سیر تاریخی توجه عالمان امامیه به آثار قاضی نعمان با تأکید بر روزگار پیش از صفویه
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - طلبه سطوح عالی حوزه علمیه قم؛ دانشجوی ارشد علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: قاضی نعمان, دعائم الاسلام, اسماعیلیه, امامیه, تعاملات فرهنگی مذاهب,
ملخص المقالة :
یکی از مهم ترین روش ها برای شناخت جایگاه یک نویسنده و آثارش در میان یک مذهب، بررسی سیر تاریخی توجه عالمان آن مذهب به آن نویسنده و آثارش است. یکی از نویسندگان بزرگی که در سده های اخیر مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفته، قاضی نعمان مغربی (د 363ه)، بزرگ ترین فقیه اسماعیلی است. با آن که کتاب های وی، از روزگار صفویه رسما به حوزه های امامیه راه یافته است، اما برخی بر این باورند که پیش از آن نیز اقبال گسترده ای از سوی عالمان امامیه به آثار او وجود داشته است، که این خود می تواند قرین ه ای مهم برای اثبات اعتبار کتاب های وی نزد امامیه باشد. در این مقاله برای یافتن پاسخ به این پرسش که قاضی نعمان چه جایگاهی میان عالمان امامی مذهب داشته، سیر توجه عالمان امامیه نسبت به کتاب های قاضی نعمان در طول تاریخ، به ویژه در روزگار پیش از صفویه، بررسی و مشخص شده است. آثار قاضی نعمان تا پیش از صفویان، شهرتی در میان امامیان نداشته و بیشتر آثاری که از او در میان بخشی از عالمان امامی به یادگار مانده، حاصل تلاش های فردی خود آن عالمان بوده است.
ابنبابویه، محمد بن على، منلایحضرهالفقیه، تحقیق علیاکبر غفاری، قم، جامعهمدرسین، 1413ه.
ابنخلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت، 1971ـ1972م.
ابنشهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، المطبعة الحیدریة، 1380ه.
همو، مناقب آل أبیطالب(ع)، قم، انتشارات علامه، 1379ه.
ابنطاووس، علی بن موسى، فرج المهموم، قم، دار الذخائر، 1368ه.
همو، کشف المحجة، تحقیق محمد حسّون، قم، بوستان کتاب، 1375ش.
ابنعنبه، احمد بن على، عمدة الطالب فی أنساب آل ابیطالب، قم، انصاریان، 1417ه.
افندی، عبدالله بن عیسی، ریاضالعلماء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، بیروت، التاریخ العربی، 1431ه.
انصاری، مرتضى بن محمدامین، المکاسب، قم، کنگره شیخ اعظم انصارى، 1415ه.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، 1403ه.
همو، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1430ه.
بحر العلوم، محمدمهدى بن مرتضى، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبة الصادق، 1363ش.
بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، جامعهمدرسین، 1405ه.
بهبهانى، محمدباقر بن محمداکمل، مصابیح الظلام، قم، مؤسسه العلامة الوحید البهبهانی، 1424ه.
بیاضیعاملی، على بن یونس، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، 1384ه.
پایگاه اینترنتی فهرستگان نسخخطی.[1]
پوناوالا، اسماعیل، «القاضی النعمان و الفقه الاسماعیلی»، در: الاسماعیلیون و العصر الوسیط؛ تاریخهم و فکرهم، سرویراستاری: فرهاد دفتری، ترجمه سیفالدین القصیر، بیروت، دار المدی، 1999م.
ثعالبى، عبدالملک بن محمد، یتیمةالدهر فیمحاسنأهلالعصر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ه.
حر عاملی، محمد بن حسن، أمل‌الآمل، تحقیق احمد حسینی، بغداد، 1385ه.
همو، وسائل الشیعة، قم، آلالبیت(ع)، 1409ه.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ه.
دفتری، فرهاد، معجم التاریخ الإسماعیلی، ترجمه سیفالدین القصیر، بیروت، دار الساقی، 2016م.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخالإسلام، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 2003م.
سیستانى، على، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، دفتر آیتالله سیستانى، 1414ه.
شبیری زنجانی، موسى، کتاب نکاح (تقریرات درس)، قم، رأى‌پرداز، 1419ه.
همو، دروس خارج صوم (تقریرات درس)، قم، مرکز فقهی امام باقر(ع)، بیتا.
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، چاپخانه اسلامیه، 1375-1376ه.
شهید اول، محمد بن مکى، ذکرى الشیعة، قم، آلالبیت (ع)، 1419ه.
صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404ه.
صدرایى خویى، على، کافىپژوهى در عرصه نسخههاىخطى، قم، دار الحدیث، 1429ق.
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، 1401ه.
طباطبائی، عبدالعزیز، «مکتبة العلّامة الکراجکی»، تراثنا، سال 11، ش43ـ44، 1416ه.
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة، تحقیق عبدالعزیز طباطبائی، قم، ستاره، 1420ه.
علامه حلى، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، قم، جامعهمدرسین، 1413ه.
فخر المحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد، قم، اسماعیلیان، 1387ه.
قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الإیضاح، تحقیق محمدکاظم رحمتی، در: میراث حدیثی شیعه، ج10، بهکوشش مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، قم، دار الحدیث، 1382ش.
همو، المجالس و المسایرات، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1997م.
همو، دعائم الإسلام، تحقیق آصف فیضی، قم، آلالبیت(ع)، 1427ه.
همو، شرح الأخبار، تحقیق محمدحسین حسینى جلالى، قم، جامعهمدرسین، 1409ه.
کلبرگ، اتان، کتابخانه ابنطاووس و احوال و آثار او، قم، ترجمه رسول جعفریان، علی قرایی، قم، کتابخانه آیتالله مرعشى نجفى، 1371ش.
کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، تحقیق عبدالله نعمة، قم، دار الذخائر، 1410ه.
مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ه.
مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلی، روضةالمتقین، قم، کوشانپور، 1406ه.
مددی، احمد، درسخارج فقه، 1384ش، جلسه 25، 26، 27.[2]
مقریزی، احمد بن علی، الخطط المقریزیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ه.
نجاشی، احمد بن على، رجال النجاشی، تحقیق موسى شبیری زنجانی، قم، جامعهمدرسین، 1365ش.
نوری، حسین بن محمدتقى، مستدرک الوسائل(الخاتمة)، قم، آلالبیت(ع)، 1408ه.
هاشم بن محمد، مصباح الأنوار، نسخهخطی، نجف، کتابخانه آیتالله حکیم، شماره 657.
Daftary, Farhad, Ismaili Literature; A Bibliography of Sources and Studies, I.B.Tauris Publishers, London, New York, in association with the Institute of Ismaili Studies, London, 2004.
Madelung, Wilferd, “The Sources of Ismāʿīlī Law”, Journal of Near Eastern Studies, 35, 1976.
Poonawala, Ismail K, “A reconsideration of al-Qāḍī al-Nuʿmān’s madhhab”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 37, 1974.
Poonawala, Ismail K, “Al-Qāḍī al-Nuʿmān’s works and the sources”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 36, 1973.
Stewart, Devin J, The Disagreements of the Jurists: A Manual of Islamic Legal Theories (Kitāb Iḫtilāf uṣūl al-maḏāhib), Introduction, New York, New York University Press, 2015.
Walker, Paul E, Exploring an Islamic Empire; Fatimid History and its Sources, LB.Tauris Publishers, in association with The Institute of Ismaili Studies, London, 2002.
[1]. https://scripts.nlai.ir
[2]. http://www.ostadmadadi.ir/persian/lesson/9015/
_||_
References
Ibn Bābawayh, Muḥammad b. ʿAlī, Man lā yaḥzuruhu al-faqīh, ed. ʿAlī Akbar Ghaffārī, Qom, Jāmeʿeـyi Modarrisīn, 1413 AH.
Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad, Wafayāt al-aʿyān, ed. Ihsan Abbas, Beirut, 1971-1972.
Ibn ShahrĀshūb, Muḥammad b. ʿAlī, Maʿālim al-ʿUlamāʾ, Najaf, Al-Ḥaydarīyya, 2001.
Ibn ShahrĀshūb, Muḥammad b. ʿAlī, Manāqib Āl Abī Ṭālib (AS), Qom, Allāma Publications, 1379 AH.
Ibn Ṭāwūs, ʿAlī b. Musā, Faraj al-Mahmūm, Qom, Dār al-Dhakhāʾir, 1989.
Ibn Ṭāwūs, ʿAlī b. Musā, Kashf al-Maḥajjah, ed. Muḥammad Ḥassūn, Qom, Bustān-i Kitab, 1996.
Ibn ʿAnbah, Aḥmad b. ʿAlī, ʿUmdah al-Ṭalib fī ʾAnsāb ʾĀl Abī Ṭalib, Qom, Ansāriān, 1417 AH.
Afandī, ʿAbd Allāh b. ʿĪsā, Rīyaḍ al-ʿUlamāʾ, ed. Aḥmad Huseynī Ashkevarī, Beirut, al-Tārīkh al-ʿArabī, 1431 AH.
Anṣarī, Murtaḍā b. MuḥammadAmīn, Al-Makāsib, Qom, Congress of Sheykh Aʿẓam Anṣārī, 1415 AH.
Āqā bozorg Tehrānī, MuḥammadMuḥsin, Al-Dharīʿah ilā Tasānīf al-Shīʿah, Beirut, Dār al-Aḍwāʾ, 1403 AH.
Āqā bozorg Tehrānī, MuḥammadMohsen, Ṭabaqāt aʿlām al-Shīʿah, Beirut, Dār Iḥyāʾ Al-Turāth Al-ʿArabī, 1430 AH.
Bahr al-ʿUlūm, Muḥammad Mahdī b. Murtaḍā, Al-Fawāʾid Al-Rijālīyya, Tehran, Maktabah Al-Sādiq, 1984.
Bahrānī, Yūsuf b. Aḥmad, Al-Hadāʾiq al-Nāḍirah, Qom, Jāmeʿeـyi Modarrisīn, 1405 AH.
Bihbahānī, MuḥammadBāqir b. Muḥammad Akmal, Masābīḥ al-ẓalām, Qom, Al-Waḥīd Al-Bihbahānī Foundation, 1424 AH.
Bayādī Āmilī, ʿAlī b. Yunus, Al-Sirāṭ al-Mustaqīm ʾIlā Mustaḥaqq al-Taqdīm, Najaf, Al-Ḥaydarīyah, 2005.
Fihristgān-i Nusakh-i khaṭṭī.
Punawala, Ismail, "Al-Qāḍī l-Nuʿmān wa Al-fiqh Al-Ismāʿīlī", in: Al- Ismāʿīlīyyun wa Al-ʿAsr Al-Wasīt; Tārīkhihim wa Fikrihim, ed: Farhād Daftarī, transl.: Ṣayf al-ddin Al-Qaṣīr, Beirut, Dār Al-Madā, 1999.
Thaʿālibī, ʿAbd al-Malik b. Muḥammad, Yatīmah Al-Dahr, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1420 AH.
Al-Ḥurr al-ʿĀmilī, Muḥammad b. Ḥasan, ʾAmal al-ʾĀmil, ed. Aḥmad Husseini, Baghdad, 1385 AH.
Al-Hurr al-ʿĀmilī, Muḥammad b. Ḥassan, Wasāʾil al-Shīʿah, Qom, Āl al-Bayt (AS), 1409 AH.
Al-Khatīb al-Baghdadī, Aḥmad b. ʿAlī, Tārīkh Baghdād, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿIlmiyah, 1417 AH.
Daftarī, Farhād, Muʿjam al-Tārīkh al-Ismāʿīlī, transl.: Ṣayf al-ddin Al-Qaṣīr, Beirut, Dār Al-Sāqi, 2016.
Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Tārīkh al-Islām, ed. Bashshār ʿAwwād Mʿarūf, Beirut, Dār al-Gharb al-Islāmī, 2003.
Sīstānī, ʿAlī, Qāʿidah Lā Ḍarar wa lā Ḍirār fī al-Islām, Qom, Daftar-i Āyat Allah Sīstanī, 1414 AH.
Shubeyrī Zanjānī, Musā, Kitāb-i Nikāḥ, Qom, Raʾy pardāz, 1419 AH.
Shubeyrī Zanjānī, Musā, Durus-i Khārij-i Ṣawm, Qom, Markaz-i Fiqhi-i Imam Bāqir (AS), n.d.
Shūshtarī, Nūr Allāh b. Sharīf, Majālis al-Muʾminīn, Tehran, Čāpḫāna-i Islamīyyah, 1996-1997.
Al-Shahīd al-Awwal, Muḥammad b. Makkī, Dhikrā al-Shīʿah, Qom, Āl al-Bayt (AS), 1419 AH.
Ṣāhib al-Jawāhir, Muḥammad Ḥasan, Jawāhir al-Kalām, Beirut, Dār Al-Iḥyā Al-Turāth Al-ʿArabīyyah, 1404 AH.
Ṣadrā'ī Khūyī, ʿAlī, Kāfī pazhuhī dar arṣeh-yi Nuskhehāy-i Khaṭṭī, Qom, Dār al-Ḥadīth, 1429 AH.
Ṣafadī, Khalīl b. Aybak, Al-Wāfi bi al-Waffīyyat, ed. Helmut Ritter, Beirut, Dār al-nashr Franz Steiner, 1401 AH.
Ṭabāṭabāʾī, ʿAbd al-ʿAzīz, “Maktabah al-ʿAllāmah al-Karājakī”, Turāthunā, 11, 1416 AH.
Ṭusī, Muḥammad b. Ḥasan, Fihrist Kutub al-Shīʿah, ed. ʿAbd al-ʿAzīz Ṭabāṭabāʾī, Qom, Setāreh, 1420 AH.
ʿAllamah Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf, Mukhtalaf al-Shīʿah, Qom, Jāmeʿeـyi Modarrisīn, 1413 AH.
Fakhr al-Muḥaqqiqīn, Muḥammad b. Ḥasan, ʾĪḍāḥ al-Fawāʾid, Qom, Ismāʿīlī, 1387 AH.
Al-Qāḍī al-Nuʿmān, Nuʿmān b. Muḥammad, Al-ʾĪḍāḥ, ed. Muḥammad Kāẓim Raḥmatī, in: Mīrāth-i Ḥadīth-i Shīʿah, vol. 10, By: Mahdī Mehrizī; ʿAlī Ṣadrāʾī Khūyī, Qom, Dār al-Ḥadīth, 2003.
Al-Qāḍī al-Nuʿmān, Nuʿmān b. Muḥammad, Al-Majālis wa al-Musāyarāt, Beirut, Dār al-Gharb al-Islāmī, 1997.
Al-Qāḍī al-Nuʿmān, Nuʿmān b. Muḥammad, Daʿāʾim al-islām, ed. Āṣif Feyḍī, Qom, Āl al-Bayt (AS), 1427 AH.
Al-Qāḍī al-Nuʿmān, Nuʿmān b. Muḥammad, Sharḥ al-Akhbār, ed. Muḥammad Ḥuseyn Ḥuseynī Jalālī, Qom, Jāmeʿeـyi Modarrisīn, 1409 AH.
Kohlberg, Etan, Kitābkhāneh-yi Ibn Ṭāwūs wa Ahwāl wa Athār-i ʾU, transl.: Rasūl Jaʿfarīyān; ʿAlī Qarāʾī, Qom, Kitābkhāneh-yi Āyat Allah Marʿashī Najafī, 1992.
Karājakī, Muḥammad b. ʿAlī, Kanz al-Fawāʾid, ed. ʿAbd Allah Niʿmah, Qom, Dār al-Zakhāir, 1410 AH.
Majlisī, Muḥammad Bāqir b. MuḥammadTaqī, Biḥār al-ʾAnwār, Beirut, Dār Iḥyāʾ Al-Turāth Al-ʿArabī, 1403 AH.
Majlisī, MuḥammadTaqī b. MaqsūdʿAlī, Rawḍah al-Muttaqīn, Qom, Kushānpūr, 1406 AH.
Madadī, Aḥmad, High level courses of the Seminary, 2005, sessions 25, 26, 27.
Maqrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, Al-Khuṭaṭ al-Maqrīzīyyah, Beirut, Dār Al-Kutub Al-ʿIlmīyya, 1418 AH.
Najāshī, Aḥmad b. ʿAlī, Rijāl al-Najāshī, ed. Musā Shubayrī Zanjānī, Qom, Jāmeʿeـyi Modarrisīn, 1986.
Nūrī, Husein b. MuḥammadTaqī, Mustadrak al-wasāʾil (Al-Khātimah), Qom, Āl al-Bayt (AS), 1408 AH.
Hāshim b. Muḥammad, Misbāḥ Al-Anwār, Manuscript, Najaf, Āyatollah Ḥakīm Library, No. 657.
