تقابل علی(ع) و معاویه در روایت های عثمانیه و ابن تیمیه: مطالعه ای مقایسه ای

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

سید علی خیرخواه علوی ¹ (دانش‌آموخته دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران)
نعمت الله صفری فروشانی ² (استاد گروه تاریخ اهل‌بیت(ع) مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی وابسته به جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران)
عبداله فرهی ³ (استادیار گروه تاریخ اسلام، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران)
عثمان یوسفی ⁴ (استادیار گروه تاریخ اسلام، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 12 الخميس , ذو القعدة, 1444 تاريخ التأكيد : 21 الأربعاء , صفر, 1445 تاريخ الإصدار : 05 الأربعاء , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: عثمانیه, مکتب تاریخنگاری عثمانیه, علی(ع) و معاویه, ابن تیمیه,

ملخص المقالة :

ظهور اندیشه عثمانیه و نفوذ و گسترش آن در همه دانش های اسلامی از جمله تاریخ به شکل گیری مکتب تاریخ نگاری عثمانیه انجامید. ابن تیمیه عالم سنی سده هفتمی یکی از متأثران از اندیشه و مکتب عثمانیه بود که البته درباره شماری از رویدادهای تاریخ صدر اسلام صاحب دیدگاه های خاص خود است. این مقاله که با روش مقایسه ای نگاشته شده، به دنبال آن است که با استقصای موارد تمایز و تشابه میان تاریخ‌نگاری عثمانیه و ابن‌تیمیه در موضوع تقابل علی(ع) و معاویه، به شناخت عمیق‌تر از گرایش‌های آنان دست یابد. نتایج حاصل از این مقایسه، نشان داد که مورخان متمایل به مکتب عثمانیه کوشیدند تا با تحریف در برخی از گزارش ها، تصویری غیرواقعی از تقابل علی(ع) و معاویه برای مخاطبان خویش ارائه دهند؛ ابن تیمیه نیز در موارد زیادی در مواجهه با گزارش های تاریخی همسو با این مورخان است. با این همه در برخی موارد همچون نقش علی(ع) در فتنه عثمان، رویکردی متعارض با مبانی تاریخی مورخان عثمانیه اتخاذ کرد.

المصادر:

ابن­­ابی­الحدید، عزالدین عبدالحمید (1404). شرح نهج­البلاغه. قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی.

ابن­­أبی­حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419). تفسیر القرآن العظیم. به­کوشش اسعد محمد الطیب. ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.

ابن­­ابی­شیبه، ابوبکر (1409). المصنف فی الاحادیث و الآثار. به­کوشش کمال یوسف الحوت. ریاض: مکتبه الرشد.

ابن­­ابی­عاصم شیبانی، ابوبکر (1400). السنه. به­کوشش محمد ناصر البانی. بیروت: المکتب الاسلامی.

ابن­­اثیر جزری، عزّالدین أبى­الحسن (1415). أسدالغابه فی معرفه الصحابه. به­کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن­تیمیه، تقی­الدین (1408). الفتاوی الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیه.

همو (1416). مجموعه الفتاوی. به­کوشش عبدالرحمن بن­محمد. مدینه: مجمع الملک فهد.

همو (1420). العقیده الواسطیه. به­کوشش ابومحمد اشرف. ریاض: اضواء السلف.

همو (1422). جامع المسائل. به­کوشش محمد عزیز شمس. مکه: دارعالم الفوائد.

همو (1406). منهاج السنة النبویه. به­کوشش محمد رشاد سالم. ریاض: جامعة الامام محمد بن­سعود الاسلامیة.

ابن­­جوزی، جمال الدین (1412). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. به­کوشش محمد عبدالقادر عطا، و مصطفی عبدالقادر. بیروت: دارالکتب العلمیة.

همو (1966). الموضوعات. به­کوشش عبدالرحمان محمد عثمان. مدینه: المکتبة السلفیة.

ابن­­حِبّان، محمد (1414). صحیح. به­کوشش شعیب الأرنؤوط. بیروت: مؤسسة الرسالة.

ابن­­حجر عسقلانی، احمد بن­علی (1379). فتح الباری. به­کوشش محب الدین الخطیب. بیروت: دارالمعرفة.

ابن­­جوزی، جمال الدین (1415). الإصابه فی تمییز الصحابه. به­کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دارالکتب العلمیة.

همو (2002). المیزان. به­کوشش عبدالفتاح ابوغده. دارالبشائر الاسلامیة.

ابن­خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1408). تاریخ، به­کوشش خلیل شحاده. بیروت: دارالفکر.

ابن­­سعد، ابوعبدالله (1968). الطبقات الکبری. به­کوشش احسان عباس. بیروت: دار صادر.

ابن شبه، ابوزید عمر (1399)، تاریخ المدینه. به­کوشش فهیم محمد شلتوت. جده.

ابن­­عبدالبر، ابوعمر (1412). الاستیعاب فی معرفه الاصحاب. به­کوشش علی محمد بجاوی. بیروت: دارالجیل.

ابن­­عساکر، ابوالقاسم (1415). تاریخ مدینه دمشق. به­کوشش عمرو بن­غرامه العمروی. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.

ابن­­عماد حنبلی، ابوالفلاح (1406). شذرات الذهب. به­کوشش محمود الارناؤوط. دمشق و بیروت: دار ابن­کثیر.

ابن­­کثیر، ابوالفداء (1988). البدایه و النهایه. به­کوشش علی شیری. بیروت: دارإحیاء التراث.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن­الحسین (1415). الاغانی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

ابوداوود طیالسی، سلیمان بن­داوود (1419). المسند. به­کوشش محمد بن­عبدالمحسن الترکی. مصر: دارهجر.

احمد بن ­حنبل، ابوعبدالله (1422). العلل و معرفه الرجال. به­کوشش وصی­الله بن­محمد. ریاض: دارالخانی.

همو (1421). مسند. به­کوشش شعیب الأرنؤوط، و عادل مرشد. بیروت: موسسة الرساله.

بخاری، محمد اسماعیل (1422). الجامع الصحیح. به­کوشش محمد زهیر بن­ناصر، دارطوق النجاة.

بزّار، ابوبکر احمد (2009). مسند. به­کوشش محفوظ الرحمن زین­الله، و عادل بن­سعد، و صبری عبدالخالق. مدینه: مکتبة العلوم و الحکم.

بلاذری، احمد بن­ یحیی (1417). أنساب الاشراف. به­کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.

ترمذی، ابوعیسی (1395). سنن. به­کوشش احمد محمد شاکر و محمد فواد عبدالباقی. قاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البانی.

جوینی، ابراهیم (بی‌تا). فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمه من ذریتهم. به­کوشش محمدباقر محمودی. قم: انتشارات محمودی.

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (1411). المستدرک علی الصحیحین. به­کوشش مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.

حسینی میلانی، سیدعلی (1428). دراسات فی منهاج السنه لمعرفه ابن­تیمیه. قم: مرکز الحقائق الإسلامیه.

خراشی، سلیمان بن صالح (1419). ابن­تیمیه لیس ناصبیا. ریاض: دارالوطن.

خلال، ابوبکر احمد (1410). السنه. تحقیق عطیه الزهرانی. ریاض: دارالرایه.

خلیفة بن­ خیاط، ابوعمرو (1397). تاریخ. به­کوشش اکرم ضیاء العمری. دمشق و بیروت: دارالقلم و مؤسسة الرساله.

خیرخواه علوی، سیدعلی (1389). مقایسه تاریخ­نگاری عثمانی و شیعی در حوادث دوران حکومت امام علی(ع). پایان نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه باقرالعلوم(ع).

همو (1399). علی(ع) و خلافت وی از نگاه مورخان مکتب تاریخ­نگاری عثمانیه. پژوهش­نامه تاریخ تشیع، 4(2)، 51-73.

همو (1401). بررسی تطبیقی رویکرد عثمانیه و ابن­تیمیه در حوادث تاریخی صدر اسلام. رساله دکتری. تهران: دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی.

دارقُطنی، ابوالحسن علی بن ­عمر(بی‌تا). العلل الوارده فی الاحادیث النبویه. به­کوشش محفوظ رحمن زین الله. ریاض: دارطیبه.

ذهبی، شمس­الدین (1405). سیر اعلام النبلاء. به­کوشش شعیب الارناؤوط، بیروت: مؤسسة الرساله.

همو (2003). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، به­کوشش بشار عواد معروف. دارالغرب الاسلامی.

رجبی، حسین، و پیام عبدالملکی (1392). ابن­تیمیه و خلافت حضرت علی(ع). کلام اسلامی، (87)، 43-58.

سبحانی، جعفر (1390). ابن­تیمیه فکرا و منهجا. قم: مؤسسة الإمام الصادق.

صنعانی، عبدالرزاق (1403). المصنف. به­کوشش حبیب­الرحمن الاعظمی. حیدرآباد: المجلس العلمی.

طبرانی، ابوالقاسم (بی‌تا). المعجم الکبیر. به­کوشش حمدی بن­عبدالمجید السلفی. قاهره: مکتبة ابن­تیمیه.

طبری، محمد بن­ جریر (1403). تاریخ الرسل و الملوک. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

عبدالحمید، صائب (1426). ابن­تیمیه حیاته و عقائده. قم: مؤسسه دائره­المعارف الفقه الاسلامی.

عجلی، ابوالحسن احمد بن عبدالله (1405)، معرفه الثقات، به­کوشش عبدالعلیم البستوی، مدینه: مکتبة الدار.

قاسم اُف، الیاس (1391). ابن­تیمیه امام سلفی­ها. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع).

قرطبی، ابوعبدالله (1384). الجامع لأحکام القرآن. به­کوشش احمد البردونی و ابراهیم اطفیش، قاهره: دارالکتب المصریة.

قضیبی، عثمان الخمیس (د.تا). ثناء ابن­تیمیه علی امیرالمؤمنین و اهل­البیت. کویت: مؤسسة الآل و الصحب.

مروجی طبسی، محمدمحسن (1398). مناسبات فکری عثمانیه و ابن­تیمیه در مواجهه با فضائل اهل­بیت (علیهم السلام). قم: دارالاعلام لمدرسة اهل البیت(ع).

مسلم، ابوالحسن (د.تا). الجامع الصحیح. به­کوشش محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

منقری، نصر بن­ مزاحم (1404). وقعه صفین. به­کوشش عبدالسلام محمد هارون. قم: مؤسسه آیةالله المرعشی النجفی.

ناشئ الاکبر، عبدالله بن محمد (1971). مسائل الامامه. به­کوشش فان اس، بیروت.

نسائی، احمد (1421). السنن الکبری. به­کوشش حسن عبدالمنعم الشلبی. بیروت: مؤسسة الرسالة.

نووی، ابوزکریا (1423). نهایة الارب فی فنون الادب. قاهره: دارالکتب و الوثائق القومیة.

هَرَری حبشی، عبدالله بن ­محمد (1429). المقالات السنیّه فی کشف ضلالات احمد بن­تیمیه. بیروت: دار المشاریع للطباعة و النشر و التوزیع.

یاقوت حموی، شهاب الدین (1995). ‌معجم البلدان. بیروت: دارصادر.

ʻAbd al-Ḥamīd, Ṣāʾib (1426). Ibn-i Taymīya Ḥayātuhū Wa ʻAqāʾiduhū. Qom: Muʾasisat-Dāʾirat al-Maʻārif al-Fiqh al-Islāmī.

Abū al-Faraj Iṣfahānī,ʻAlī b.al- Ḥusayn(1415). al-Aghānī. Beirut: Dār-u al-Iḥyāʾ-i al-Turāth.

Abū Dāwūd Ṭayālisī, Suliymān b. Dāwūd (1419). al-Musnad. Revised by Mohammad b. abd al-Mohsen al-Turki, Egypt: Dār al-Hijr.

Aḥmad b. Ḥanbal, Abū ʻAbdullāh (1422). al-ʻIlal Wa Maʻrifat-u al-Rijāl. Revised by Vasiullah b. Mohammad, Riyadh: Dār-u al-Khānī.

Aḥmad b. Ḥanbal, Abū ʻAbdullāh (1421). Musnad. Revised by Shuayb al-Arnaut and Adel Murshed, Beirut: Muʼasisat al-Risāla.

Balādhurī, Aḥmad b. Ya (1417), Ansāb-u l-Ashrāf, Revised by Suhiyl Zakkār, Beirut: Dār al-Fikr.

Bazzāz, Abū Bakr Aḥmad (2009). Musnad. Revised by Mahfuz al-Rahman Zaynullah and Adel b. Sad and Sabri Abd al-Khaleq. Madina: Maktabat al-Ulūm Wa al-Ḥikam.

Bukhārī, Muḥmmad b.Ismāʻīl (1422). al-Jāmiʻ-u al-Ṣaḥīḥ. Revised by Mohammad Zohayr b. Naser. Beirut:Dār Ṭawq al-Nijāt.

Dārquṭnā, Abū al-ḥasan ʻAlī b. ʻUmar(D. Tā). al-ʻIlal-u al-Wāridat fī al-Aḥādīth-i al-Nabawīyat, Riyadh: Dār al-Ṭayyiba.

Dhahabī, Shams al-Dīn (1405). Sīyar-u al-Aʻlām-i al-Nubalāʾ. Revised by Shuaib Arnaout, Beirut: Muʾasisat al-Risālat.

Dhahabī, Shams al-Dīn (20013). Tārīkh-u Islām Wa Wafīyāt-u al-Mashāhīr-i Wa al-Aʻlām, Revised by Bashshar Avvad Maruf, Dār al-Gharb al- Islāmī.

Ḥākim Niyshābūrī, Abū ʻAbdullāh (1411). al-Mustadrak ʻAlā al-Ṣaḥīḥayn. Revised by Mostafa abdulqader Ata. Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat

Hararī Ḥabashī, ʻAbdullāh b. Muḥammad (1429). al-Maqālāt-u al-Sunnīyat-i fī Kashf-i ḍalālāt-i Aḥmad b. Taymīyat. Beirut: Dār-u al-Mashārīʻ lil Ṭibāʻat Wa al-Nashr.

Hosseini Milani, Seyyed Ali (1428). Dirāsāt fī Minhāj-i al-Sunnat-i li Maʻrifat-i Ibn-i Taymīya. Qom: Markaz-i al-Ḥaqāʾiq al-Islāmīya.

Ibn al-Jawzī, Jamāl al-Dīn (1415). al-IṢāba fī Tamīz-i al- Ṣaḥāba. Revised by Ali Mohammad Muavaz and Adel Ahmad Abd al-Mujud, Revised by  Al- Mohammad Muavvaz znd Adel Ahmad Abdulmawgod, Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat.

Ibn ʻAbd al-Barr, Abū ʻUmar (1412). al-Istīʻāb fī Maʻrifat al-Aṣḥāb. Revised by Ali Mohammad Bajavi, Beirut: Dār al-Jīl.

Ibn ʻAsākir, Abū al-Qāsim (1415). Tārīkh-u Madīnat al-Dimashq. Revised by Amr b. Gharamat, Beirut :Dār al-Fikr.

Ibn al-Jawzī, Jamāl al-Dīn (2002).al-Mīzān. Revised by Abd al-Fattah Abu Ghudda. Dār al- Bashāʼir al-Islāmīyat.

Ibn Ḥajar ʻAsqalānī, Aḥamad b. ʻAlī (1379). Fatḥ-u al-Bārī. Revised by Moheb al-Din Khatib, Beirut: Dār al-Maʻrifat.

Ibn Khaldūn, ʻAbd al-Raḥmān-i b. Muḥammad (1408). Tārīkh. Revised by Khalil Shahada, Beirut: Dār al-fikr.

Ibn Saʻd, Muḥammad (1968). al- Ṭabqāt-u al-Kubrā, Revised by Ihsan Abbas, Beirut: Dār al-Ṣādir.

Ibn Shabbah, Abū ziyd ʻUmar (1399). Tārīkh-u al-Madīnat. Revised by Fahim Mohammad Shaltut, Jaddah.

Ibn ʻImād Ḥanbalī, Abū al-Fallāḥ (1406). Shadharāt-u al-Dhahab. Revised by Mahmud al-Arnaout, Damascus and Beirut: Dār-u Ibn Kathīr.

Ibn Kathīr, Abū al-fidāʾ (1988). al-Bidāyat Wa al-Nihāyat. Revised by Ali Shiri, Beirut: Dār-u al-Iḥyāʾ-i al-Turāth.

ʻIjlī, Abū al-Ḥasan Aḥmad b. ʻAbdillāh (1405). Maʻrifat-u al-Thiqāt. Revised by ʻAbd-u al-ʻAlīm al-Bustavī, Madīnih: Maktabat-u al-Dār.

Juwiynī, Ibrāhīm (BīTā). Farāʾid al-Simṭayn fī Faḍāʾil-i al-Murtiḍā Wa al-Batūl Wa al-Sabṭayn Min Dhurrīyatihim. Revised by Mohammadbaqer Mahmudi, Qom: Intishārāt-i Maḥmūdī.

Khalīfat b. Khayyāṭ, Abū ʻAmr (1397), Revised by Akram Ziya al-Umri, Damascus and Beirut: Dār-u al-Qalam Wa Muʾasisat al-Risāla.

Khallāl, Abū Bakr Aḥmad (1410). al-Sinat. Revised by Atiya al-Zahrani, Riyadh: Dār al-Rāyat.

Kharrāshī, Sulayman b. Ṣāliḥ (1419). Ibn-i Taymīya Laysa Nāsibīyan. Riyadh: Dār al-Waṭan.

Khiyrkhah Alavi, Seyysd Ali (1389). Muqāyisiy-i Tārīkhnigārīy-i ʻUthmānī Wa Shīʻī Dar Ḥawādith-i Duwrān-i Imām ʻAlī. Thesis, Qom. Dānishgāh Bāqir-u al-Ulūm.

Khiyrkhah Alavi, Seyysd Ali (1399). ʻAlī Wa Khilāfat-i Wiy az Nigāh-i Muwarrikhān-i Maktab-i Tārīkhnigārīy-i ʻUthmānīyih. Pazhūhishnamiy-i Tārīkh-i Tashayyuʻ,4(2), 51-73.

Khiyrkhah Alavi, Seyysd Ali (1401). Barrasī Taṭbīqīy-i Ruykard-i ʻUthmānīyih Wa Ibn-i Taymīyih Dar Ḥawādith-i Tārīkhīy-i Ṣadr-i Islām. Thesis, Tehran: Dānishgāh-i Biyn al-Milalīy-i Madhāhib-i Islāmī.

Minqarī, Naṣr-i b. Muzāḥim (1404). Waqʻat-u Ṣiffīn. Revised by Abd al-Salam Harun. Qom:Ayatullāh al-Marʿashī al-Najafī.

Moruji Tabasi, Mohammad Hossein (1398). Munāsibāt-i Fikrīy-i ʻUthmānīyih Wa Ibn-i Taymīyih Dar Muwājihi Bā Faḍāʾil-i Ahl-Biyt. Qom: Dār-u al-Aʻlām Li Madrisat-i Ahl-i al-Bayt.

Muslim, Abū al-Ḥasan (D.Tā). al-Jāmiʻ-u al-Ṣaḥīḥ. Revised by Mohammad Fuad Abd al-Baqi, Beirut: Dār-u al-Iḥyāʾ-i al-Turāth.

Nasāʾī, Aḥmad (1421). al-Sunan-u al-Kubrā. Revised by Ḥasan ʻAbdulmunʻim al-Shiblī. Beirut: Muʾasisat al-Risālat.

Nāshiʾī al-Akbar, ʻAbdullāh b. Muḥammad (1971). Masāʾil-u al-Imāma. Revised by Fan Ess, Beirut.

Nawawī, Abū Zakarīyā (1423). Nihāyat-u al-Irab fī Funūn-i al-Adab. Cairo: Dār al-Kutub Wa al-Wathāʾiq al-Qumīyat.

Qasem Uf, Ilyas (1391). Ibn-i Taymīyih Imām-i Salafīhā. Qom: Majmaʻ-i Jahānīy-i Ahl-i Bayt.

Qazibi, Uthman al-Khamis (D.Tā). Thanāʾ Ibn-i Taymīya ʻAlā Amīr-i al-Muʻminīn Wa Ahl al-Bayt. Kuwait: Muʻassisat-u al-Āl-i Wa al-Ṣuḥab.

Qurṭabī, Abū ʻAbdullāh (1384). al-Jāmiʻ li Aḥkām-i al-Qurān. Revised by Ahmad al-Barduni Wa Ibrahim Attafish, Cairo: Dār al-Kutub al-Miṣrīyat.

Rajabi, Hossein and Payam Abdulmaleki (1392). Ibn-i Taymīyih Wa Khilāfat-i Ḥaḍrat-i ʻAlī. Kalām-i Islāmī, (87), 43-58.

Ṣanʻānī, ʻAbd al-Razzāq (1403). al-Muṣanaf. Revised by Habib al-Rahman al-Azami, Ḥiydarābād: al-Majlis al- ʻIlmī.

Subhani, Jafar (1390). Ibn-i Taymīyih Fikran Wa Minhajan. Qom: Muʾasisat-u al-Imām al-Ṣādiq.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr (1403). Tārīkh al-Rusul Wa al-Mulūk, Biyrūt, Muʾasisat-u al-Aʻlamī lil Maṭbūʻāt.

Ṭabarānī, Abū al-Qāsim (D.Tā). al-Muʻjam al-Kabīr, Revised by Hamdi b.Abd al-Majid al-Salafi, Cairo: Maktabat Ibn-i Taymīya.

Tirmadhī, Abū ʻĪsā (1395). Sunan. Revised by Aḥmad Shākir and Mohammad Fuad abdul Baqi. Cairo: Shirkat Maktabat Wa Maṭbaʻt Muṣṭafā al-Bābī.

Yāqūt Ḥimawī, Shahāb al-Dīn (1995). Muʻjam-u al-Buldān. Beirut: Dār-u al-Ṣādir.