تاریخ اجتماعی در مینیاتورهای سورنامه‌های عثمانی: سورنامه وهبی و همایون

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

رضا عباسى ¹ (عضو هیأت علمى گروه هنرهاى نمایشى، دانشگاه زابل، زابل، ایران)
حسین بیاتلو ² (دانشجوى دکترى گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 04 الأربعاء , محرم, 1438 تاريخ التأكيد : 27 الإثنين , ربيع الأول, 1438 تاريخ الإصدار : 22 الجمعة , ربيع الثاني, 1438

الکلمات المفتاحية: اصناف, جشن‌های عثمانی, سورنامه همایون, سورنامه وهبی, سورنامه,

ملخص المقالة :

در سده‌هاى میانه اسلامى جشن‌هاى بسیارى به مناسبت‌هاى مختلف برگزار مى‌شد. امپراتورى عثمانىدر برگزارى جشن‌ها در میان حکومت‌هاى اسلامى جایگاه ویژه‌اى داشته و تعدد و تنوع این جشن‌ها مایه ظهور گونه‌اى نوشتارها با عنوان سورنامه شده است. سورنامه‌ها علاوه بر وصف جشن‌ها، حاوى مینیاتورهایى است که گزارش‌هاى مصورى از چگونگى برپایى جشن‌ها، حضور سلطان و نمایش‌ها عرضه مى‌کنند. افزون بر ارزش هنرى سورنامه‌ها، داده‌هاى تاریخى آنها نیز منبعى اصیل براى شناخت دقیق‌تر فرهنگ و جامعه عثمانى است. از میان سورنامه‌هاى موجود، دو سورنامه وهبى و همایون از شهرت و ارزش هنرى بیشترى برخوردارند. در این نوشتار هنرهاى نمایشى (میدانى و صحنه‌اى) و اهمیت هنرى و تاریخى اجتماعى سورنامه‌ها بررسى مى‌شود.

المصادر:

کتابشناسى

ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌ بطوطه، به‌کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407ﻫ /1987م.

احسن، محمد مناظر، زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1369ش.

اولیاء‌چلبی، محمدظلی‌بن‌درویش، اولیاء‌ چلبی سیاحت‌نامه‌سی، استانبول، 1314ﻫ .

بخشل، اسلم‌بن‌سهل الرزاز الواسطی، تاریخ واسط، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، عالم‌الکتب، 1406ﻫ /1986م.

بیاتلو، حسین، حصارها، دروازه‌ها و قهندزها: بررسی موردی هشت شهر اسلامی و اسلامی‌شده، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، استاد راهنما: جمال موسوی، تهران، دانشگاه تهران، پاییز1390.

تتوی و قزوینی، قاضی احمد، تاریخ الفی، چاپ غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.

جامی، محمود الحسینی‌بن‌ابراهیم، تاریخ احمدشاهی، چاپ محمد سرور مولایی، تهران، عرفان، 1386ش.

الجیش و السلاح، نخبة من اساتذة التاریخ، بغداد، 1988م.

خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین، تاریخ حبیب‌السیر، تهران، خیام، 1380ش.

دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتمادفر، تهران، شباویز، 1370ش.

دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، سفرنامه، ترجمه غلام‌رضا سمیعی، تهران، نشرنو، 1363ش.

روحانی، کاظم، «اصناف در امپراطوری عثمانی»، کیهان اندیشه، شماره16، بهمن و اسفند1366.

شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1370ش.

شیخلی، صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی: نشأتها و تطورها، بغداد، وزارةالاعلام، 1396ﻫ /1976م.

صولاق‌زاده، تاریخ صولاق‌زاده، استانبول، 1297ﻫ.

عاشق پاشازاده، تواریخ آل‌عثمان، استانبول، 1332ﻫ.

عباسی، رضا و حسین بیاتلو، «آیین‌های نمایشی در جشن‌های دربار عثمانی: نمایش اورتااویون و قره‌گوز»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال یازدهم، شماره بیست‌و‌یکم، بهار و تابستان 1394ش.

غفاری، مژگان و علیرضا اشتری تفرشی، «خیال‌الظل»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1390ش.

فرجیهای قزوینی، محمد حسین و دیگران، «نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای در سرزمین‌های اسلامی پیش از ابداع توپ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شماره هجدهم، پاییز و زمستان 1392ش.

قلقشندی، احمد‌بن‌علی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشاء، قاهرة، 1383ﻫ/1963م.

کیوانی، مهدی، «اصناف»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1385ش. 

لویس، برنارد، استانبول، ترجمه ماه‌ملک بهار، تهران، 1350ش.

مقریزی، احمد‌بن‌علی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق، 1270ﻫ .

موریر، جیمز، سفری در ایران، ارمنستان و آسیای صغیر، در ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات وحید، 1369ش.   

موسی‌پور بِشِلی، ابراهیم، «جشن»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1385ش.

مهربانی، امین، «شدّ و مجلس شدّ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش.

نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.

نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «انواع منجنیق‌های دوره اسلامی براساس سازوکار، ساختار و نوع پرتابه‌های جنگی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال ششم، شماره بیستم، بهار 93ش.

نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «بررسی انتقادی تحولات کاربرد منجنیق در جنگ‌های دوره اسلامی»، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391ش.

نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «تنوع و تکامل پرتابه‌های جنگی در دوره اسلامی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش. 

وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، چاپ سعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.

هندی، احسان، الاسلحة و آلات القتال عند العرب و المسلمین، دمشق، مرکز الدراسة العسکریة، 2004م.

Akday, M, Turkiye iktisadi ve ictimai trihe, Ankara, 1959.

Ali bey, Travels of Ali bey in Morocco, Tripoli, Cyptus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, Between the years 1803 and 1807, Reading, UK, 1993.

And, Metin, “Karagöz”, Tütkiye diyanet vakfı Islam ansiklopedisi, Istanbul, 2001.

Idem, “The Turkish folk theatre”, Asian folklore studies, vol.38, vo. 2 (1979).

Idem, 40 Days 40 Nights Ottoman Wedding Festivites Phocessious, Istanbul, 2000.

Idem, Minyatürlerle Osmanlı-İslam mitologyası, Istanbul, 2007.

Idem, Osmanlı tasvir sanatları: 1 Minyatür, Istanbul, 2004.

Arsalan, Mehmet, Tütk edebiyatında manzum Surnameler (Osmanlı saray düğünleri ve şenlikleri), Ankara, 1999.

Atil, Esin, “The story of an eighteen-century Ottoman festival”, Muqarnas, vol.10, essays in honor of Oleg Grabar (1993).

Aynur, Hatice, “Osmanlı saray düğünlerinin edebiyat yansıması”, sözden yazıya:edebiyat incelemeleri, Haz: Selim Sirri ve Erol Köroğluö Istanbul, 1994.

Aynur, Hatice, “Surname”, Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, İstanbul, 1988.

Ayvazoglu, Beşir, Turkish coffee culture “A cup of coffee commits one to forty years of friendship”, translated by: Melis Seyhun, Ankara, 2011.

Baykal, Ebru, Osmanlılarda Törenler, Yüksek lisans tezi, Edirne, 2008.

Bayram, Mikail, Ahi evren ve Ahi teşkilatının kuruluşu, Konya, 1991.

Çelik, Bülent, “Osmanlı Lonca sistemi içinde Yamaklık olgusu” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2004.

Cohen, Amnon, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden, 2001.

Inalcik, Halil, Osmanli Imparatorlugu Klasik Cag (1300- 1600), Istanbul, 2009.

Kemaloğlu, Muhammet, “Anadoluda ilk Esnaf teşkilatı”, Hikmet Yurdu, Yıl: 6, C: 6, Sayı: 12, Temmuz – Aralık 2013.

Kömeçoglu, Ugur, “Homo ludens ve home sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri”, in Osmanlı Kahvehanelerı mekan, sosyalleçme, iktidar, Istanbul, 2010.

Konur, Tahsin, “Ortaoyunu”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, 1995.

KÖPRÜLÜ, F, “Anadolu'da İslâmiyet”, Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Temmuz 1338/1922.

Korkmaz, Gülsüm ezgi, Surnamrlerde 1582 şenligi, Türk edebiyat bölömü, Bilkent üniversitesiö Ankaraö 2004ç

Kudret, Cevdet, Karagöz, Ankara, 1968.

Myrsiades, Linda suny, (Legend in the theatre: Alexander the great and the Karaghiozis text), Educational theatre journal, vol.27, no. 3, popular theatre (oct., 1975).

Ocak, Derya, XVI. Yüzyıl Osmanlı şenliklerinin siyasal boyutları ve gündelik hayata etkileri, Yüksek lisans tezi, Ankara, 2006. 

Oral, ünver, Günümüzden Karagöz-Hacivat söyleşmeleri, Istanbul, 2002.

Pakalin, Mehmet Zakı, Osmanli Tarih Deyimleri va Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993.

TEKBAş, SERAP IRLAYICI, Surname-I Vehbi minyatürlerindeki eğlence sahnelerinin resim eğitimi açısından incelenmesi, yüksek lisans tezi, danışman: Tahsin Samur, KONYA, 2008.

Tietze, A, “Djanbaz”, The encyclopaedia of Islam, New edition, Brill, 1991.

Yazıcı, Ezgi, Theater in nineteeth century Istanbul: cases for the translation of an architectural typology, A thesis submitted to the graduate school of social ciences of middle east technical university, September 2010.  

نص كامل:



داده‌های تاریخ اجتماعی در مینیاتورهای سورنامه‌های عثمانی: مطالعۀ موردی سورنامۀ وهبی (1720م) و همایون (1582) 

 

چکیده:

     در طول قرون میانۀ اسلامی جشن‌ها به مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شدند. در این میان امپراطوری عثمانی با برگزاری جشن‌های مفصل و نیز اجرای اعمال جشنی بسیار، در میان حکومت‌های اسلامی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. این جشن‌های بسیار و طولانی در حکومت عثمانی باعث به‌وجود آمدن گونه‌ای نوشتاری با‌عنوان سورنامه‌ها شد. سورنامه‌ها علاوه بر وصف جشن‌ها و اعمال جشنی، با ارائۀ مینیاتورهای متعدد از چگونگی برپایی جشن، حضور سلطان، نمایش‌ها و ...، تصویری روشن از جشن‌ها ارائه داده‌اند. گذشته از ارزش هنری سورنامه‌ها، این دست از آثار حاوی اطلاعات و داده‌های ارزشمند تاریخی، اجتماعی و اقتصادی نیز هستند که با بررسی آنها می‌توان زوایای پنهان بسیاری از داده‌های گنگ و نامفهوم منابع را دریافت. از میان سورنامه‌های تالیف‌شده در دورۀ عثمانی، دو سورنامۀ وهبی و همایون از شهرت بیشتری برخوردارند و مینیاتورهای متعدد و ارزشمندی را دربارۀ جشن‌ها و اعمال جشنی در امپراطوری عثمانی در اختیار قرار می‌دهند. در نوشتار حاضر با بررسی سه موضوع هنرهای نمایشی (نمایش میدانی و صحنه‌ای) و نیز حضور اصناف در جشن‌های عثمانی، برآنیم تا اهمیت هنری و تاریخی- اجتماعی سورنامه‌ها را بازنماییم.

کلید‌واژه: سورنامه، سورنامۀ همایون، سورنامۀ وهبی، اصناف، مینیاتور، جشن. امپراطوری عثمانی.

 

درآمد

     در قرون میانۀ اسلامی جشن‌‌های متعددی به مناسبت‌های مختلفی برگزار می‌شد.¹ در این جشن‌ها، تفریحات، سرگرمی‌ها، خوراکی‌ها و دیگر ملزومات برای خوش‌گذرانی و گذراندن اوقاتی خوش مهیا بود. نمی‌توان تقسیم‌بندی مشخصی از جشن‌ها در طول دورۀ اسلامی به دست داد، اما با توجه به منابع، به‌طور اجمالی می‌توان به شماری از جشن‌ها مانند: جشن‌های هفتگی، جشن‌های دینی و مذهبی، جشن‌های وابسته به طبیعت و جشن‌های سیاسی و حکومتی اشاره کرد.² در این جشن‌ها، اعمال بسیاری انجام می‌شد. گذشته از رفتارهای آیینی و مذهبی مربوط به جشن‌ها مانند دیدوبازدید و ...، بازی‌ها، ورزش‌ها، مسابقات و نمایش‌های مختلفی نیز اجرا می‌شد. در جشن‌های بزرگ به‌ویژه در جشن‌هایی که مستلزم بیرون رفتن خلیفه یا سلطان یا اعضای خاندان آنها از قصر و حرم و طی طریق در خیابان‌ها بود، مواکب عظیمی آماده می‌کردند. این کار معمولا در جشن بدرقۀ کاروان حکومتی عازم به حج، در استقبال از آن، در زمان حرکت حاکم و خانواده‌اش به سمت محل برگزاری نمازهای عیدین، یا درعروسی‌های خاندان‌های حکومتی انجام می‌شد. در این کاروان‌های بزرگِ همراه با تزیینات باشکوه که انبوهی از مردم به تماشای آنها می‌رفتند، غیر از صنف هنرمندان و بازیگران که حضور فعالی داشتند، هریک از اصناف دیگر نیز با لباس‌ها و پرچم‌ها و وسایل مخصوص خود به اجرای نمایش می‌پرداختند و عروسک‌های بزرگ و مضحکی را در گاری‌ها و ارابه‌هایی که با اسب یا گاو کشیده می‌شدند، حمل می‌کردند و مهارت خود را در حرکات آکروباتیک و عملیات شعبده‌بازی و تردستی به نمایش می‌گذاشتند.³ هدف از این جشن‌ها نیز متفاوت بود. در در دورۀ عثمانی جشن‌ها با شکوه بسیاری برگزار می‌شد و گاه روز‌ها به طول می‌انجامید.⁴ هدف از برگزاری چنین جشن‌هایی با هزینه‌های بسیار، قطعا فقط تفریح و خوش‌گذرانی نبود. به‌نظر می‌رسد سلاطین عثمانی با برپا کردن اینگونه جشن‌ها، قصد داشتند تا بزرگی و عظمت حکومت خود را به رخ بکشند. به‌ویژه آنکه در جشن‌های آنها مردم و صاحب منصبانی از دیگر نقاط نیز حضور می‌یافتند.⁵ ثبت و ضبط این جشن‌ها و اعمالی که در آنها صورت می‌گرفت نیز مورد تاکید سلاطین عثمانی قرار داشت تا از رهگذر این امر، شکوه سلطنت و جشن‌های خود را به نسل‌های بعدی نیز منتقل کنند. از این رو در دربار عثمانی گونه‌ای از نگارش‌ به‌نام سورنامه‌نویسی به وجود آمد.⁶ سورنامه‌ها جشن‌هایی را که به‌منظور ازدواج، تولد یا ختنۀ شاهزادگان عثمانی برگزار می‌شد، منعکس کرده‌اند. گذشته از محتوای سورنامه‌ها، مینیاتورهای این آثار نیز از ارزش هنری فراوانی برخوردار است.⁷ 

     مینیاتورهای سورنامه‌ها، از آنجا که تقریبا سرگرمی‌های روزانۀ جشن‌های عثمانی را به تصویر کشیده‌اند، حاوی اطلاعات ارزشمندی از زندگی روزمره، بازی‌ها و سرگرمی‌ها در قلمرو عثمانی هستند.⁸ از آنجا که به این مینیاتورها، به‌ویژه در ایران، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، ارائۀ یک دسته‌بندی منظم و منسجم از مینیاتورهای سورنامه‌ها و موضوعات آنان در بررسی تاریخ مینیاتور در دورۀ عثمانی بسیار راهگشا خواهد بود. این دسته‌بندی از مینیاتورهای سورنامه‌ها، در تحقق اهداف زیر بسیار موثر خواهد بود:

1.       تحقیق دربارۀ جشن و آیین‌های جشنی در دورۀ عثمانی مستلزم اطلاع از محتوا و مینیاتورهای سورنامه‌ها (به‌عنوان منابعی دسته‌ اول در این باره) است. از این رو ارائۀ یک دسته‌بندی، به تحقیق پژوهشگران سمت و سو خواهد داد.

2.       از آنجا که به زبان فارسی تحقیقات جامع و کاملی دربارۀ مینیاتورهای عثمانی صورت نگرفته است، تحقیق حاضر راهگشای پژوهش‌های بعدی در این باره خواهد بود.

3.       این مینیاتورها فقط از لحاظ جشن و اعمال جشنی، سرگرمی‌ها و تفریحات و نمایش‌ها حائز اهمیت نیستند، بلکه از نظر احتوا بر گروه‌ها و اصناف شرکت‌کننده در جشن‌ها و لباس‌ها و ملزومات مربوط به پیشۀ آنان اطلاعات بصری مهمی را برای محقق مهیا می‌کند.

     از این رو، در تحقیق حاضر یک دسته‌بندی از مینیاتورهای سورنامه ارائه خواهد شد و در هر قسمت نمونه‌های از مینیاتورهای مربوط به آنها نیز آورده می‌شود.

 سورنامه‌ها: متونی تاریخی، هنری و اجتماعی  

     سورنامه‌ها متن‌هایی ادبی هستند که جشن‌های برپا شده در دورۀ عثمانی را وصف کرده‌اند. اهمیت این گونه از نگارش‌ها تنها در متن آنها نیست، بلکه مینیاتورهای ارزشمند این آثار دربارۀ حیات اجتماعی دورۀ عثمانی بسیار ارزشمند می‌نماید.⁹ اینگونه آثار هم به نظم و هم به نثر نگارش یافته‌اند.¹⁰ هر کدام از سورنامه‌ها بنابر زمان تالیف و نیز سبک نگارش مولف، از لحاظ متن با دیگر سورنامه‌ها متفاوت هستند.¹¹ 

از میان جشن‌های مفصل عثمانی¹²، دربارۀ 11مورد سورنامه‌هایی نگاشته شده است. آینور در مقالۀ خود دربارۀ سورنامه‌ها، 20مورد از این سورنامه‌ها را شناسانده است که در این میان، 9مورد مربوط به جشن‌های ازدواج، 7مورد مربوط به مراسم ختنه، دو مورد مربوط به ازدواج و ختنه (بدین معنی که یه جشن ازدواج و ختنه در یک زمان به همراه یکدیگر برگزار می‌شد) و دو مورد نیز مربوط به جشن‌های زایمان دختران سلاطین و پادشاهان عثمانی است.¹³

از قدیمی‌ترین سورنامه‌ها، دو سورنامۀ جامع‌البحور فی مجالس سور¹⁴ و سورنامۀ همایون از انتظامی است. این دو سورنامه، مراسم و جشن‌های مربوط به ختنۀ شاهزاده محمد (1582م) پسر سلطان مراد سوم را وصف کرده‌اند و با مینیاتورهایی اعمال جشنی، بازی‌ها، سرگرمی‌ها و... را در این جشن به تصویر کشیده‌اند.¹⁵ از آخرین سورنامه‌ها نیز، سورنامۀ سلاطین است که دربارۀ جشن زایمان (در 1858م) دو دختر سلطان عبدالمجید، یعنی جمیله سلطان و منیره سلطان، است.¹⁶

     در تحقیق حاضر دو سورنامۀ همایون و وهبی برای بررسی برگزیده شده‌اند. این دو سورنامه از نظر ارائۀ مطالب ارزشمند دربارۀ حیات اجتماعی در دربار و نیز قلمرو عثمانی بسیار مهم هستند. از طرف دیگر مینیاتورهای این دو سورنامه فضاهای جشنی، اعمال و رفتارهای جشنی، سرگرمی‌ها، بازی‌ها، حضور اصناف و ... را به‌خوبی تصویر کرده‌اند. سورنامۀ همایون¹⁷ 52شبانه روز جشن را وصف کرده و به تصویر کشیده است.¹⁸ اما سورنامۀ وهبی در 1720م، نگاشته شده است. نویسندۀ آن، سید حسن وهبی، جشنی در دورۀ سلطان احمد سوم را وصف کرده است و لِونی¹⁹ از نقاشان معروف دورۀ سلطان احمد سوم، مینیاتورهای آن را کشیده است. این سورنامه 137مینیاتور دارد که 15شبانه‌روز جشن را منعکس کرده است.²⁰ بررسی و دسته‌بندی‌ از  مینیاتورهای این دو سورنامه اهمیت آنها را بیش از پیش نمایان خواهد کرد. در این تقسیم‌بندی همۀ موضوعات مینیاتورهای این دو سورنامه مدنظر قرار نگرفته است، بلکه سه موضوع هنرهای نمایشی (صحنه‌ای و میدانی) و حضور اصناف بررسی شده است. هنرهای نمایشی از آن رو انتخاب شده است که بخش وسیعی از این مینیاتورها را به خود اختصاص داده است و حضور اصناف نیز از آن رو برگزیده شد تا علاوه‌بر ارزش‌های هنری این دو سورنامه، اهمیت آنها از لحاظ احتواء بر داده‌های تاریخی نیز نشان داده شود.

     نکتۀ دیگری که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، دربارۀ ادبیات تولیدشده در خصوص سورنامه‌هاست. توجه به متن و نیز تصاویر مینیاتورها را باید در آثار اسین آتیل²¹ جستجو کرد. کارهای او از این نظر دارای فضل تقدم هستند.²² از دیگر پژوهشگرانی که حتی بیش از آتیل در این زمینه مشهورند، باید به متین آند²³ و آثار او اشاره کرد. تالیفات مفصل او دربارۀ مینیاتورهای عثمانی، دربردارندۀ مطالب فراوانی دربارۀ نگاره‌ها و مینیاتورهای سورنامه‌های عثمانی نیز هست.²⁴ در دیگر آثار نیز به فراخور حال مطالبی دربارۀ سورنامه‌ها و مینیاتورهای آنها آمده است که در کتابنامه فهرست کتابشناختی برخی از آنها آمده است.

1. هنرهای نمایشی: نمایش‌های صحنه‌ای (قره‌گوز و اورتا اویون)

     بنابر سورنامه‌ها از تفریحات مهمی که در جشن‌ها برای سرگرم کردم مردم از آنها استفاده می‌شد، هنرهای نمایشی بود. از میان هنرهای نمایشی، دو نمایش صحنه‌ای قره‌گوز²⁵ و اورتااویون²⁶، در تاریخ تئاتر عثمانی از اهمیت بسیاری برخوردار هستند. این دو گونۀ نمایشی هم در میان عامۀ مردم²⁷ و هم در دربار عثمانی اجرا می‌شده‌اند. بداهه‌گویی و اجرای نمایش‌های طنز به این شکل، پیش از تثبیت و شکل‌گیری اورتااویون در دربار عثمانی و قلمرو این حکومت معمول بوده است. دربارۀ پیدایش اورتااویون به‌عنوان یک گونۀ نمایشی اختلاف نظر وجود دارد.²⁸ 

نمایش اورتااویون در صحنه‌ای باز اجرا می‌شد. معمولا به این فضای باز دایره‌ای یا بیضوی، پالانگا²⁹ اطلاق می‌شد. در این صحنه مکانی مخصوص برای ورود و خروج و نیز مکانی برای نوازندگان تعبیه می‌شد. در این صحنۀ نمایش، یک قفسه با یک یا سه و یا بعضا چهار بال کوچک و دوتایی بود که به آن ینی دونیا (دنیای جدید)³⁰ گفته می‌شد.³¹  

     در سورنامۀ وهبی، تصویری از نمایش اورتااویون وجود دارد. در این تصویر پیشکار³² و کاوکلو³³ در حال گفتگو و دیگر بازیگران پشت سر آن دو در حال نظارۀ آنها هستند. نمایش در فضایی مستطیل شکل که با تزئینات مختلفی آراسته شده است، در حال اجراست. سلطان احمد سوم نیز در جایگاهی مخصوص به همراه فرزندان خود در حال مشاهدۀ نمایش است. در صحنۀ نمایش سه ردیف نوازنده حضور دارند. در ردیف اول سه نفر مشغول نواختن دهل، در ردیف دوم چهار نفر در حال دف‌زنی و در ردیف چهارم نیز دو شیپورزن حضور دارند. لباس‌های بازیگران در رنگ‌ها و طرح‌های مختلفی سامان یافته و بازیگران عمامه‌های رنگارنگی نیز بر سر دارند. پشت سر گروه بازیگران، فردی که روی خود را پوشانده، ایستاده است. این فرد به احتمال زیاد در اصطلاح جورجونباز³⁴ نام دارد. به نظر می‌رسد که این فرد رقاص صحنۀ نمایش باشد؛ چراکه معنای جوجونباز رقصنده با ماسک است.³⁵ فضای نمایش به‌شکلی شاد و مفرح و با طرح‌های متنوع تزئین شده تا در القای فضای طنز نمایش تاثیرگذار باشد.³⁶ در قسمتی دیگر از تصویر، تعدادی از افراد حاضر در جشن مشغول تفریح و بازی هستند. در محوطه‌ای که افراد مشغول بازی هستند، پنج مرد سوار بر چرخ‌و‌فلک هستند و مردی دیگر بر تابی سوار است. در قسمتی دیگر به‌نظر می‌رسد که چهار مرد مشغول مسابقۀ طناب‌کشی هستند. در سمت چپ و راست تصویر دو عروسک خیمه‌شب‌بازی بزرگ به‌شکل انسان قرار دارد.³⁷      

     از نمایش‌های عروسکی معروفی که در دورۀ عثمانی متداول بود، نمایش عروسکی قراگوز است. دربارۀ چگونگی ورود این‌گونۀ نمایشی به قلمرو عثمانی و ترکیه و نیز گونه‌ای دیگر از نمایش به‌نام خیال‌الظل³⁸، آرای متفاوتی مطرح شده است.

نمایش خیمه‌شب‌بازی قره‌گوز از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. در مقدمۀ نمایش، حاجیوات شروع به خواندن شعری موسوم به غزل پرده می‌کرد و قره‌گوز در اثنای نمایش وارد می‌شد و پس از معرفی‌ای کوتاه، به مجادلۀ لفظی با حاجیوات می‌پرداخت. این قسمت بنا به صلاحدید گردانندگان نمایش، می‌توانست تا زمانی نامعین ادامه یابد. سپس بخش اصلی که فصل نام داشت شروع می‌شد. در این بخش داستان‌های متنوعی مطرح می‌شد که در طول قرن‌ها نیز تنوع بیشتری یافته است.³⁹ نمایش در پرده‌ای سفید اجرا می‌شد که عروسک‌گردان‌ها در پشت پرده، شخصیت‌های نمایش را به حرکت در می‌آوردند. در خلال نمایش، موسیقی نیز نواخته می‌شد و از ابتدای نمایش تا انتها ادامه داشت و در قسمت‌های مختلف نمایش، ریتم‌های گوناگونی به خود می‌گرفت.⁴⁰ 

2. هنرهای نمایشی: نمایش‌های میدانی

نمایش‌های میدانی متنوعی در جشن‌های دربار عثمانی به اجرا درمی‌آمد. این نمایش‌ها با مینیاتورهای متعددی در سورنامه‌های عثمانی به تصویر کشیده شده است. این نمایش‌ها، صحنه‌های صوری و ظاهری نبرد، آتش‌بازی، بندبازی و آکروبات، شعبده‌بازی و ... را در برمی‌گیرد که یا در خشکی و یا بر روی آب اجرا می‌شده‌اند. 

     از جملۀ این نمایش‌های میدانی، بازسازی نبردهای قلعه‌ای و اجرای نمادین آن‌ها بوده است.⁴¹ اینگونه از نبردها که به نبردهای محاصره‌ای یا بارو مشهور بودند، با محاصرۀ حصار⁴² شهر یا قلعه توسط قوای محاصره‌کننده آغاز می‌شد و ممکن بود چندین ماه یا چندین سال به طول بینجامد. در اینگونه نبردها از آلات و ادوات محاصره‌ای بسیاری استفاده می‌شد که بارزترین این ادوات، منجنیق⁴³، به‌عنوان مهمترین سلاح سنگین پرتابی، بود. برای نمونه، دو مورد از اینگونه نبردها در دو مینیاتور، یکی مربوط به سورنامۀ وهبی و دیگری متعلق به سورنامۀ همایون، به تصویر کشیده شده است. در این دو مینیاتور، جزئیات بسیار جالبی وجود دارد. در مینیاتور مربوط به سورنامۀ همایون، به نظر می‌رسد که صحنۀ تسلیم قلعه به تصویر کشیده شده است. سلطان در حجره‌ای در حال تماشای صحنۀ نبرد نمادین است. سه سرباز در حال پایین آوردن پرچم‌های دشمن، و برافراختن پرچم‌های خود بر فراز قلعه هستند. ساختار قلعه نیز آگاهی‌های سودمندی را دربارۀ قلعه‌سازی در اختیار قرار می‌دهد. توپ‌هایی در پایین و بالای قلعه تعبیه شده‌اند که برای هدف قرار دادن قوای محاصره‌کننده بوده است. در پایین مینیاتور، تعدادی افراد در حال خارج شدن از قلعه هستند. آنها شمشیرهایی به دهان دارند و دست به سینه ایستاده‌اند. به نظر می‌رسد که این افراد اسیرانی باشند که پس از فتح آن به اسارت درآمده‌اند.⁴⁴

در مینیاتوری از سورنامۀ وهبی، افراد دقیقا در حال نبرد هستند. این مینیاتور نیز آگاهی‌های جالبی را به تصویر کشیده است. در مینیاتور، قلعه‌ای نمادین بر روی چهار چرخ ساخته شده است که توسط فیلی در حال کشیده شدن است. تعدادی سرباز در داخل قلعه و تعدادی دیگر نیز در بیرون قلعه (قوای مدافع و مهاجم) در حال تیراندازی هستند. توپ‌ها نیز از فراز قلعه در حال شلیک هستند. جالب اینجاست که گلوله‌های سلاح‌ها گرم و توپ در حال خروج از دهنۀ سلاح نیز به تصویر کشیده شده‌اند. در میانۀ اجرای نمایش، عروسک‌هایی نیز در میدان فرضی نبرد حضور دارند که حالتی نمایشی صحنه را تقویت می‌کند.⁴⁵

      از دیگر نمایش‌های میدانی، بندبازی بود. در عثمانی به بندبازها، «جانباز» یا «پهلوان» یا «رسن‌باز» می‌گفتند.⁴⁶ این نمایش میدانی در قلمرو عثمانی و به‌ویژه در جشن‌های دربار مرسوم بود  و جشن‌هایی که توسط سلاطین عثمانی برگزار می‌شد، همواره با بندبازی و حرکات آکروبات همراه بود.⁴⁷ بندبازان کارهای شگفت‌آوری انجام می‌دادند؛ مثلا روی طناب در حال تیراندازی و گاه با چشمان بسته می‌دویدند و گاهی نیز با موهای سرشان از طناب بالایی آویزان می‌شدند و بدون اینکه پایشان به بند زیرین برسد، به سرعت سُر می‌خوردند.⁴⁸ در قرن دوازدهم، این بازی چنان اهمیت یافت که برای بندبازان سرپرست یا «سرچشمه» تعیین شد.⁴⁹ 

     در مینیاتورهای سورنامه‌ها، تصاویر متعددی از جانبازان و بندبازان وجود دارد که آگاهی‌های ارزشمندی را از این هنر نمایشی در اختیار محقق قرار می‌دهد. در یکی از این مینیاتورها، مردی در حال جانبازی بر روی یک طناب است و میلۀ درازی را برای حفظ تعادل در دست دارد.⁵⁰ این هنرنمایی بر روی آب انجام می‌شود. در تصویر عده‌ای نوازنده و رقاص نیز به چشم می‌خورند که در حال اجرای مهارت‌های خود هستند. بر روی آب و در یک کشتی سلطان و شاهزادگان در حال تماشای هنرنمایی جانباز، رقاص و نوازندگان هستند.⁵¹ در دورۀ صفوی و قاجار با اینکه وصف‌هایی از بندبازی و بندبازان در سفرنامه‌ها موجود است، اما مینیاتوری در این باره موجود نیست. از این رو وصف‌ها گاه مبهم است و نمی‌توان براساس آنها تصویر روشنی از بندبازی ترسیم کرد. برخلاف دورۀ عثمانی که مینیاتورهای ارزشمند برجای مانده از این دوره، به‌روشنی چگونگی اجرای این نمایش را به تصویر کشیده است. برای مثال در سفرنامۀ دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، وصف تقریبا مفصلی از بندبازی دو بندباز ارائه شده اشت که تعجب او را نیز بسیار برانگیخته است. براساس گزارش او، یکی از بندبازان یکی سر طناب ضخیمی را به قسمت فوقانی مناره و سر دیگر آن را به خانه‌ای که با مناره فاصله داشت بست. نام این بندباز حیدر بود و اهل سغد بود. حرکات این بندباز که شامل راه رفتن بر روی طناب، آویزان شدن از آن و انجام حرکات نمایشی روی مناره بود، گرچه به‌شکلی تفصیلی بیان شده است، اما بازسازی آن از آن رو که تصویری از نمایش ارائه نشده دشوار می‌نماید و گاه برخی از وصف‌ها باورنکردنی است. در ادامه دن گارسیا در ادامه حرکات بندبازی دیگر را وصف کرده است که با کوبیدن میخ‌های بر بدنۀ مناره به‌شکل ممتد و مستمر، خود را توسط آن میخ‌ها به بالای مناره رسانده و در آنجا حرکات نمایشی فوق‌العاده‌ای را انجام داده است.⁵² تقریبا همۀ این نمایش‌های مربوط به بندبازی در مینیاتورهای سورنامه‌ها به تصویر کشیده شده است که با توجه به آنها به‌راحتی می‌توان نحوۀ بندبازی را نه‌تنها در قلمرو عثمانی، که در محدودۀ حکمرانی حکومت‌های همسایۀ آن مانند ایران، نشان داد.    

     از دیگر هنرهای نمایشی میدانی که در سطحی وسیع برگزار می‌شد، آتش‌بازی بود. این آتش‌بازی‌ها در انواع مختلف اجرا می‌شد. در مینیاتورها، اکثر این آتش‌بازی‌ها بر روی آب به تصویر کشیده شده است. گویا خطر ناشی از اینگونه نمایش، باعث می‌شده است که آن را بر روی آب اجرا کنند. در دو مورد از این مینیاتورها، سلطان به همراه شاهزادگان در حال تماشای آتش‌بازی است. در تصاویر، فردی که مسئول اجرای آتش‌بازی است، مواد آن را مشتعل ساخته و آتش به اطراف پراکنده شده است. به نظر می‌رسد که برای زیباتر جلوه کردن آتش‌بازی مواد مخصوصی نیز در هنگام اجرای نمایش به آتش می‌افزودند تا حالتی زیباتر بیابد. در این مینیاتورها نیز گروه‌های نوازنده از عناصر و اجزای اصلی تشکیل‌دهندۀ مینیاتور به حساب می‌آیند.⁵³  

در مینیاتوری دیگر نیز، باز هم سلطان نظاره‌گر اجرای آتش‌بازی است. این نمایش نیز بر روی آب اجرا می‌شود و قلعه‌ای بر روی آب، مرکز اجرای آتش‌بازی است و آتش از داخل آن قلعه به اطراف پراکنده می‌شود. در این مینیاتور نیز گروه‌های نوازنده در حال نواختن هستند.⁵⁴

3. حضور اصناف در جشن‌های عثمانی

     دربارۀ اصناف در امپراطوری عثمانی اطلاعات نسبتا فراوانی در منابع و نیز اسناد این دوره وجود دارد. پیش از به قدرت رسیدن عثمانی‌ها در آسیای صغیر، اصناف و پیشه‌وران در تشکیلاتی به نام سازمان اخوت نقش اساسی و مهم در تحولات سیاسی و اقتصادی شهرهای آسیای صغیر ایفاء می‌کردند و حتی خاندان عثمانی‌ها رابطۀ بسیار نزدیک با سران اصناف و پیشه‌وران داشته‌اند.⁵⁵ در آسیای صغیر و آناطولی اصطلاح آحیلیک (اخی‌ها)⁵⁶ به فتیان و نیز اصناف و جمعیت پیشه‌وران اشاره داشته است.⁵⁷ بعد از نبرد ملازگرد و نفوذ سلجوقیان به آسیای صغیر، فرهنگ و علوم اسلامی نیز در این نواحی گسترش یافت و حتی دراویش و آخی‌ها برای تبلیغ دین –که بیشترین طرفداران آنها اصناف و پیشه‌ورا بودند- به این نواحی وارد شدند. پیش از شکل‌گیری و گسترش حکومت عثمانی، از آنجا که حکومت واحدی در آسیای صغیر وجود نداشت، اصناف و پیشه‌وران با تشکل و سازمان‌دهی منظم، قدرت و نفوذ بسیاری یافته بودند.⁵⁸ عثمانی‌ها با آگاهی از این نفوذ، با صاحبان اصناف و اخی‌ها رابطه برقرار کردند و از حمایت آنان برخوردار شدند.⁵⁹ 

     پس از استقرار حکومت عثمانی، تشکیلات اصناف گسترده‌تر شد و تحت نظارت روسای اصناف قرار گرفتند که دارای تشکیلات مشخص و وظایف معین بود. ورود به یک صنف شرایطی داشت که یاماک⁶⁰ یا پادو باید آن را رعایت می‌کرد.⁶¹ یاماک نباید کمتر از ده سال داشته می‌داشت و جهت ادامۀ کارش در کارگاه، والدینش باید تضمین و تعهد کافی می‌‌دادند. پادو پس از دو سال کار در کارگاه پذیرفته می‌شد و این پذیرش با مراسمی همراه بود که در آن سرپرست پادو و استاد شرکت می‌کردند.⁶² 

به انجمن‌های صنفی عثمانی «لونجا⁶³» اطلاق می‌شد. این لونجاها زیر نظر دولت کار می‌کردند. معمولا شهرهای بزرگ مانند استانبول و بورسه از انجمن‌های صنفی بسیاری برخوردار بودند که هر کدام اعضای خود را مدیریت می‌کردند. برای مثال اصناف استانبول به 57رسته تقسیم می‌شدند و جمعا 1001صنف بودند.⁶⁴ با این حال فعالیت اصناف در دیگر شهرها و ولایات عثمانی ادامه داشت و در این مناطق نیز اصناف دارای تشکل و سازماندهی مشخصی برای فعالیت‌های اقتصادی خود بودند.⁶⁵

     هیات نظارت بر امور اصناف 6نفر بودند که وظیفۀ هرکدام رسیدگی و نظارت بر قسمتی از امور اهل حرفه بودند و عبارت بودند از: شیخ‌الاصناف، کهایا (کدخدا)، ییگیت‌باشی، ایشجی‌باشی و دونفر از خبرگان شایستۀ هر صنف مشهور به «اهل خبره».⁶⁶ 

     نظام لنجاها و اصناف عثمانی تا دورۀ جدید تاریخ این حکومت همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دادند تااینکه در 1860م/ 1276ق، مدحت پاشا در نظام اصناف عثمانی تغییراتی پدید آورد. در 1879م/1296ق، اتاق تجارت و اصناف استانبول ایجاد شد و سرانجام در 1913م/1331ق، لنجاها کاملا منسوخ شدند.⁶⁷

     فعالیت‌های اصناف ایجاب می‌کرد که آنان رابطۀ نزدیکی با حکومت داشته باشند تا از مزایای این رابطه بهره‌مند گردند. بنابراین روسا و اعضای اصناف در جشن‌ها و مراسمی که در دربار عثمانی برگزار می‌شد شرکت می‌کردند و هرکدام نشان‌ها و علائم مخصوص به خود را داشتند. در مینیاتورهای سورنامه‌ها نیز این حضور اصناف به تصویر کشیده شده است. برای نمونه در دو مینیاتور متعلق به سورنامۀ وهبی، فضای جالبی از حضور صاحبان اصناف مختلف در جشن دربار عثمانی به تصویر کشیده شده است. براین اساس، هر صنف لباس‌های مخصوص به خود را به تن کرده‌اند و در صف‌های منظم به انتظار ایستاده‌اند. هر کدام از صاحبان اصناف، هدایایی متعلق به حوزۀ کاری خود ربای تقدیم به سلطان و مقامات عالی درباری در دست دارند. در این دو مینیاتور، عناصر تزئینی بسیاری نیز به چشم می‌خورد. استفاده از رنگ‌های مختلف برای تفکیک صنوف از یکدیگر از جمله عناصر تزئینی به کار رفته در این مینیاتورهاست. از طرف دیگر در این مینیاتورها، فضای جشن‌گونه و شادمانۀ دربار به‌خوبی به تصویر کشیده شده است. استفاده از رنگ‌ها و طرح‌های شاد، حضور عروسک‌ها در تصویر، گروه‌های مختلف نوازنده و ... این فضا را بیش از پیش تلقین می‌کند.⁶⁸ 

نتیجه‌گیری:

     مینیاتورهای سورنامه‌ها از نظر محتوا بر اطلاعات و داده‌های تاریخی، اجتماعی و اقتصادی از اهمیت بسزایی برخوردارند. از آنجا که اعمال جشنی و دیگر اقدامات حکومت عثمانی و گروه‌های مختلف در این مینیاتورها به تصویر کشیده شده است، بنابراین می‌توان درک درست‌تری از آنها ارائه داد. براین اساس نتایج بحث حاضر را در چند محور می‌توان ارائه داد:

1.       شکل‌گیری گونۀ نوشتاری سورنامه‌ها در قلمرو عثمانی، علاوه‌بر آنکه اطلاعات تاریخی و اجتماعی اقتصادی بسیاری دربردارد، از نظر تاریخ هنر مینیاتور عثمانی نیز نقطۀ عطف محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌طور جدی مورد مطالعه قرار داد.

2.       از میان منابع موجود که دربارۀ هنرهای نمایشی در دربار عثمانی باقی مانده است، مینیاتورهای این دوره حاوی اطلاعاتی ارزشمند و گاه منحصر به فردند که وصف و شرح و بازخوانی و تحلیل  این شاخه از هنر دورۀ عثمانی بدون مراجعه و توجه به آنها میسر و پذیرفته نیست. این اهمیت تنها در حوزۀ هنر و جشن‌های دربار عثمانی نیست، بلکه این مینیاتورها از لحاظ احتوا بر تاریخ اجتماعی دورۀ عثمانی مانند خوراک، پوشاک، نحوۀ زندگی روزانه و ... نیز بسیار قابل توجهند. دست‌کم دربارۀ هنرهای نمایشی (میدانی و صحنه‌ای) با توجه به آنکه در منابع (چه دورۀ عثمانی و چه سایر حکومت‌ها) اطلاعات مفصلی در دست نیست، این مینیاتورها داده‌های باارزشی در اختیار قرار می‌دهد.

3.       علاوه‌بر هنرهای نمایشی، حضور اصناف و گروه‌های مختلف مشاغل در جشن‌های عثمانی نیز در مینیاتورهای سورنامه‌ها به تصویر کشیده شده است. این اطلاعات بصری در کنار اطلاعات منابع دربارۀ اصناف، اطلاعات راجع به این موضوع را تکمیل خواهد کرد.  

 

 

مینیاتور شمارۀ ی1؛ نمایش اورتا اویون در یکی از جشن‌های عثمانی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از کتاب: And, Osmanlı tasvir sanatları, vol. 1, p. 269

 

 مینیاتور شمارۀ 2؛ مربوط به صحنۀ اجرای نمایش عروسکی در یکی از جشن‌های عثمانی (سورنامۀ همایون) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 257.

 

 

مینیاتور شمارۀ 3: مربوط به نبرد نمادین قلعه‌‌ای (سورنامۀ همایون) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 260.

 

مینیاتور شمارۀ 4: تصویری دیگر از نبرد نمادین قلعه‌‌ای (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 267.

 

 

        مینیاتور شمارۀ 5: بندبازی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 268.

 

تصویر شمارۀ 6: بندبازی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از اینترنت به نشانی: http://www.kanyak.com/surname-i-vehbi/047b-048a.html

 

تصویر شمارۀ 7: بندبازی (سورنامۀ وهبی)، برگرفته از اینترنت به نشانی: http://www.kanyak.com/surname-i-vehbi/092b-093a.html

 

مینیاتور شمارۀ 8: آتش‌بازی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 264.

 

 

تصویر شمارۀ 9: آتش‌بازی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 264.

 

مینیاتور شمارۀ 10: آتش‌بازی (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 265.

 

 

مینیاتور شمارۀ 11: حضور اصناف در جشن (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 270.

 

 

تصویر شمارۀ 12: حضور اصناف در جشن (سورنامۀ وهبی) برگرفته از : And, metin, Osmanlı tasvir sanatları, p. 271.

 

 

 

 

 

 

 

Social history datas in Miniatures of Ottoman’s Surnames(Miniatures letter of  celebration principles) :Case Study of surnami Vahbi(1720) and Humayun(1582)

 

Abstract:

Throughout the Islamic mid centuries, celebrations were held for various occasions. In these celebrations, various programs of leisure and entertainment were executed and sometimes, the celebration would continue for several days. Meanwhile, by holding voluminous celebrations and performing many entertainment programs, the Ottoman Empire dedicated a special place to itself within the Islamic governments. These long and many celebrations within the Ottoman Empire caused the development of a kind of script called "Surname" or letter of celebration principles. In addition to explaining the celebration and the entertainment programs, they presented a clear picture of the celebrations by presenting numerous miniatures of how the celebration was held, the presence of the Sultan, shows and so forth. Apart from the artistic value of the letter of celebration principles (Surname), these works contain valuable historic, social and economic information, which when examined closely, many hidden and obscure data resources can be found. Among the letters of celebration principles (Surname) written during the Ottoman period, the two Vahabi and Homayoun letters hold a greater reputation and present numerous and valuable miniatures about the celebrations and the celebration performances within the Ottoman Empire. In the present study, by evaluating the three subjects of performance arts (stage and field performance) and also the presence of the guilds within the Ottoman celebrations, we intend to reveal the artistic and historic-social importance of the letters of celebration principles (Surname).

 

Keywords: letter of celebration principles (Surname), Humayun letter of celebration principles (Surname), Vahbi letter of celebration principles (Surname), guilds, miniature, celebration, Ottoman Empire

 

منابع:

1.       ابن‌بطوطه، رحلۀ ابن‌بطوطه، به‌کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407ق/1987م.

2.       احسن، محمد مناظر، زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1369ش.

3.       اولیاء‌چلبی، محمدظلی‌بن‌درویش، اولیاء‌چلبی سیاحت‌نامه‌سی، استانبول، 1314.

4.       بخشل، اسلم‌بن‌سهل الرزاز الواسطی، تاریخ واسط، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، عالم‌الکتب، 1406ق/1986م.

5.       بیاتلو، حسین، حصارها، دروازه‌ها و قهندزها: بررسی موردی هشت شهر اسلامی و اسلامی‌شده، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، استا راهنما: جمال موسوی، تهران، دانشگاه تهران، پاییز1390.

6.       تتوی و قزوینی، قاضی احمد، تاریخ الفی، چاپ غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.

7.       جامی، محمود الحسینی‌بن‌ابراهیم، تاریخ احمدشاهی، چاپ محمد سرور مولایی، تهران، عرفان، 1386ش.

8.       الجیش و السلاح، نخبه من اساتذه التاریخ، بغداد، 1988م.

9.       خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین، تاریخ حبیب‌السیر، تهران، خیام، 1380ش.

10.       دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتمادفر، تهران، شباویز، 1370ش.

11.       دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، سفرنامه، ترجمۀ غلام‌رضا سمیعی، تهران، نشرنو، 1363ش.

12.       روحانی، کاظم، «اصناف در امپراطوری عثمانی»، کیهان اندیشه، شمارۀ16، بهمن و اسفند1366ش.

13.       شاردن، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، توس، 1370ش.

14.       شیخلی، صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی: نشاتها و تطورها، بغداد، وزاره‌الاعلام، 1396ق/1976م.

15.       صولاق‌زاده، تاریخ صولاق‌زاده، استانبول، 1297ق.

16.       عاشق پاشازاده، تواریخ آل‌عثمان، استانبول، 1332ق.

17.       عباسی و بیاتلو، رضا، «آیین‌های نمایشی در جشن‌های دربار عثمانی: نمایش اورتااویون و قره‌گوز»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال یازدهم، شمارۀ بیست‌و‌یکم، بهار و تابستان1394.

18.       غفاری و اشتری تفرشی، مژگان، «خیال‌الظل»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1390ش.

19.       فرجیهای قزوینی، نورمحدی نجف‌آبادی و بیاتلو، محمد حسین، «نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای در سرزمین‌های اسلامی پیش از ابداع توپ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شمارۀ هجدهم، پاییز و زمستان1392.

20.       قلقشندی، احمد‌بن‌علی، صبح‌الاعشی فی صناعه الانشاء، قاهره، 1383ق/1963م.

21.       کیوانی، مهدی، «اصناف»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1385ش.

22.       لویس، برنارد، استانبول، ترجمۀ ماه‌ملک بهار، تهران، 1350ش.

23.       مقریزی، احمد‌بن‌علی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف باالخطط المقریزیه، بولاق، 1270.

24.       موریر، جیمز، سفری در ایران، ارمنستان و آسیای صغیر، در ده سفرنامه، ترجمۀ مهراب امیری، تهران، انتشارات وحید، 1369ش.

25.       موسی‌پور بِشِلی، ابراهیم«جشن»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1385.

26.       مهربانی، امین، «شدّ و مجلس شدّ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شمارۀ شانزدهم، پاییز و زمستان1391.

27.       نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.

28.       نورمحدی نجف‌آبادی و بیاتلو، محمد، «انواع منجنیق‌های دورۀ اسلامی براساس سازوکار، ساختار و نوع پرتابه‌های جنگی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال ششم، شمارۀ بیستم، بهار93.

29.       نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، محمد، «بررسی انتقادی تحولات کاربرد منجنیق در جنگ‌های دورۀ اسلامی»، پژوهش‌نامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال اول، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان1391.

30.       نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، محمد، «تنوع و تکامل پرتابه‌های جنگی در دورۀ اسلامی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شمارل شانزدهم، پاییز و زمستان1391.

31.       وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، چاپ سعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.

32.       هندی، احسان، الاسلحه و آلات القتال عند العرب و المسلمین، دمشق، مرکز الدراسه العسکریه، 2004م.

33.       Akday, M, Turkiye iktisadi ve ictimai trihe, Ankara, 1959.

34.       Ali bey, Travels of Ali bey in Morocco, Tripoli, Cyptus, Egypt, Arabia, Srria, and Turkey, Between the years 1803 and 1807, Reading, UK, 1993.

35.       And, Metin, "Karagöz", Tütkiye diyanet vakfı Islam ansiklopedisi, Istanbul, 2001.

36.       And, Metin, "The Turkish folk theatre", Asian folklore studies, vol.38, vo. 2 (1979).

37.       And, Metin, 40 Days 40 Nights Ottoman Wedding Festivites Phocessious, Istanbul, 2000.

38.       And, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam mitologyası, Istanbul, 2007.

39.       And, metin, Osmanlı tasvir sanatları: 1 Minyatür, Istanbul, 2004.

40.       Arsalan, Mehmet, Tütk edebiyatında manzum Surnameler (Osmanlı saray düğünleri ve şenlikleri), Ankara, 1999.

41.       Atil, Esin, "The story of an eighteen-century Ottoman festival", Muqarnas, vol.10, essays in honor of Oleg Grabar (1993).

42.       Aynur, Hatice, "Osmanlı saray düğünlerinin edebiyat yansıması", sözden yazıya:edebiyat incelemeleri, Haz: Selim Sirri ve Erol Köroğluö Istanbul, 1994.

43.        Aynur, Hatice, ''Surname'', Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, İstanbul, 1988.

44.       Ayvazoglu, Beşir , Turkish coffee culture "A cup of coffee commits one to forty years of friendship", translated by: Melis Seyhun, Ankara, 2011.

45.       Baykal, Ebru, Osmanlılarda Törenler, Yüksek lisans tezi, Edirne, 2008.

46.       Bayram, Mikail, Ahi evren ve Ahi teşkilatının kuruluşu, Konya, 1991.

47.       Çelik, Bülent, "Osmanlı Lonca sistemi içinde Yamaklık olgusu" Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2004. 

48.       Cohen, Amnon, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden, 2001.

49.       Inalcik, Halil, Osmanli Imparatorlugu Klasik Cag (1300- 1600), Istanbul, 2009.

50.       Kemaloğlu, Muhammet, "Anadoluda ilk Esnaf teşkilatı", Hikmet Yurdu, Yıl: 6, C: 6, Sayı: 12, Temmuz – Aralık 2013.

51.       Kömeçoglu, Ugur, "Homo ludens ve home sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri", in Osmanlı Kahvehanelerı mekan, sosyalleçme, iktidar, Istanbul, 2010.

52.       Konur, Tahsin, "Ortaoyunu", Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, 1995.

53.       KÖPRÜLÜ, F, ″Anadolu'da İslâmiyet″, Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Temmuz 1338/1922.

54.       Korkmaz, Gülsüm ezgi, Surnamrlerde 1582 şenligi, Türk edebiyat bölömü, Bilkent üniversitesiö Ankaraö 2004ç

55.       Kudret, Cevdet, Karagöz, Ankara, 1968.

56.       Myrsiades, Linda suny, (Legend in the theatre: Alexander the great and the Karaghiozis text), Educational theatre journal, vol. 27, no. 3, popular theatre (oct., 1975).

57.       Ocak, Derya, XVI. Yüzyıl Osmanlı şenliklerinin siyasal boyutları ve gündelik hayata etkileri, Yüksek lisans tezi, Ankara, 2006.

58.       Oral, ünver, Günümüzden Karagöz-Hacivat söyleşmeleri, Istanbul, 2002.

59.       Pakalin, Mehmet Zakı, Osmanli Tarih Deyimleri va Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993.

60.       TEKBAş, SERAP IRLAYICI, Surname-I Vehbi minyatürlerindeki eğlence sahnelerinin resim eğitimi açısından incelenmesi, yüksek lisans tezi, danışman: Tahsin Samur, KONYA, 2008.

61.       Tietze, A, "Djanbaz", The encyclopaedia of Islam, New edition, Brill, 1991.

62.       Yazıcı, Ezgi, Theater in nineteeth century Istanbul: cases for the translation of an architectural typology, A thesis submitted to the graduate school of social ciences of middle east technical university, September 2010.

 

17

 

---

[1] . دربارۀ مناسبت‌هایی که مسلمانان طی آنها جشن برپا می‌کردند، اطلاعات فراوانی باقی مانده است. نوع، ترتیب، آداب و سنن و تفریحاتی که در این جشن‌ها وجود داشت، در مناطق مختلف، متفاوت بود. همچنین طول مدت این جشن‌ها نیز تفاوت داشت. برای اطلاعات تفصیلی دربارۀ جشن، واژه‌شناسی آن، جشن در ایران، در جهان اسلام و نیز آداب و سنن مربوط به برپایی جشن‌ها در جهان اسلام نک: موسی‌پور، «جشن»، ج10، ص359به‌بعد.  

[2] . برای اطلاع تفصیلی از چگونگی این تقسیم‌بندی و توضیخاتی دربارۀ آنها نک: همان، ج10، ص373. 

[3] . برای تفصیل و نیز اطلاع از انواع جشن‌هایی که برای آنها کاروان شادی برپا می‌شد نک: احسن، 344؛ شیخلی، ص128-129، 159-160؛ برای نمونۀ تشریفات و مواکب مربوط به حضور سلطان در نمازهای عیدین نک ابن‌بطوطه، ج2، ص454-455؛ قلقشندی، ج3، ص508-512؛ مقریزی، ج1، ص454-455؛ Ali Bey, vol. 10, p. 101.

[4] . متین آند در یکی از آثار خود تفریح‌ها، نمایش‌ها و سرگرمی‌های روزانۀ یکی از جشن‌های عثمانی را توضیح داده است. بر این اساس در هر روز نمایش‌ها و تفریحات مختلفی برای سرگرم کردم حضار اجرا می‌شد. این نمایش‌ها و سرگرمی‌‌ها شامل نمایش‌های صحنه‌ای (مانند قره‌گوز و اورتا اوین)، نمایش‌های میدانی، آکروبات، شعبده‌بازی، کشتی با حیوانات و غیره بود. برای آشنایی بیشتر با نمایش‌های روزانۀ یکی از جشن‌های عثمانی و مینیاتورهای مربوط به آن نک: And, 40 Days 40 Nights…, p. 61.  

[5] . تاکنون در تحقیقاتی که دربارۀ جشن در امپراتوری عثمانی صورت گرفته است، بیشتر به انواع جشن‌ها در عثمانی و نیز چگونگی برگزاری آنها توجه شده است، اما اهداف و انگیزه‌های سلاطین عثمانی از برگزاری چنین جشن‌هایی مورد توجه قرار نگرفته است. برای نمونه‌ای از این تحقیق‌ها نک: Baykal, p. 8; Ocak, p. 20.  

[6] . اصولا سورنامه‌های گونه‌ای از نگارش‌ها بودند که گزارش‌های روزانۀ جشن‌ها را ثبت و ضبط می‌کردند. گرچه اینگونه از نوشته‌ها چندان از لحاظ محتوا مفصل و پرحجم نیستند، اما از نظر احتوا بر تاریخ اجتماعی و زندگی روزانه و نیز بازی‌ها و تفریحات روزگار عثمانی بسیار حائز اهمیت هستند. گذشته از این، در نوشته‌های کم‌حجم این سورنامه‌ها نیز اطلاعات و توضیحات ارزشمندی دربارۀ انواع بازی‌ها، نمایش‌ها و سرگرمی‌ها موجود است. برای اطلاعات بیشتر دربارۀ سورنامه‌ها نک: Aynur, "Surname", vol. 37, p. 565; TEKBAş, p. 18.  

[7] . هنر مینیاتور در دورۀ عثمانی از بالندگی و پیشرفت بسیاری برخوردار شد. در این دوره مینیاتورها در موضوعات مختلف و متنوعی تهیه می‌شد. این مینیاتورها موضوعاتی همچون معراج، محشر، تصاویر پادشاهان و دربار آنها، فضاهای شهری، تفریحات و سرگرمی‌ها و ... را شامل می‌شد. برای اطلاعات بیشتر دربارۀ مینیاتورهای دورۀ عثمانی نک:  And, Minyatürlerle Osmanlı-Islam Mitologyası, p. 51; ibid, Osmanlı tasvir sanatları, p. 11.

[8] .  از آنجا که عمده جشن‌های عثمانی که در سورنامه‌ها ثبت و ضبط شده و به تصویر درآمده‌اند، در دربار انجام می‌شد، نمی‌توان آنها را بر کلِ جامعۀ دورۀ عثمانی نیز تعمیم داد. اما از طرف دیگر به نظر می‌رسد که شعبده‌بازان، بندبازان فقط در دربار برنامه نداشتند و نیز انواع سرگرمی‌های اجرا شده در این جشن‌ها به‌نوعی در بستر جامعه نیز اجرا می‌شد (مثلا نمایش عروسکی قره‌گوز و نمایش اورتااویون)، از این رو مطالب و مینیاتورهای سورنامه‌های به‌نوعی منعکس‌کنندۀ سرگرمی‌ها، نمایش‌ها و تفریحات جامعۀ عثمانی نیز هستند.   

[9] . موضوعات این مینیاتورها مانند لباس، خوراک، پوشاک، تزیین، رفتارهای جشنی و ... نمود زندگی اجتماعی است. نک: Pakalın, vol.3, p.279.  

[10]  . Korkmaz, p.22.

[11] . برای مثال در سورنامۀ علی مصطفی افندی که به نظم است، از 16وزن مختلف استفاده شده است. نک: Arsalan, 18-20.  

[12] . تقریبا 55 جشن مفصل در دورۀ سلاطین عثمانی توسط محققان ثبت شده و ارسلان در اثر خود لیستی از این جشن‌ها ارائۀ کرده است. نک: Arsalan, 10-12.

[13]  . Aynur,''osmanli saray…", 29.

[14]  . Cami,ül Buhur der mecalis-I sur.

[15]  . Korkmaz, p.25.

[16]  . Aynur, "Surname", vol.37, p.565.    

[17] . برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این سورنامه و نیز تحقیق دربارۀ محتوای این اثر و مینیاتورهای آن نک: Korkmaz, p.65.  

[18] . نک: Tekbaş, p.18.  

[19]  . Levni.

[20] . برای اطلاعات بیشتر دربارۀ سورنامۀ وهبی و نیز نسخه‌ها و ویژگی‌ها این نسخه نک:  Tekbaş, p.19; Atil, p.181 onward.

[21] . Esin Atil.

[22] . مقالۀ او با‌عنوان «the story of an eighteen-century Ottoman festival» از نخستین تالیفاتی است که به تاریخ نگارش سورنامه‌ها و نیز تصاویر آن توجه کرده است.  

[23]  . Matin And.

[24] . برای اطلاع از نام مهم‌ترین آثار آند که در آنها به سورنامه‌ها و مینیاتورهای آنها نیز اشاره شده است نک: بخش کتابشناسی مقالۀ حاضر.   

[25]  . Karagöz.  

[26]  . Orta ounnu.  

[27] . اورتااویون و دیگر نمایش‌ها مانند قراگوز (نمایش خیمه شب بازی) در میان عامۀ مردم رواج داشت. قهوه‌خانه‌ها از مکان‌هایی بود که این نمایش‌ها در آنجا اجرا می‌شد و مردم در قهوه‌خانه درکنار خوردن چای و کشیدن قلیان به تماشای این نمایش‌ها نیز می‌پرداختند. برای آشنایی بیشتر با نمایش‌ها و سرگرمی‌هایی که در قهوه‌خانه‌های عثمانی انجام می‌شد نک:  Kömeçoglu, p. 61, 69; Ayvazoglu, p. 135.

[28] . چهار نظر دربارۀ زمان پدید آمدن این گونۀ نمایشی ابراز شده است. بنابر اولین نظر، اورتااویون در دوران سلطنت سلطان سلیم (حک: 1512-1520م/917-936ق) برای درمان بیماران روانی که در دارالمجانین بستری بودند اجرا شده است نک: Yazıcı, p. 123; konur, p. 48. براساس نظر دوم، اورتااویون در زمان سلیم سوم (حک: 1789-1807م/1203-1215ق) به وجود آمد. طبق نظر سوم، در زمان سلطان سلیمان قانونی (حک: 1520-1566م/926-973ق) و بنابر نظر چهارم در دوران مراد سوم (حک: 1574-1595م/981-1003ق) به وجود آمده و تثبیت شده است نک: Yazıcı, p. 123. .  

[29]  . Palanga.

[30]  . Yeni dünya. فلسفۀ کاربرد ینی دونیا در صحنۀ نمایش اورتااویون، بازتاب دنیای بیرون در مقابل تماشاگران است تا با استفاده از این تمثیل‌نمایی، نوعی فاصلۀ ظریف به مخاطبان القا شود تا آنها بتوانند تفاوت‌های این دنیای جدید را در اثنای نمایش بررسی و درک کنند. نک: Yazıcı, p. 124.

[31]  . Konur, p. 49.

[32] . Peşkar. 

[33] . Kavuklu. 

[34]  . Curcunbaz. 

[35]  . And, "Turkish folk theatre", p. 166.

[36] . نک: مینیاتور شمارۀ یک.  

[37] . نک: همان تصویر. در قلمرو عثمانی، چهار نوع متفاوت عروسک خیمه‌شب‌بازی وجود داشته است. نوع نخست، ایسکِمله کوکلاسی (Iskemle kuklası) نام داشته است. در این گونۀ نمایشیِ عروسکی، رشته‌هایی به‌شکل عمودی و از پشت به سینۀ عروسک وصل می‌شد. زمانی که عروسک‌گردان، سیخک‌ها را می‌کشید و حرکت می‌داد، عروسک به‌سمت موزیک حرکت می‌کرد. اِل‌کوکلاسی (El kuklası عروسک دستی) و ایپلی‌کوکلاسی (Ipli kukla عرسک طناب‌دار) دو گونۀ دیگر عروسکی بودند که توسط عروسک‌گردان به‌شکل دستی و با استفاده از سیخک‌هایی حرکت داده می‌شدند. نک: And, Karagöz: Turkish shadow theatre, p. 24. . چهارمین گونه، عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی بزرگ بودند. این گونه در اشکال بزرگ، و معمولا در دسته‌ها/صفوف خیابانی حرکت داده می‌شدند. این گونه از عروسک‌های خیمه شب‌بازی، توسط یک مرد که در درون آنها پنهان می‌شد، حرکت می‌کرد. این مرد با عروسک به رقص و دیگر جنبه‌های مرتبط با موضوع می‌پرداخت. در مینیاتورهای دورۀ عثمانی، تصاویر بسیاری از این عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی بزرگ وجود دارد. برخی از این عروسک‌ها دو سر داشتند و برخی دیگر عروسک‌های کوچکتری را روی سر خود حمل می‌کردند. idem, 40 days 40 nights, p. 95. .   

[38] .  گونه‌ای نمایش عروسکی سایه‌ای در سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه مصر و شام. برای اجرای یک نمایش خیال‌الظل، معمولا صحنه‌ای ثابت با یک حایل چوبی برپا می‌کردند تا عروسک‌گردانان را که مُخَیِّل، محرِّک، مُخایل، خیالی یا لاعب نامیده می‌شدف از چشم تماشاگران پنهان کنند. در بالای این حایل، چهارچوبی به ابعاد تقریبی 1متر در 5/1متر باز و پارچۀ سفیدی به‌عنوان پرده بر آن آویزان می‌شد که اِزار، سِتر، شاش/شاشه یا ستاره نام داشت. برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این گونۀ نمایشی و تاریخچۀ پیدایش آن نک: غفاری و اشتری تفرشی، ج16، ص558به‌بعد.

[39] . And, (Karagöz), vol. 24, p. 402. داستان‌هایی مانند فرهاد و شیرین،،، لیلی و مجنون و ... در این نمایش اجرا می‌شد. همچنین در نمایش قره‌گوز از داستان‌های شخصیت‌های بزرگ تاریخی نیز استفاده می‌کردند. برای نمونه‌ای از این مورد دربارۀ بازتاب سخصیت اسکندر مقدونی در این نمایش نک: Myrsiades, p. 378.  

[40] . جودت قدرت (Cevdet kudret)، 39بازی و 19محاوره و نیز 215نت موسیقایی به کار رفته در نمایش خیمه‌شب‌بازی را جمع‌آوری کرده است. نک: Kudret, vol. 1, p. 7-60. همچنین برای آشنایی با گفتگوها و محاورات امروزی میان شخصیت‌های عروسکی قره‌گوز و حاجیوات نک: oral, p. 21. همچنین برای نمونه‌ای از تصاویر مربوط به صحنۀ نمایش عروسکی نک: مینیاتور شمارۀ دو. همچنین برای آگاهی تفصیلی از دو نمایش قره‌گوز و اورتااویون، پیشینه و شخصیت‌های آنها نک: عباسی و بیاتلو، ص93به‌بعد. 

[41] . حکومت عثمانی اساسا بر مبنای جهاد پایه‌گذاری شد و یکی از القاب سلاطین عثمانی «غازی» بود. از این رو نبردهای آنان صبغۀ مقدس نیز پیدا می‌کرد. از این رو آنان برای تبلیغ فتوحات خود و نیز نشان دادن قدرت و اقتدار خود در فتح قلاع و سرزمین‌ها، معمولا در جشن‌های دربار، برخی از این نبردها را به‌شکل نمادین به نصویر می‌کشیدند. برای آگاهی تفصیلی دربارۀ روند گسترش فتوحات در دورۀ کلاسیک عثمانی نک: Inalcik, p.20.  

[42] . سور یا حصار نزد اعراب، دیواری بود که پیرامون شهر را به‌منظور حمایت از هجوم دشمنان می‌گرفت. به طور کلی، سور نوعی از دیوار است که می‌توان آن را به سه دسته تقسیم کرد: یا به دور یک شهر کشیده می‌شود، مانند سور شهر دمشق، یا به دور یک قلعه مانند سور محیط به قلعۀ حلب، یا به دور قسمتی از یک کشور کشیده می‌شود مانند سور عظیم چین (نک: هندی، ص299). حصارها سازه‌هایی دفاعی بودند که با هدف محافظت از شهر در مقابل قوای مهاجم ساخته می‌شدند. سور و حصار حائطی است که پیرامون شهر را به‌منظور حمایت از هجوم دشمنان می‌گیرد. اعراب با سور از ازمنۀ قدیم آشنایی داشته‌اند و قدیم‌ترین اسوار عربی که امروز هم باقی است، سور شهر حضر است (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این شهر و استحکامات آن نک: الجیش و السلاح، ج2، ص331). اولین سوری که مسلمانان در عراق بنا کردند، سور شهر واسط در عصر اموی بود که حجاج‌بن‌سوسف ثقفی آن را بین سال‌های 83-86ق، بنا کر (بخشل، ص38؛ برای اطلاع تفصیلی دربارۀ حصارها و تحولات و نیز کارکردهای آن نک: ص144).

[43] . مهم‌ترین سلاج جنگی پرتابی که تاثیر بسیاری در فتح شهرها در قرون میانه داشت. از این سلاح برای پرتاب تیر، سنگ، قیر و نفت یا هرگونه پرتابۀ دیگری به سمت قلعه‌ها، دیوارها و حصارهای شهر و استحکامات دشمن استفاده می‌شد (برای اطلاع بیشتر دربارۀ منجنیق، انواع آن، نحوۀ عملکرد آن و نیز تنوع پرتابه‌های آن نک: نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، «انواع منجنیق‌های دورۀ اسلامی براساس سازوکار، ساختار و نوع پرتابه‌های جنگی»، ص169؛ نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، «تنوع و تکامل پرتابه‌های جنگی در دورۀ اسلامی»، ص87؛ نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، «بررسی انتقادی کاربرد منجنیق در جنگ‌های دورۀ اسلامی»، ص117؛ فرجیهای قزوینی، نورمحمدی نجف‌آبادی و بیاتلو، «نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای در سرزمین‌های اسلامی پیش از ابداع توپ»، ص61).  

[44] . نک: به مینیاتور شمارۀ سه. به نظر می‌رسد شمشیر بر دهان گرفتن یا برگردن انداختن رسمی بوده است که قوای مدافع شهر یا قلعه در هنگام تسلیم شدن انجام می‌داده‌اند و در منابع متعددی به این امر اشاره شده است. برای مثال خواندمیر (ج4، ص229)دربارۀ یکی از نبردهای محاصره‌ای اینگونه گزارش داده است:«ابراهیم شمشیر به گردن و کفن اندر دست از قلعه بیرون خرامید». در مثالی دیگر اینگونه آمده است :«... چند نفر از سرکرده‌های معتبر طایفۀ بلوچیه شمشیر و کفن در گردن افکنده و قرآن‌های مجید بر روی دست گرفته و شفیع خود ساخته، به اتفاق مادر نصیر خان از فراز حصار سپهرآثار خود را به زیر انداختند...» (جامی، ص381؛ همچنین برای نمونه‌های دیگر نک: وحید قزوینی، ص125، 218، 406؛ نوایی، ص204-205؛ تتوی و قزوینی، ج8، ص5409).   

[45] . نک: مینیاتور شمارۀ  چهار

[46] . اولیاء‌چلبی، ج1، ص625؛ ج2، ص439.

[47] . Tietze, vol.2, p.442.  

[48] . اولیاء‌چلبی، ج2، ص441-442.  

[49] . همانجا.  

[50] . در یکی از سفرنامه‌های مربوط به ایران دورۀ قاجار به کارکرد این چوب دراز که حفظ تعادل بندباز بوده، اشاره شده است (نک: دروویل، ص198).  

[51] . نک: مینیاتور شمارۀ 5. همچنین برای آگاهی بیشتر از بندبازی و انواع آن نک: مینیاتورهای شمارۀ 6 و 7 

[52] . نک: دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، ص215-219؛ همچنین برای وصفی دیگر از بندبازی در دورۀ صفوی نک: شاردن، ج2، ص785به‌بعد.  

[53] . نک: مینیاتورهای شمارۀ 8 و 9. برای وصفی از آتش‌بازی در ایران عصر قاجار نک: موریر، ص265.   

[54] . نک: مینیاتور شمارۀ 10.  

[55]  . Bayram, p. 3, 4, 6; Köprülü, Anadoluda İslamiyet,p. 188-221.

[56]  . Ahılik.

[57] . دربارۀ وجه تسمیۀ این اصطلاح دو نظر وجود دارد. در نظر نخست، ریشۀ این اصطلاح را به زبان ترکی بازگردا‌نده‌اند. توضیح آنکه در زبان ترکی حرف «H» از نظر تلفظ بسیار نزدیک به حروف «Ğ» و «K»است. از این رو در باور اخیر، اصل کلمه akı بوده است که به‌شکل Ahi تلفظ شده است. در نظر دوم، این کلمه از زبان عربی به ترکی وارد شده و از دو قسمت متشکل است: یکی Ah که همان اخ عربی است و دیگری Ye (ی) که پسوند مالکیت است. بنابراین Ahı همان اخی به معنای «برادرم و دوستم» است. برای آگاهی بیشتر در این باره نک: Kemaloğlu, p. 255.  

[58] . Akday, p. 227.  

[59] . از آنجا که حکومت عثمانی در زمان عثمان غازی و بعد از او هنوز در ابتدای راه قرار داشت، بنابراین از هر نیروی قدرتمندی که به آنان در مسیر تحقق اهدافشان کمک می‌کرد استفاده می‌کردند. جماعت فتیان و اخی‌ها نیز که پیش‌تر تشکیلات منسجم و قدرتمندی را تشکیل داده و حتی در برابر مغولان ایستادگی کرده بودند، نیروی انسانی و نظامی ارزشمندی را برای عثمانی‌ها مهیا می‌کردند. از این رو عثمان غازی با ازدواج با دختر یکی از سران صاحب‌نفوذ اخی‌ها، یعنی شیخ ادب عالی، سعی در مستحکم‌ساختن مبانی قدرت خود کرد و همین امر باعث حمایت آنان از عثمان غازی شد. نک: عاشق پاشازاده، ص6؛ طولاق‌زاده، ص8-9.  

[60]  . Ymak.

[61] . در تاریخ اسلام ورود تازه‌وارد به حلقۀ فتین با آداب و رسوم بسیار انجام می‌شد که شدّ بستن نام داشت. در این مراسم آیینی، تازه‌وارد پس از انجام مراسم (که با جزئیات بسیار همراه بود) پذیرفته می‌شد و تحت تعلیم استاد قرار می‌گرفت. برای آگاهی تفصیلی دربارۀ آیین شدّ نک: مهربانی، ص139به‌بعد.  

[62] . برای اطلاعات بیشتر نک: روحانی، ص90؛ çelik, p.62.  

[63]  . Lonca.

[64] . لوییس، ص165.  

[65] . برای نمونه نک: Cohen, p.10.  

[66] . برای آگاهی بیشتر دربارۀ هر کدام از این عناوین نک: روحانی، ص91 به‌بعد؛ کیوانی، ج9، ص273.  

[67] . همان، ج9، ص278.  

[68] . نک: به مینیاتورهای شمارۀ 11 و 12.

---