی، و نمایندگان اصلی قدرت دنیوی، یعنی نخبگان سیاسی و نظامی است. گزارش های صفوة الصفا متضمن بازنمایی بی‎کم و کاست و منطبق با گزارش‎های تاریخ‎نگاری رسمی از این رخدادها نیست بلکه معطوف به بازنویسی آن‌ها هم‌سو با جهت‌گیری سیاسی مؤلف است. از این قرار، مؤلف با گزینش عناصری از تاریخ سیاسی آن‌ها را در نظم روایی جدیدی پیکربندی می‎کند تا روایتی با بازیگران واقعی و رخدادهای واقعی و باورپذیر فراهم آورد. این پیکره روایی جدید نه مطلقاً تمثیلی است و نه کاملاً واقع‎گرایانه بلکه عناصری از تمثیل و واقعیت را در هم می‌آمیزد تا بتواند پیام ایدئولوژیک خود را که همان برتری نهایی قدرت ایدئولوژیک بر قدرت دنیوی و سیاسی است منتقل سازد.
ابن بزاز اردبیلی، توکلی ابن اسماعیل، صفوة الصفا، بهکوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، زریاب، 1376ش.
همو، صفوة الصفا، نسخه خطی دانشگاه لایدن، ش Or.465.
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، آگه، 1376ش.
ابن بیبی، مختصر سلجوقنامه، بهکوشش محمدجواد مشکور، تهران، انتشارات کتاب تهران، 1350ش.
ابن حجر عسقلانى، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، بیروت، دار الجیل، 1414ﻫ .
ابن فوطى، عبد الرزاق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، بهکوشش محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1416ﻫ .
اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.
افلاکی، شمسالدین، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی و ویرایش توفیق سبحانی، تهران، دوستان، 1396ش.
بارت، رولان، درجه صفر نوشتار، ترجمه شیرین‌دخت دقیقیان، تهران، نشر هرمس، 1378ش.
جامی، نورالدین عبدالرحمان، نفحات الانس من حضرات القدس، بهکوشش محمود عابدی، تهران، سخن، 1390ش.
حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، 1350ش.
خرقانی، احمد بن حسین، دستورالجمهور فی مناقب سلطان العارفین ابویزید طیفور، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب و انجمن ایرانشناسی فرانسه، 1388ش.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام، تاریخ حبیب السیر، بهکوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، 1380ش.
همو، دستور الوزراء، بهکوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال، 1355ش.
خویی، حسام الدین حسن بن عبدالمؤمن، مجموعه آثار حسام الدین خویی، بهکوشش صغری عباس‌زاده، تهران، میراث مکتوب، 1379ش.
دباشی، حمید، «شرایط تاریخی تصوف در عهد سلجوقیان»، میراث تصوف ج1، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران، مرکز، 1389ش.
رازی، نجم الدین، مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد، بهکوشش محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، 1389ش.
همو، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، بهکوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1386ش.
رجب‌زاده، هاشم، آیین کشورداری در عصر وزارت رشیدالدین فضلالله همدانی، تهران، توس، 2535شاهنشاهی.
رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، نشر البرز، 1373ش.
همو، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، 2536شاهنشاهی.
همو، سوانح الافکار رشیدی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1358ش.
رئیس‌نیا، رحیم، تاریخ عمومی منطقه شروان، تهران، مرکز اسناد و دیپلماسی، 1380ش.
سمرقندی، کمال الدین عبد الرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، بهکوشش عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
سمنانی، علاءالدوله، چهل مجلس یا رساله اقبالیه، تحریر امیر اقبالشاه بن سابق سجستانی، بهکوشش نجیب مایل هروی، تهران، انتشارات ادیب، 1363ش.
سیفى هروى، سیف بن محمد، پیراسته تاریخنامه هرات، به تصحیح محمدآصف فکرت، تهران، انتشارات موقوفات بنیاد افشار، 1381ش.
شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد، مجمع الانساب، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363ش.
شورمیج، محمد، «رویکرد سیاسی شیخ زاهد گیلانی و شیخ صفی‌الدین اردبیلی از منظر متون تاریخی»، تاریخ و فرهنگ، ش 87، پاییز و زمستان 1390ش.
صفت‌گل، منصور، «ملاحظاتی انتقادی درباره چاپ صفوة الصفا»، آینه پژوهش، دوره 7، شماره 42، بهمن و اسفند 1375ش.
صفی، امید، سیاست/دانش در جهان اسلام، ترجمۀ مجتبی فاضلی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389ش.
القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، بهکوشش مهین همبلی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
قائم‌مقامی، جهانگیر، «فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر»، بررسی‌های تاریخی، سال سوم، ش ٥، ١٣۴٧ش.
قطبی اهری نجم، ابیبکر، تواریخ شیخ اویس، به کوشش ایرج افشار، تبریز، ستوده، 1389ش.
مرتضوی، منوچهر، تحقیق دربارۀ دوره ایلخانان ایران، تهران، کتابفروشی تهران، 1341ش.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1387ش.
میرزا خداوردی، میرزا احمد، اخبارنامه: تاریخ تالشان از سلطنت نادرشاه تا سلطنت محمدشاه قاجار، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1383ش.
مناقب اوحدالدین حامد بن ابی الفخر کرمانی، بهکوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش.
نخجوانی، محمدبن هندوشاه، دستور الکتاب فی تعیین المراتب، ج1، بهکوشش محمود طاووسی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1390ش.
همو، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج2، بهکوشش عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، مسکو، 1976م.
نفیسی، سعید، «شیخ زاهد گیلانی»، نشریه فرهنگ، سال چهارم، ش 2، اردیبهشت 1307ش.
نیکیتین، «تجزیه و تحلیلی از صفوة الصفا»، ترجمه محمدباقر امیرخانی، زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)، دوره 12، شماره 55، پاییز 1343ش.
وصاف الحضره، شهاب الدین عبدالله بن عزالدین فضل الله شیرازی، تاریخ وصاف الحضره، بهکوشش علیرضا حاجیان نژاد، تهران، دانشگاه تهران، 1388ش.
همو، تاریخ وصّاف، چاپ سنگی بمبئی، ۱۲۶۹ﻫ.
هرمان، گوتفرید، «فرمان سلطان حسین جلایری (به تاریخ صفر 780ﻫ/1378م)»، ترجمه علی عبداللهی، وقف میراث جاویدان، سال هشتم، ش 1، بهار 1379ش.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. I: mongolische Elemente im Neupersischen., Franz Steiner Verlag GMBH Wiesbaden, 1963.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersische, Ba IV, Franz Steiner Verlag GMBH Wiesbaden, 1975.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. B II: Türkische Elemente im Neupersischen (alif bis tä), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1963.
Erkmen, Aslıhan, “The Visualization of Shaykh Ṣafī al-Dīn Isḥaq Ardabilī: A Unique Illustrated Copy of the Ṣafvat al-Ṣafā at the Aga Khan Museum Collection and Its Illustrations”, Iranian Studies, 50(1), 2015.
Melville, Charles, “Wolf or Shepherd? Amir Chupan's attitude to government”, in Julian Raby & Teresa Fitzherbert (Eds), The Court of the Il-Khans, 1290-1340, Oxford University Press, 1997.
Minorsky, Vladimir, “A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 16, No. 3, 1954.
Peacock, A. C. S., “Two Sufis of Ilkhanid Anatolia and Their Patrons: Notes on the Works of Mu’ayyid al-Din Jandi and Da’ud al-Qaysari”, in Filiz Çagˇman and Suzan Yalman (eds), Meetingplace of Cultures: The Ilkhanids in Anatolia, Ankara, 2019.
Idem, Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia, Cambridge University Press, 2019.
Wing, Patrick, The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East, Edinburgh University Press Ltd, 2016.
Zirke, Heidi, Ein hagiographisches Zeugnis zur persischen Geschichte aus der Mitte des 14. Jahrhunderts, Das achte Kapitel des Safwat as – safä, Klaus Schwarz Verlag, Berlin, 1987.
_||_Aflāki, Shams al-Din Aḥmad, Manāqib al-ʼarefin, Revised by Tahsin Yazıcı, Ed. Tofiq Sobḥāni, Tehran, Dustān, 1396/2018.
Barthes, Roland, Daraje- yi ṣefr- i neveshtār (Le degré zéro de l'écriture), Trans. Shirin-Dokht Daqiqiyān, Tehran, Hermes, 1378/2000.
Dabashi, Hamid, ‘Sharāyet- i Tārikhi- yi Taṣawwuf Dar Aḥd- i Saljuqiyān’ (Historical Conditions of Persian Sufism during the Seljuk Period), in Leonard Lewisohn, Mirāth- i Taṣawwuf (The Heritage of Sufism), Vol.1, Trans. Majdoddin Keyvāni, Tehran, Markaz, 1389/2011.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. I: mongolische Elemente im Neupersischen., Franz Steiner Verlag GMBH Wiesbaden, 1963.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersische, Ba IV, Franz Steiner Verlag GMBH Wiesbaden, 1975.
Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. B II: Türkische Elemente im Neupersischen (alif bis tä), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1963.
Erkmen, Aslıhan, ‘The Visualization of Shaykh Ṣafī al-Dīn Isḥaq Ardabilī: A Unique Illustrated Copy of the Ṣafvat al-Ṣafā at the Aga Khan Museum Collection and Its Illustrations’, Iranian Studies, 50(1), 2015.
Ḥāfiẓ Ābrū, Dhayl-e Jāmeʿ al-tawārikh, Revised by Khānbābā Bayāni, Tehran, Anjoman Ᾱthār Melli, 1350/1392.
Herrmann, Gottfried, ‘Farmāni- i Sulṭān Ḥusayn- i Jalāyir’ (Dated Ṣafar 780 AH/1378AD), (Ein Erlass des Galayeriden Soltan Hoseyn)‘, Trans ‘Ali ‘Abdollāhi, Waqf Mirāth- i Jāvidān, Y8, Vol.1, Spring 1379/2000.
Ibn al-Bazzāz al-Ardabīlī, Ṣafwat al-ṣafā, Reivsed by Gholām Reḍā Ṭabāṭabāī Majd, Tehran, Zaryāb, 1376/1997.
Idem, Ṣafwat al-ṣafā, Leiden University Manuscript, Or. 465.
Ibnal-Fuwaṭī, Abū al-Faḍl 'Abd al-Razzāq b. Aḥmad, Majma' al-ādāb fī mu'jam al-alqāb, Revised by Muḥammad Kāẓim, Tehran, Vezārat- i Frahang va Ershād- i Eslāmi, 1416 AH/1995 AD.
Ibn Baṭṭūṭa, Safarnāma, Trans. Moḥammad ʿAli Movaḥḥed, Tehran, Ᾱgah, 1376/1997.
Ibn Bibi, Mukhtaṣar- i Saljuqnāma, Ed. Moḥammad Javad Mashkur, Tehran, Ketāb- i Tehran, 1350/1971.
Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī, Al-Durar al-kāminah fī aʻyān al-miʼah al-thāminah, Beirut, Dār al-Jil, 1414 AH/1993 AD.
Jāmī, Nūr al-Dīn'Abd al-Rahmān, Nafaḥāt al-uns, Revised by Maḥmud Abedi, Tehran, Sokhan, 1390/2012.
Kharaqāni, Aḥmad b. Ḥusayn, Dastur al-jumhur fi manāqib al- sulṭān al- ʼarefin abuyazid- i ṭayfor, Revised by Moḥammad Taqi Daneshpazhuh & Iraj Afshār, Tehran, Mirāth Maktub, 1388/1410.
Khoyi, Ḥesām al-Din, Majmu’a athār Ḥesām al-Din- i Khoyi, Revised by Ṣoghrā ʿAbbāzādeh, Tehran, Mirāth- i Maktub, 1379/2001.
Khwāndamīr, Ghiyāth al-Dīn Muḥammad, Dastur al-Vuzarā, Revised by Said Nafisi, Tehran, Eqbāl, 1355/1977.
Idem, Ḥabīb al-siyar, Ed. Mohammad Dabir Siyāqi, Tehran, Khayyām. 1380/2002.
Manāqib- i Awḥad al-Dīn- i Kirmānī, Revised by Badi’ozzamān Foruzānfar, Tehran, Bongāh- i Tarjomeh wa Nashr- i Ketāb, 1347/1969.
Melville, Charles, ‘Wolf or Shepherd? Amir Chupan's attitude to government’, in Julian Raby &Teresa Fitzherbert (Eds), The Court of the Il-Khans, 1290-1340 (Oxford Studies in Islamic Art), Oxford University Press, 1997.
Minorsky, Vladimir, ‘A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid’, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London Vol. 16, No. 3, 1954.
Mirzā Khodāverdi, Mirzā Aḥmad, Akhbārnāma: Tārikh‑i Tāleshān az salṭanat- i Nāder shāh tā salṭanat- i Moḥammad Shāh-i Qājār, Tehran, Markaz- i chap wa enteshārāt- i vezārat- i omur- i Khāreja, 1383/2005.
Mortazavi, Manuchehr, Taḥqiq darbāre- yi Ilkhānān- i Irān, Tehran, Ketābforushiy- i Tehran, 1341/1963.
Mostowfi, Ḥamd-Allāh, Tārikh‑i gozida, Revised by ʿAbdulhusayn Navāyi, Tehran, Amir Kabir, 1387/2009.
Nafisi, Said, ‘Shaykh Zāhed- i Gilāni’, Nashriya- yi Farhang, Y4, Vol 2, Ordibehesht 1307/May 1928.
Nakhjawāni, Muḥammad b. Hindushāh, Dastur al-kātib fi ta’yin al-marrātib, Revised by Maḥmud Ṭāvusi, Tehran, Enteshārāt- i Farhangestān- i Honar, 1390/2012.
Idem, Dastur al-kātib fi ta’yin al-marrātib, Revised by ‘Abuldkarim ‘Ali Ughli ‘Alizādeh, Moscow, 1976.
Nikitine, Basil, ‘Tajziya wa taḥlili az Ṣafwat al-Ṣafā (Essai d’analyse du Safvat- us- Safā)’, Trans Moḥammad Bāqer Amirkhāni, Zabān wa Adab- i Fārsi (Tabriz University Jounal), Vol.55, 1343/1964.
Peacock, A. C. S., Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia, Cambridge University Press, 2019.
Peacock, A. C. S., ‘Two Sufis of Ilkhanid Anatolia and Their Patrons: Notes on the Works of Mu’ayyid al-Din Jandi and Da’ud al-Qaysari’, in Filiz Çagˇman and Suzan Yalman (eds), Meetingplace of Cultures: The Ilkhanids in Anatolia, Ankara, 2019.
Qā’em-maqāmi, Jahāngir, ‘Farmān- i mansub be sulṭan Aḥmad- i Jalāyir’, Barresi hā- yi Tārikhi, Y 3, Vol. 5, 1347/1969.
Qāshāni, Abu’l-Qāsem. Tārikh‑i Uljāytu. Revised by Mahin Hambly, Tehran, Elmi wa Farhangi, 1384/2006.
Qotbi Ahari, Abibakr, Tawārikh- i Shaykh Uways, Revised by Iraj Afshār, Tabriz, Sotudeh, 1389/2011.
Raisniā, Raḥim, Tārikh- i umumi- yi manṭaqe- yi Shervān, Tehran, Markaz- i asnād wa Diplomāsi, 1380/2002.
Rashīd al-Dīn Faḍlullāh Ḥamadānī, Jāmiʿ al-Tawārīkh, Revised by Moḥammad Roshan and Moṣṭafā Musavi, Tehran, Alborz, 1373/1995.
Idem, Sawānih al-Afkār –i- Rashidi, Revised by Moḥammad Taghi Dāneshpajuh, Tehran, Tehran University Press, 1358/1980.
Idem, Waqfnāma, Revised by Mojtabā Minovi and Iraj Afshār, Tehran, Anjoman- i Ᾱthār- i Melli, 2535/1977.
Rāzi, Najm al-Din, Marmūzāt- i Asadī dar mazmūrāt- i Dā'ūdī, Reviesed by Moḥammad Reḍā Shafi’i Kadkani, Tehran, Sokhan, 1386/2008.
Idem, Mirṣād al-ʻibād min al-mabdaʼ ilāʼl-maʻād, Revised by Muḥammad Amin Riyāḥi, Tehran, Elmi va Farhangi, 1389/2011.
Safi, Omid, Syāsat/dānesh dar jahān- i eslam (The Politics of Knowledge in Premodern Islam), Trans. Mojtabā Fāḍeli, Tehran, Pazhuheshkadey- i Moṭale’āt- i Farhangi wa Ejtemā’i, 1389/2011.
Saifi Hirawi, Pirāsta- yi Tārikh- i Harāt, Revised by Muḥammad Aṣef Fekrat, Tehran, Bonyād- i Mowqufāt- i Afshār, 1381/2003.
Samarqandi, ʿAbd al-Razzāq, Maṭlaʿ-i saʿdayn wa majmaʿ-i baḥrayn, Revised by ʿAbdulhusayn Navāyi, Tehran, Pajuheshgāh- i Ulum- i Ensani wa Muṭāleʿāt- i Farhangi, 1383/2005.
Ṣefatgol, Mansour, ‘Molaḥeẓāti enteqādi darbāre- yi chap- i Ṣafwat al-Ṣafā’, Ᾱyeney- i pajuhesh, Vol. 42, February & March 1997.
Shabānkārihʾī, Muḥammad b. ʿAlī b. Muḥammad, Majmaʿ al- Ansāb, Revised by Mīr Hāshim Muḥaddith, Tehran, Amīrkabīr, 1363/1985.
Shurmij, Moḥammad, ‘Ruykard- i siyāsi-yi Shaykh Zāhed-i Gilāni wa Shaykh Ṣafi al-Din- i Ardabili az mandhar- i motun- i tārikhi, Tārikh wa Farhang, Vol. 87, Fall & Winter 1390/2012.
Simnāni, ʻAlā al-Dawlah, Chihil Majlis yā Risāla- yi Iqbāliya, Revised by Najib Māyel Herawi, Tehran, Adib, 1363/1985.
Spuler, Bertold, Tārikh- i moghul dar Irān (Die Mongolen in Iran), Trans. Maḥmud Mir Ᾱftāb, Tehran, Elmi va Farhangi, 1386/2008.
Waṣṣāf al- Ḥaḍra, Shahāb al-Din ʿAbd Allāh b. Faḍl Allāh, Tārikh- i Waṣṣāf al- Ḥaḍra, Revised by ‘Alireḍā Ḥājiyānnezhād, Tehran University Press, 1388/2009.
Idem, Tārikh- i Waṣṣāf, Lithograph, Mumbai, 1269 AH/1853.
Wing, Patrick, The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East, Edinburgh University Press Ltd, 2016.
Zirki, Heidi, Ein hagiographisches Zeugnis zur persischen Geschichte aus der Mitte des 14. Jahrhunderts, Das achte Kapitel des Safwat as – safä, Klaus Schwarz Verlag, Berlin, 1987.
