جایگاه شهرهای ابهر، زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی اداری ایران دوره اسلامی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - دانش‌آموخته دکتری باستان شناسی، دوره مشترک دانشگاه تهران و دانشگاه لیون دو فرانسه، تهران، ایران
2 - استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران, جغرافیای تاریخی زنجان, ابهر, سلطانیه, ولایت خمسه,
ملخص المقالة :
ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن‌ها به هریک از ایالت های این منطقه از ایران ، به ویژه ایالت های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارش هایی گونه گون و گاه آشفته دیده می شود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته های باستان شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ها نشان می دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.
ابنحوقل، محمد بن حوقل، صورة الأرض، بیروت، دار صادر، 1938م.
ابنخردادبه، عبیداللهبن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، 1992م.
ابنرسته، احمدبن عمر، الأعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قرچانلو، تهران، امیرکبیر، 1365ش.
ابنندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست للندیم، بهکوشش رضا تجدد، تهران، چاپ افست مروی، 1973م.
ابوالفداء، تقویمالبلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
اشترویس، یوهان، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه ساسان طهماسبی، تهران، نشر مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، 1395ش.
ادیبالممالک، عبدالعلیخان مراغهای، دافعالغرور، ترجمه ایرج افشار، تهران، خوارزمی، ۱۳۴۹ش.
اصطخرى، ابراهیمبن محمد، مسالک الممالک، بیروت، دارصادر، 1927م.
اعتماد السلطنه، صدر التواریخ، به تصحیح محمد مشیرى، تهران، روزبهان، ۱۳۵۷ش.
افضل الملک، افضلالتواریخ، بهتصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361.
اولئاریوس، آدام، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363ش.
بغدادی، عبدالمؤمن ابن عبدالحق، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنه و البقاع، بهکوشش علیمحمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412م.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، نشر نیلوفر، 1390ش.
تتوی، احمد و آصفخان قزوینی، تاریخ الفی، بهکوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش.
تفضلی، احمد، «شهرستانهای ایران»، شهرهای ایران، جلد 3، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1368ش.
ثعالبیمرغنی، حسینبنمحمد، تاریخ ثعالبی: مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تهران، نقره، 1368ش.
جیهانی، ابوالقاسمبن احمد، اشکال العالم، ترجمه علیبن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، آستان قدس رضوی، 1368ش.
حافظابرو، شهابالدین عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، بهکوشش خانبابا بیانی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1350ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمه میرحسین شاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه الزهرا، 1372ش.
رهربن، کلاوس مایکل، نظام ایالات در دوره صفوی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.
دانشیار، مرتضی، «زنجان»، دانشنامه جهان اسلام، ج 21، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1395ش. نسخه اینترنتی: زنجان rch.ac.ir
دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، جلد پنجم از دوره چهارده جلدی، تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش.
سررشتهدار، میرزاعلى، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخى: سفرنامه سررشتهدار تبریز به تهران (۱۲۸۸ ﻫ)، بهکوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۸۰ش.
سیفالدوله، سلطان محمدمیرزا، سفرنامه سیفالدوله معروف به سفرنامه مکه، بهکوشش علیاکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1364ش.
شاردن، ژان، سفرنامه ژان شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، ج5، تهران، توس، 1372ش.
شیروانى، زینالعابدینبن اسکندر، بستان السیاحه، تهران، کتابفروشی سنایی، بیتا.
طباطبایی دیبا، میرزانصرالله ناصرالسلطنه، به تصحیح رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390ش.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تاریخ طبری، به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ج11، بیروت، روائع التراث العربى، 1387ش.
عالی، ابوالفضل، گزارش فصل دوم بررسی و شناسایی حوضه ی آبریز ابهر رود، آرشیو مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشرنشده)، 1385ش.
فیضی، مهسا، هایده لاله و فیروز مهجور، «بررسی عمارت موسوم به "عمارت سپهربرین" در دشت سلطانیه براساس منابع تاریخی و اسناد تصویری»، دوره 9، شماره 23، زمستان 1398.
همو، چشمانداز فرهنگی دشت سلطانیه در دوران اسلامی، رساله دکتری، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1397ش.
قدامهبن جعفر، الخراج و صناعه الکتابه، محقق محمدحسین زبیدی، بغداد، دارالرشید، 1981م.
قزوینى، زکریابن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، 1998م.
کاررى، جملى، سفرنامه کاررى، ترجمه عباس نخجوانى و عبدالعلى کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقى، ۱۳۴۸ش.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به تصحیح مهین همبلی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
کریستینسن، آرتور امانوئل، ایران در زمان ساسانیان: تاریخ ایران ساسانی تا حمله اعراب و وضع دولت و ملت در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، کوشش، 1386ش.
کیکاووس میرزا، سفرنامه مکه (مسالکالسالکین)، شانزده سفرنامه حج {صفوی} و قاجاری، بهتصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مورخ – نشر علم، 1395ش.
مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات، 1373ش.
محمدیملایری، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، توس، 1379ش.
مستوفیبافقی، محمدمفیدبن محمود، مختصرمفید (جغرافیای ایرانزمین در عصر صفوی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار، 1390ش.
مستوفىقزوینی، حمدالله، نزهه القلوب، به تصحیح گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
همو، تاریخ گزیده، بینا، بیجا.
مقدسی، محمدبن احمد، أحسنالتقاسیم فی معرفهالاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، ج1، تهران، کومش، 1361ش.
مهندس عبدالله، سفرنامه مهندس عبدالله، ترجمه سیروس آرینپور، تهران، کندوکاو، ۱۳۸۹ش.
مینورسکی، ولادیمیرفئودروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات مینورسکی بر تذکره الملوک، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران، انجمن کتاب-زوار، 1334ش.
مهاجرینژاد، عبدالرضا، گزارش گمانه زنی جهت تعیین حریم محوطه تپه نور، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده)، 1388ش (الف).
همو، گزارشهای کاوشهای فصل اول جمعه مسجد، سلطانیه، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده)، 1388ش (ب).
ملکآرا، سامبنمحمدقلی، سفرنامه چمن سلطانیه {نسخه خطی}، شماره بازیابی 1188، مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران.
ملکی، محمد، سلطانیه در گذر تاریخ، انتشارات دانش زنجان، زنجان، 1390ش.
ناصرالدینشاه قاجار، روزنامه خاطرات ناصرالدینشاه در سفر دوم فرنگستان، به تصحیح فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملى ایران، 1379ش.
نوایى، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخى از تیمور تا شاهاسماعیل، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 2536/1356ش.
ودیعی، کاظم، «اداره تقسیمات کشوری ایران»، بررسیهای تاریخی، سال 4، شماره 2 و 3، 1347ش.
یاقوتحموى، یاقوتبنعبدالله، معجمالبلدان، ج1، بیروت، دارصادر، 1995م.
یعقوبى، احمدبناسحاق، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.
Alai, C., General Maps of Persia, 1477-1925, Leiden, Boston: Brill, 2010.
Bassett, James, Persia: The Land of the Imams, A Narrative of Travel and Residence, 1871-1885, New York, Scribner, 1886.
Bosworth, C. E. “Zandjān”, the Encyclopedia of Islam, Edited by P.J.Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Vol. XI. Leiden: Brill, 2002.
Idem, “ABHAR,” Encyclopædia Iranica, I/2, pp. 213-214; an updated version is available online at
http://www.iranicaonline.org/articles/abhar-a-small-town-in-the-qazvin-district (accessed on 25 January 2014).
Drouville, G., Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813. Paris, Masson et Yonet, 1828.
Jaubert, P.A., Voyage en Arménie et en Perse, fait dans les années 1805 et 1806, Paris, chez Pélicier et Nepveu, 1821.
Jordanus, the Wonders of the East, Translated by Henry Yule, New York, Burt Franklin, 1963.
MacGregor, C. M. A Contribution towards the Better Knowledge of the Topography, Ethnology, Resources & History of Afghānistān, Central Asia, Part. IV. Calcutta: Office of the Superintendent of Government Print, 1871.
Melville, Ch., “The Mongols in Iran”, The Legacy of Genghis Khan: CourtlyArt and Culture in Western Asia, 1256-1353, Edited by Linda Komarroff, New York, Metropolitan Museum of Art, 2002.
Minorskey, V., Studies in Caucasian History, London, Taylor’s Foreign Press, 1953.
Gyselen, R., “La province sassanide d’Abhar”, Nouvelles données dans les collections des Musées Royaux d’Art et d’Histoire de Bruxelles. Studia Iranica, Peeters Publishers, No. 30, 2001.
Idem, La Géographie Administrative de l’Empire Sassanide. Les Témoignages Sigillographiques, Vol. I, Res Orientales, Paris, Peeters Publishers, 1989.
Sanson, G., Voyage Ou Relation de l’état Présent Du Royaume de Perse (Etc.), Paris, Cramoisi, 1695.
Soltykoff, Prince Alexis, Voyage en Perse, Paris, L. Curmer, 1851.
Tancoigne, J.M., A Narrative of a Journey into Persia and Residence at Teheran: Containing a Descriptive Itinerary from Constantinople to the Persian Capital, London, W. Wright, 1820.
_||_
Alai, C., General Maps of Persia, 1477-1925, Leiden, Boston, Brill, 2010.
Bassett, James, Persia: The Land of the Imams, A Narrative of Travel and Residence, 1871-1885, New York, Scribner, 1886.
Bosworth, C. E. “Zandjān”, the Encyclopedia of Islam, Edited by P.J.Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs, Vol. XI. Leiden, Brill, 2002.
Idem, “ABHAR”, Encyclopædia Iranica, I/2, an updated version is available online at:
http://www.iranicaonline.org/articles/abhar-a-small-town-in-the-qazvin-district (accessed on 25 January 2014).
Drouville, G., Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813, Paris, Masson et Yonet, 1828.
Jaubert, P.A., Voyage en Arménie et en Perse, fait dans les années 1805 et 1806, Paris, chez Pélicier et Nepveu, 1821.
Jordanus, the Wonders of the East, Translated by Henry Yule, New York, Burt Franklin, 1963.
MacGregor, C.M., A Contribution towards the Better Knowledge of the Topography, Ethnology, Resources & History of Afḳānistān, Central Asia, Part. IV. Calcutta: Office of the Superintendent of Government Print, 1871.
Melville, Ch. “The Mongols in Iran”, The Legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353, Edited by Linda Komarroff, New York, Metropolitan Museum of Art, 2002.
Minorskey, V., Studies in Caucasian History, London, Taylor’s Foreign Press, 1953.
Gyselen, R., “La province sassanide d’Abhar Nouvelles données dans les collections des Musées Royaux d’Art et d’Histoire de Bruxelles”, Studia Iranica, Peeters Publishers, No. 30, 2001.
Idem, La Géographie Administrative de l’Empire Sassanide, Les Témoignages Sigillographiques, Vol. I., Res Orientales, Paris, Peeters Publishers, 1989.
Sanson, G. Voyage Ou Relation de l’état Présent Du Royaume de Perse (Etc.), Paris, Cramoisi, 1695.
Soltykoff, Prince Alexis, Voyage en Perse, Paris, L. Curmer, 1851.
Tancoigne, J.M., A Narrative of a Journey into Persia and Residence at Teheran: Containing a Descriptive Itinerary from Constantinople to the Persian Capital, London, W. Wright, 1820.
