آمار کشتگان غزوه بنی‌قُرَیظه: پژوهشی برپایه روش تحلیل اسناد- متن
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیمهدی ملک محمدی 1 , محمد کاظم رحمان ستایش 2
1 - دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، ایران
الکلمات المفتاحية: یهودیان در عصر پیامبر, غزوه بنیقریظه, آمار کشتگان بنیقریظه, تاریخگذاری حدیث,
ملخص المقالة :
منابع روایی اسلامی آمارهای گونا گونی از شمار کشتگان یهودیان در غزوه بنی قریظه، عمدتا بین 400 تا 900 تن، ارائه می کنند. به جز اندکی، بیشتر اقوال به صورت مرسل و غیر مسند بیان شده اند. برخی از مورخان و محققان به آمارهای یادشده با دیده تأیید نگریسته، شماری آن را انکار کرده و گروهی نیز درباره آن سکوت کرده اند. این مقاله برآن است که اقوال یاد شده را نخست تا حد امکان بر پایه روش تحلیل اسناد- متن، تاریخ گذاری کرده، دوره و بستر ظهور آن‌ها را تعیین کند. سپس با بهره گیری از برخی دیگر از روایات مربوط به این جنگ و اطلاعات تاریخی مرتبط همچون شمار قبایل و آمارها را تحلیل و ارزیابی کند. از مجموع بررسی ها می توان دریافت که روایات این آمارها، دست کم پس از آن که اصل کشتار بنی قریظه در بین مسلمانان پذیرفته شد، در نیمه نخست قرن دوم در مناطق متعدد اسلامی همچون مکه، مدینه، کوفه شیوع یافته و کمی بعدتر به شهرهایی همچون بغداد و بصره گسترش یافته‌است.
آقایی، سید علی، تاریخگذاری حدیث؛ روشها و نمونهها، تهران، انتشارات حکمت، 1394ش.
آهنچی، آذر، «بنیقریظه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1393ش.
احمر بجلی، ابان بن عثمان، المبعث والمغازی والوفاة والسقیفة والردة، به کوشش رسول جعفریان، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1417ق.
ابن ابی حاتم رازی، عبد الرحمن، الجرح والتعدیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1371ق.
ابن ابی عاصم، ضحاک، الآحاد والمثانی، به کوشش باسم فیصل احمد الجوابرة، بیروت، دار الدرایة للطباعة والنشر والتوزیع، 1411ق.
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، 1378ق.
ابن ادریس، عبداللّه عبد العزیز، مجتمع المدینة فی عهد الرسول (صلی الله علیه وآله)، ریاض، عمارة شؤون المکتبات- جامعة الملک سعود، 1402ق/ 1982م.
ابن جوزی، عبد الرحمن، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق.
ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، 1393ق.
ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت، دار صادر، بیتا.
ابن زنجویه، حمید بن مخلد، الأموال، بیروت، 1427ق.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، 1410ق/ 1990م.
ابن سید الناس، محمد بن عبد الله، عیون الأثر فی فنون المغازی والشمائل والسیر، بیروت، مؤسسة عزّ الدین للطباعة والنشر، 1406ق.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب، نجف، المکتبة الحیدریة، 1376ق.
ابن طلحة، محمد، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، به کوشش ماجد بن احمد العطیة، بیتا.
ابن عساکر، ابی القاسم علی بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.
ابن عقبه، موسی، المغازی، پژوهش و گردآوری محمد باقشیش، مکتبة دار المنهاج، بیتا.
ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
همو، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی عبد الواحد، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، 1396ق.
ابن وراق، اسلام و مسلمانی، ترجمه مسعود انصاری، 1378ش.
ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
همو، سیرت رسول الله، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانى قاضى ابرقوه، به کوشش اصغر مهدوى، تهران، خوارزمى، 1377ش.
ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت، دار الفکر، 1420ق.
ابوعبید، قاسم بن سلام، الأموال، به کوشش محمد خلیل هراس، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
اداک، صابر، رحمت نبوی خشونت جاهلی، انتشارات کویر، تهران، 1392ش.
اکبرآبادی، سعید احمد، «بحث حول غزوة بنیقریظة»، المؤتمر العالمی الثالث، به کوشش عبداللّه بن ابراهیم الانصاری، بیروت، منشورات المکتبة العصریة، 1401ق.
البانی، محمد ناصر الدین، ارواء الغلیل فی تخریج احادیث منار السبیل، بیروت، المکتب الاسلامی، 1405ق.
بخاری، ابو عبداللّه محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، دیار بکر، المکتبة الاسلامیة، بیتا.
همو، صحیح بخاری، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1401ق.
بیضاوی، عبداللّه بن عمر، انوار التنزیل واسرار التأویل، به کوشش محمد عبد الرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
بیهقی، احمد بن الحسین، دلائل النبوة ومعرفة احوال صاحب الشریعة، به کوشش عبد المعطی قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1405ق.
همو، السنن الکبری، بیجا، دار الفکر، بیتا.
پارسا، فروغ، حدیث در نگاه خاورشناسان، تهران، انتشارات دانشگاه الزهرا، 1389ش.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، به کوشش عبد الوهاب عبد اللطیف، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1403ق.
ثعلبی، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، به کوشش ابی محمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
حاکم نیشابوری، ابوعبداللّه محمد بن عبد الله، معرفة علوم الحدیث، بیروت، منشورات دار الآفاق الحدیث، 1400ق.
حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت، دار المعرفة، 1400ق.
دارمی، عبداللّه بن الرحمن، سنن الدارمی، دمشق، مطبعة الاعتدال، 1349ق.
دشتی، علی، 23 سال، به کوشش بهرام چوبینه، نسخه pdf.
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، 1409ق.
همو، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، به کوشش محمد عوامة احمد محمد نمر الخطیب، جدة، دار القبلة للثقافة الاسلامیة، 1413ق.
همو، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نور الدین عتر، قطر، دار الکتب العلمیة، بیتا.
سامانی، سید محمود، «بنیقریظه»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، 1386ش.
همو، «بنیقریظه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، تهران، مشعر، 1392ش.
سرمینی، محمد انس، «عقوبة اعدام بنیقریظة فی ضوء السیرة النبویة الصحیحة: دراسة حدیثیة تحلیلیة موضوعیة»، استانبول، مجلة جامعة الشارقة للعلوم الشرعیة والدراسات الاسلامیة، مجلد 15، عدد 1، 1439ق/ 2018م.
سلام، محمود سلام، حصون خیبر فی الجاهلیة وعصر الرسول، اسکندریة، منشأة المعارف، بیتا.
سمرقندی، نصر بن محمد، بحرالعلوم، بیروت، دار الفکر، 1416ق.
سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبداللّه عمر البارودی، بیروت، دار الجنان للطباعة والنشر والتوزیع، 1408ق.
سیوطی، جلال الدین، اسعاف المبطأ برجال الموطأ، به کوشش موفق فوزی جبر، بیروت، دار الهجرة، 1410ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362ش.
صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیتا.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبد الحمید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1403ق.
عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، قم، دار الحدیث للطباعة والنشر،1426ق.
عسقلانی، ابن حجر، تقریب التهذیب، به کوشش عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
همو، تهذیب التهذیب، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1404ق.
همو، فتح الباری، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، بیتا.
عقیلی، محمد بن عمر، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبد المعطی امین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
عینی، بدر الدین، عمدة القاری شرح صحیح بخاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، 1363ش.
مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
همو، المدونة الکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
مزی، ابی الحجاج یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1406ق.
مسعودی، التنبیه والاشراف، بیروت، دار صعب، بیتا.
مسلم، ابن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بیتا.
مغلطای بن قلیج، ابو عبدالله، اکمال تهذیب الکمال، به کوشش ابی عبدالرحمن عادل بن محمد، قاهره، الفاروق للطباعة والنشر، 1422ق.
مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1424ق.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به کوشش مؤسسة آل البیت(ع) لتحقیق التراث، بیروت، دار المفید، 1414ق.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، به کوشش عبداللّه محمود شحاته، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423ق.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1348ق.
واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، به کوشش مارسدن جونسن، نشر دانش اسلامی، 1405ق.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
Barakat Ahmad, Muhammad and the Jews: A Re-examination, New Delhi: Vikas Publishing House, 1979.
Motzki, Harald, Dating Muslim Tradition: A Survey, Brill, 2005.
Schöller, Marco, “Qurayza (Banu)”, Encyclopedia of the Quran, Brill, 2004.
Watt. W. Montgomery, “MUHAMMAD”, The Cambridge History of Islam, Cambridge, Cambridge University Press, 2008.
_||_Āqāeī, Sayyid ʿAlī, Tārīk̲h̲god̲h̲ārī- i Ḥadīt̲h̲; Rawes̲h̲hā wa Nemūnehā, Tehrān, Ḥikmat Press, 1394.
Āhanchī, Ād̲h̲ar, Danes̲h̲nāme- yi D̲j̲ahān- i Islām: “Banī Ḳurayẓa”, Tehrān, Bunyād- i Dāirat al-Maʿārif- i Islāmī, 1393.
Aḥmar Bad̲j̲alī, Abān b. ʿUt̲h̲mān, Al- Mabʿat̲h̲ wa al- Mag̲h̲āzi wa al- Wafāt wa al-Saḳifa wa al- Ridda, Revised by Rasūl D̲j̲aʿfariān, Ḳum, Markaz al- nas̲h̲r al- tābiʿ li- Maktab al- iʿlām al- Islāmī, 1417.
Ibn Abī Ḥātim Rāzi, ʿAbd al-Raḥmān, Al- Djarḥ wa al- Taʿdīl, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1371.
Ibn Abī ʿAṣim, Ḍaḥḥāk, al- Āḥād wa al- Mat̲h̲ānī, Revised by Bāsim Feyṣal Aḥmad al- D̲j̲awābira, Bayrūt, Dār al- Dirāya lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1411.
Ibn Abī al-Ḥadīd, S̲h̲arḥ-i Nahd̲j̲ al- Balāg̲h̲a, Revised by Muḥammad Abū al- Faḍl Ibrāhim, Dār Iḥyaʾ al- kutub al- ʿArabī, 1378.
Ibn Idrīs, ʿAbd Allāh ʿAbd al- ʿAzīz, Mud̲j̲tmaʿ al- Madina fī ʿAhd al- Rasūl, Rīyaḍ, ʿImarat- u s̲h̲oʾūn al- Maktabāt, D̲j̲āmiat al- Malik Suʿūd, 1402/ 1982.
Ibn D̲j̲awzī, ʿAbd al- Raḥmān, al- Muntaẓam fī Taʾrīk̲h̲ al-Umam wa al- Mulūk, Bayrūt, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1412.
Ibn Ḥabbān, Muḥammad, al- T̲h̲iḳāt, Ḥaydarābād, Dāirat al-Maʿārif al- ʿUt̲h̲māniyya, 1393.
Ibn Ḥanbal, Aḥmad, Musnad, Bayrūt, Dār Ṣadir Press,
Ibn Zand̲j̲awayh, Ḥamīd b. Muk̲h̲lid, Al- Amwāl, Bayrūt, 1427.
Ibn Saʿd, Muḥammad, al- Ṭabaḳāt al- Kubrā, Bayrūt, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Ḳādir ʿAṭā, 1410/ 1990.
Ibn Sayyid al-Nās, Muḥammad b. ʿAbd Allāh, ʿUyūn al- at̲h̲ar fī Funūn al- Mag̲h̲āzī wa al-S̲h̲amaʾil wa al- Siyar, Bayrūt, Muʾssasat ʿIz al- din lil- ṭibāat wa al- nas̲h̲r, 1406.
Ibn S̲h̲ahr Ās̲h̲ūb, Muḥammad b. ʿAlī, Manāḳib- i Āl- i Abī Ṭālib, Nad̲j̲af, al- Maktabat al- Ḥaydariyya, 1376.
Ibn Ṭalḥa, Muḥammad, Maṭālib al- Saʾūl fī Manāḳib-i ʾĀl al- Rasoūl, Revised by Mād̲j̲id b. Aḥmad al- ʿAṭiyya.
Ibn ʿAsakir, abi ’l- Ḳāsim ʿAli b. al- Ḥasan, Taʾrīk̲h̲ Madīnat Dimas̲h̲ḳ, Bayrūt, Dār al- Fikr lil- ṭibāat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1415.
Ibn. ʿUḳba, Mūsā, al- Mag̲h̲āzī, Revised by Muḥammad Bāḳs̲h̲īs̲h̲, Maktabat Dār al-Minhād̲j̲.
Mug̲h̲laṭāy ibn Ḳalīj, Abū ʿAbd Allāh, Ikmāl-u Tahd̲h̲īb al- Kamāl, Revised by Abī ʿAbd al- Raḥmān ʿĀdil b. Muḥammad, Ḳāhira, al- Fārūḳ lil- ṭibāat wa al- nas̲h̲r, 1422.
Ibn Kat̲h̲īr, Ismāʿīl, al- Bidāyat wa al-nihāya, Revised by ʿAlī S̲h̲īrī, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1408.
Idem, al-Sīrat al-Nabawiyya, Revised by Muṣṭafā ʿAbd al- Wāḥid, Bayrūt, Dār al- Maʿrifat lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1396.
Ibn Warrāḳ, Islām wa Musalmānī, Translated by Masʿūd Anṣārī, 1378.
Ibn His̲h̲ām, ʿAbd al-Malik, al-Sīrat al-Nabawiyya, Revised by Muṣṭafā al- Saḳḳā wa ..., Bayrūt, Dār al- Maʿrifa.
Idem, Sīrat- u Rasūl Allāh, Translated by Rafīʿ al- Dīn Isḥāḳ b. Muḥammad Hamadānī Ḳāḍī Abarḳūh, Revised by Aṣg̲h̲ar Mahdawī, Tehrān, K̲h̲wārazmī Press, 1377.
Abū Ḥayyān, Muḥammad b. Yousof, al-Baḥr al-Muḥīṭ, Bayrūt, Dār al- Fikr, 1420.
Abū ʿubayd, Ḳāsim b. Sallām, al- Amwāl, Revised by Muḥammad K̲h̲alīl Harās, Bayrūt, Dār al- Fikr, 1408.
Adāk, Ṣabīr, Raḥmat-i nabawī wa K̲h̲us̲h̲ūnat-i D̲j̲āhilī, Kawīr Press, Tehrān, 1392.
Akbarābādī, Saʿīd Aḥmad, al- Muʾtamar al- ʿĀlamī al- T̲h̲ālit̲h̲ “Baḥt̲h̲- un ḥawl- a G̲h̲azwat- i Banī Ḳurayẓa”, Revised by ʿAbd Allāh b. Ibrāhīm, al- Anṣārī, Bayrūt, Mans̲h̲ūrāt al- maktabat al- ʿAṣriyya, 1401.
Albānī, Muḥammad Naṣir al- Dīn, Irwāʾ al-G̲h̲alīl fī Tak̲h̲rīd̲j̲- i Aḥādīt̲h̲- i Manār al- Sabīl, Bayrūt, al- Maktab al-Islāmī, 1405.
Buk̲h̲ārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Ismāīl, al- Taʾrīk̲h̲ al- Kabīr, Diyārbakir, al- maktabat al-Islāmiyya.
Idem, Ṣaḥīḥ, Dār al- Fikr lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1401.
Bayḍāwī, ʿAbd Allāh b. ʿUmar, Anwār al- Tanzīl wa Asrār al- Taʾwīl, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Raḥmān Marʿas̲h̲lī, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1418.
Bayhaḳī, Aḥmad b. al-Ḥusayn, Dalaʾil al- Nubuwwa wa Maʿrifat-u Aḥwāl- i Ṣāḥib al- S̲h̲arīa, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Ḳalʿad̲j̲ī, Bayrūt, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1405.
Idem, al- sunan al- Kubrā, Dār al- Fikr.
Pārsā, Foroug̲h̲, Ḥadīth dar nigah-i Khāwars̲h̲ināsān, Tehrān, Azzahrā University Press. 1389.
Tirmid̲h̲ī, Muḥammad b. ʿisā, Sunan al- Tirmid̲h̲ī, Revised by ʿAbd al- Wahhāb ʿAbd al- Laṭīf, Bayrūt, Dār al- Fikr lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1403.
T̲h̲aʿlabī, al- Kas̲h̲f wa al- Bayān ʿan Tafsīr al- Ḳurʾān, Revised by Abī Muḥammad b. ʿĀs̲h̲ūr, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1422.
Ḥalabī, al- Sīrat al- Ḥalabiyya, Bayrūt, Dār al- Maʿrifa, 1400.
Dārimī, ʿAbd Allāh b. ʿAbd al- Raḥmān, Sunan al- Dārimī, Dimas̲h̲ḳ, Maṭbaʿt al- Iʿtidāl, 1349.
Das̲h̲tī, ʿAlī, 23 Sāl, Revised by Bahrām Chūbine, pdf version.
D̲h̲ahabī, S̲h̲ams al-Dīn, Taʾrīk̲h̲ al- Islām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmorī, Bayrūt, Dār al- Kitāb al- ʿarabī, 1409.
Idem, al- Kās̲h̲īf fī Maʿrifat- i man lah- u Riwāyat- un fī al- Kutub al- Sitta, Revised by Muḥammad ʿAwama Aḥmad Muḥammad Namir al- K̲h̲aṭīb, D̲j̲adda, Dār al-Ḳibla lil- T̲h̲aḳāfat al-Islāmiyya, 1413.
Idem, al- Mug̲h̲nī fī al- Ḍuʿafāʾ, Revised by Nūr al- Dīn ʿAtar, Ḳaṭar, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Sāmānī, Sayid Maḥmūd, Dāirat al-Maʿārif Ḳurʾān- i Karīm, “Banī Ḳurayẓa”, Ḳum, Būstan- i Kitāb Press, 1386.
Idem, Dānis̲h̲nāme- yi Ḥad̲j̲ wa Ḥaramayn S̲h̲arīfayn: “Banī Ḳurayẓa”, Tehrān, Mas̲h̲ʿar, 1392.
Sirmīnī, Muḥammad Anas, ʿuḳūbat- u Iʿdām- i Banī Ḳurayẓa fī Ḍawʾ al- sīrat al- nabawiyya al- Ṣaḥīḥa: Dirāsat- un Ḥadīt̲h̲iyyat- un- Taḥlīliyyat- un Mawḍūiyya, Istanbul, Mad̲j̲allat- u D̲j̲āmiʿat al- S̲h̲āriḳat lil- ʿUlūm al- S̲h̲arʿiyya wa al- Dirāsāt al- Islāmiyya, vol.15, No.1, 1439/ 2018.
Salām, Maḥmūd Salām, Ḥuṣūn- u K̲h̲aybar fī al- D̲j̲āhiliyyat wa ʿAṣr al- Rasūl, Iskandariyya, Muns̲h̲aʾat al-Maʿārif.
Samarḳandī, Naṣr b. Muḥammad, Baḥr al-ʿUlūm, Bayrūt, Dār al- Fikr, 1416.
Samʿānī, ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al Ansāb, Revised by ʿAbd Allāh ʿUmar al- Bārūdī, Bayrūt, Dār al- D̲j̲inān lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1408.
Suyūṭī, D̲j̲alāl al- Dīn, Isʿāf al- Mubaṭṭaʾ Bi-Rid̲j̲āl al- Muwaṭṭaʾ, Revised by Muwaffaḳ Fawzī D̲j̲abr, Bayrūt, Dār al- Hid̲j̲ra, 1410.
S̲h̲āfiʿī, Muḥammad b. Idrīs, al- ʾUmm, Bayrūt, Dār al- Fikr, 1403.
S̲h̲ahidī, Sayyid D̲j̲aʿfar, Tārīk̲h̲-i Taḥlīlī- i Islām, Tehrān, Markaz-i Nas̲h̲r- i Dānis̲h̲gāhī, 1362.
Ṣanʿānī, ʿAbd al- Razzāḳ b. Hammām, al- Muṣannaf, Revised by Ḥabīb al- Raḥmān Aʿẓamī.
Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, al- Muʿd̲j̲am al- Kabīr, Revised by Ḥamdī ʿAbd al-Ḥamīd al- Salafī, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Mad̲j̲maʿ al- Bayān fī Tafsīr al- Ḳurʾān, Tehrān, Naṣir K̲h̲osrow press. 1372.
Ṭabarī, Muḥammad b. Ḏj̲arīr, Taʾrīk̲h̲ al- Ṭabarī, Bayrūt, Muʾassasat al- Aʿlamī lil- Maṭbūʿāt, 1403.
ʿĀmilī, Sayyid D̲j̲aʿfar Murtaḍā, al- Ṣaḥīḥ min Sīrat al- Nabiyy al- Aʿẓam, Ḳum, Dār al- Ḥadīt̲h̲ lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r, 1426.
ʿAsḳalāni, Ibn Ḥad̲j̲ar, Taḳrīb al- Tahd̲h̲īb, Revised by ʿAbd al-Ḳādir ʿAṭā, Bayrūt, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1415.
Idem, Tahd̲h̲īb al-Tahd̲h̲īb, Bayrūt, Dār al- Fikr lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1404.
Idem, Fatḥ al- Bārī, Bayrūt, Dār al- Maʿrifa lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r.
ʿUḳaylī, Muḥammad b. ʿUmar, al-Ḍuʿafāʾ al- Kabīr, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Amīn Ḳalʿad̲j̲ī, Bayrūt, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1418.
ʿAynī, Badr al- Dīn, ʿUmdat al- Ḳārī S̲h̲arḥ- u Ṣaḥīḥ- i Buk̲h̲ārī, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī.
Ḳummī, ʿAlī b. Ibrāhīm, Tafsīr al- Ḳummī, Revised by Mūsawī D̲j̲azāyerī, Ḳum, Dār al- Kitāb, 1363.
Mālik b. Anas, al- Muwaṭṭaʾ, Revised by Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāḳī, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1406.
Idem, al- Mudawwanat al- Kubrā, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī.
Mizzī, Abi al-Ḥad̲j̲d̲j̲ād̲j̲ Yūsuf, Tahd̲h̲īb al- Kamāl fī Asmāʾ al- Ri d̲j̲āl, Revised by Bas̲h̲s̲h̲ār ʿAwwād Maʿrūf, Bayrūt, 1406.
Masʿūdī, al- Tanbīh wa al- Is̲h̲rāf, Bayrūt, Dār Ṣaʿb.
Muslim, b. Ḥad̲j̲d̲j̲ād̲j̲- i Nis̲h̲ābūrī, Ṣaḥīḥ, Bayrūt, Dār al- Fikr.
Mug̲h̲nīa, Muḥammad D̲j̲awād, al- Tafsīr- al- Kās̲h̲if, Ḳum, Dār al-Kitāb al- Islāmī, 1424.
Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad b. Nuʿmān, al- Irs̲h̲ād fī Ḥud̲j̲ad̲j̲ Allāh ʿAla- lʿEbād, Revised by Muʾassasat Āl al- Bayt li- taḥḳīḳ al- Turāt̲h̲, Bayrūt, Dār al-Mufīd, 1414.
Muḳātil b. Sulaymān, Tafsīr- u Muḳātil, Revised by ʿAbd Allāh Maḥmūd S̲h̲aḥḥāta, Bayrūt, Dār Iḥyaʾ al- turāt̲h̲ al- ʿArabī, 1423.
Nasaʾī, Aḥmad b. S̲h̲uʿayb, Sunan al- Nasaʾī, Bayrūt, Dār al- Fikr lil- ṭibāʿat wa al- nas̲h̲r wa al- tawziʿ, 1348.
Ḥākim-i Nis̲h̲ābūrī, Abū Muḥammad b. ʿAbdullāh, Maʿrifat- u ʿUlūm al-Ḥadīt̲h̲, Bayrūt, Mans̲h̲ūrāt- u Dār al- Āfāḳ al-Ḥadīt̲h̲, 1400.
Wāḳidī, Muḥammad b. ʿUmar, Kitāb al- Mag̲h̲āzī, Revised by Marsden Johnson, Dānis̲h̲-i Islāmī Press, 1405.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. abī Yaʿḳūb, Taʾrīk̲h̲ al- Yaʿḳūbī, Bayrūt, Dār Ṣadir Press.
Barakat Aḥmad, Muḥammad and the Jews: A Re-examination, New Delhi: Vikas Publishing House, 1979.
Motzki, Harald, Dating Muslim Tradition: A Survey, Brill, 2005.
Schöller. Marco, Encyclopedia of the Quran, “Qurayẓa (Banū)” Brill, 2004.
Watt. W. Montgomery, “MUḤAMMAD”, The Cambridge History of Islam, Cambridge, Cambridge University Press, 2008.
