بررسی ساختار و شکل روایی قصۀ عامیانۀ ابومسلم نامه

الموضوعات :

زهرا کرد ¹ , رضا صادقی شهپر ² , شهروز جمالی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی،همدان، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان،دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.
3 - استادیارگروه زبان و ادبيات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ايران.

تاريخ الإرسال : 26 الأحد , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 17 الثلاثاء , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 07 الإثنين , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: قصه¬های عامیانه, ابومسلم¬نامه, ساختار و شکل روایی, عناصر روایی, ابوطاهر طرسوسی.,

ملخص المقالة :

در قصّه های عامیانه برخی عناصر روایی مشترک دارند که آنها را از شکل و ساختار روایی واحد برخوردار کرده است و داستان گزاران به این الگوها پایبند هستند و به یاری همین عناصر و شگردها، ساختمان قصّۀ خود را سامان می دهند. ابومسلم نامه از جمله قصه¬های عامیانۀ حماسی و تاریخی اثر ابوطاهر طرسوسی از داستان گزاران قرن ششم هجری است. نگارندگان در این پژوهش در پی بررسی ابومسلم نامه از نظر شکل و عناصر روایی و پاسخ به این پرسش اصلی هستند که آیا این قصه از الگوی روایی و ساختاری قصه های عامیانۀ ایرانی پیروی می کند یا خیر؟ نتیجۀ بررسی ها نشان می دهد که ابومسلم نامه از همان الگو پیروی کرده و از نظر شکل و ساختمان دارای همة عناصر روایی مشترک میان قصه های عامیانه است، جز آنکه در شیوه های عاشق شدن قهرمان، از این الگو پیروی نمی کند بلکه از راه دیدن در عالم واقعی اتفاق می افتد. عبارات آغازین، حضور و دخالت راوی و نقّال در داستان، نامه نگاری، رؤیا پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در قصّه، و شیوه های جنگ و پیکار از جمله عناصر و شگردهایی است که در ابومسلم نامه مورد استفادۀ داستان گزار قرار گرفته و از منظر شکل شناسی آن را پیرو الگوی کلان روایی این قصه ها قرار داده است؛ به گونه ای که در مقایسه با دیگر قصه های عامیانۀ ایرانی، شباهت کامل در ساختار روایی آنها مشاهده می شود. اهمیت این پژوهش از آن روست که به شناخت ساختار و عناصر روایی قصۀ ابومسلم نامه و به تبع، دیگر قصه های بلند عامیانۀ فارسی منجر می شود.

المصادر:

1. افشاری، مهران و مداينی، مهدی (1377). هفت لشگر (طومار جامع نقّالان)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2. بیغمی، مولانا محمّدبن احمد (1381). دارابنامه،2جلدی، تصحیح ذبیح¬الله صفا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
3. خواجوی كرمانی (1370). خمسه، تصحيح سعيد نياز كرمانی، کرمان: دانشگاه شهيد باهنر كرمان.
4. ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا (1387). قصّه¬های عامیانه ایرانی، تهران: سخن.
5. طرسوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلم نامه، 4 جلد، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران: معین.
6. محجوب، محمدجعفر (1382). ادبیات عامیانه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
7. میرعابدینی، حسن (1392). تاریخ ادبیات داستانی ایران، تهران: سخن.
8. نظامی¬گنجوی، الیاس¬بن¬یوسف (1333). خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: کتابفروشی ابن سینا.
9. نقیب¬الممالک شیرازی، میرزا محمدعلی (1399). امیرارسلان نامدار، به ویراستاری منوچهر کریم¬زاده، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
10. جمالی، سارا و صیادکوه، اکبر (1401). بررسی و تحلیل شیوه¬های وصف عشق در سمک عیار. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شماره 52، ص 384- 406.
11. محجوب، محمدجعفر (1368). ابومسلم¬نامه سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی، ایران شناسی، شماره 4، ص691-704.
12. هاناوی، ویلیام (1392). رمانس¬های عامیانه فارسی پیش از دوره صفوی. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره¬ 193. ص11- 6.
13. ____،____ (1392). عناصر روایی در رمانس¬های پیش از عصر صفویه. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره¬ 194. ص23 – 17.
14. ____،____ (1393). ویژگی¬های رمانس¬های پیش از عصر صفوی. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره¬ 200. ص14 – 10.

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 21، شماره 43، پاييز 1404، صفحه 15-1

 

بررسی ساختار و شکل روایی قصۀ عامیانۀ ابومسلم­نامه

 

زهراكرد1، رضا صادقی شهپر 2*؛ شهروز جمالی3

1دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

*2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.  ) نويسنده مسؤول (

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

 

نویسنده مسؤول:  [e-mail] Email:

تاریخ دریافت:01/04/1404  / تاریخ پذیرش: 18/06/1404

 

 

     چکیده

  در قصّه­های عامیانه برخی عناصر روایی مشترک دارند که آن­ها را از شکل و ساختار روایی واحد برخوردار کرده است و داستان­گزاران به این الگوها پایبند هستند و به یاری همین عناصر و شگردها، ساختمان قصّۀ خود را سامان می­دهند. ابومسلم­نامه از جمله قصه­های عامیانۀ حماسی و تاریخی اثر ابوطاهر طرسوسی از داستان­گزاران قرن ششم هجری است. نگارندگان در این پژوهش در پی بررسی ابومسلم­نامه از نظر شکل و عناصر روایی و پاسخ به این پرسش اصلی هستند که آیا این قصه از الگوی روایی و ساختاری قصه­های عامیانۀ ایرانی پیروی می­کند یا خیر؟ نتیجۀ بررسی­ها نشان می­دهد که ابومسلم­نامه از همان الگو پیروی کرده و از نظر شکل و ساختمان دارای همة عناصر روایی مشترک میان قصه­های عامیانه است، جز آنکه در شیوه­های عاشق شدن قهرمان، از این الگو پیروی نمی­کند بلکه از راه دیدن در عالم واقعی اتفاق می­افتد. عبارات آغازین، حضور و دخالت راوی و نقّال در داستان، نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در قصّه، و شیوه­های جنگ و پیکار از جمله عناصر و شگردهایی است که در ابومسلم­نامه مورد استفادۀ داستان­گزار قرار گرفته و از منظر شکل­شناسی آن را پیرو الگوی کلان روایی این قصه­ها قرار داده است؛ به­گونه­ای که در مقایسه با دیگر قصه­های عامیانۀ ایرانی، شباهت کامل در ساختار روایی­ آن­ها مشاهده می­شود. اهمیت این پژوهش از آن روست که به شناخت ساختار و عناصر روایی قصۀ ابومسلم­نامه و به تبع، دیگر قصه­های بلند عامیانۀ فارسی منجر می­شود.  

 

کلیدواژه: قصه­های عامیانه، ابومسلم­نامه، ساختار و شکل روایی، عناصر روایی، ابوطاهر طرسوسی.

 

 

 

1-        مقدمه

ابومسلم­نامه اثر ابوطاهر طرسوسی از داستان­گزاران قرن ششم هجری است. ابوطاهر طرسوسی از مهم­ترین و پرکارترین نویسندگان قرن ششم و نویسندۀ قصه­هایی چون ابومسلم­نامه، دارابنامه، قِران حبشی، و قهرمان قاتل است که متأسفانه آگاهی چندانی از زندگی او در دست نیست. ابومسلم­نامه دربارۀ خروج ابومسلم خراسانی علیه بنی امیه برای برانداختن دشنام آل علی (ع) از سر منابر و کوشش او در به خلافت رساندن عباسیان است. این قصه حماسه­ای تاریخی-دینی است و شورش مردم علیه ستم و ستمگران است که با پهلوانی­ها و عیاری­های عیاران و تبلیغ راه و روش جوانمردی و راستی و طرف­داری از حق همراه است. در این مقاله، قصۀ ابومسلم­نامه، از منظر ویژگی­های روایی و شکلی بررسی شده است. مراد از ویژگی­های شکلی و روایی، مجموعه عناصر و شگردهایی است که در روایت این گونه قصه­ها تقریباً به یک شکل مشخص و الگوی یکسان به کار گرفته شده و یک روایت واحد را پدید آورده است. آنچه در این پژوهش در پی شناخت آن هستیم، ساختار و شگردها و عناصر روایی قصۀ ابومسلم­نامه است و اینکه آیا این قصه از ساختار و الگوی ثابت و شناخته شدۀ قصه­های عامیانۀ ایرانی پیروی کرده است؟

1-1-                      بیان مسأله

مسئلۀ اصلی این پژوهش بررسی ویژگی­های شکلی و روایی قصۀ عامیانۀ ابومسلم­نامه و مشخص کردن شکل و ساختمان روایی آن است. به نظر می­رسد که قصه­پردازان و راویان قصه­های کهن در روایت داستان خود، از یک شکل روایی و الگوی واحد و شناخته­شده­ای پیروی می­کرده­اند و روایت خود را بر این الگو و کلان­روایت بنا کرده­اند. از همین­روی در قصه­های عامیانۀ ایرانی با عناصر و شگردهایی تقریباً مشابه روبه­رو هستیم که قصه­گو و داستان­گزار، ساختمان قصۀ خود را به یاری همین عناصر شکل می­دهد. این عناصر مشترک شامل عبارات آغازین، حضور راوی یا نقّال در داستان، نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در امور و حوادث قصّه، و شیوه­های جنگ و پیکار است. ویژگی مهم دیگر، شیوه­ و شکل عاشق شدن قهرمان قصّه است که بیش و کم در تمام قصّه­های عامیانۀ ایرانی از یک صورت ثابت و مشابه برخوردار است. این پژوهش به دنبال یافتن و مشخص کردن این الگوها و شگردهای روایی در ابومسلم­نامه است.

 

1-2-                      سؤالات تحقیق

پرسش­های اصلی که در این مقاله مطرح است عبارتند از:

1-       عناصر و شگردهای روایی قصۀ ابومسلم­نامه کدامند؟

2-       آیا این قصه از الگوی روایی و ساختاری قصه­های عامیانۀ ایرانی پیروی می­کند یا خیر؟

 

1-3-                      فرضیه تحقیق

1-       به نظر می­رسد شگردهای روایی از جمله عبارات آغازین، حضور و دخالت راوی در داستان، نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در قصّه، و شیوه­های جنگ و پیکار در ابومسلم­نامه به کار گرفته شده است.

2-       به نظر می­رسد ابومسلم­نامه مبتنی بر الگوی روایی قصه­های عامیانۀ ایرانی است و از کلان­روایت این قصه­ها متأثر می­باشد.

 

1-4-                      پیشینه تحقیق

در دربارۀ ابومسلم­نامه تاکنون مقالات متعددی نوشته شده و آن را از جنبه­های مختلفی چون عیاری، آداب و رسوم اجتماعی، جایگاه زنان و ... کاویده­اند، اما هیچ پژوهشی این قصه را از منظر شکل­شناسی، چنان­که ما در این مقاله در پی بررسی آن برآمده­ایم، مورد مطالعه قرار نداده است. از سوی دیگر مقالات متعدّد محمّدجعفر محجوب، از پیش­کسوتان پژوهش دربارۀ ادبیات عامیانه، که در مجموعه­ای با نام ادبیّات عامیانۀ ایران (1382) به کوشش حسن ذوالفقاری گرد آمده است، از بایسته­های مراجعه در تحقیقات مربوط به ادب عامیانه است. اما مرتبط­ترین پژوهش با مقالۀ ما که دربارۀ جايگاه و ویژگی­های رمان­های عاميانه­ ايرانی نوشته شده، کتاب رمانس­های عامیانه­ ایرانی (1970­میلادی) اثر ویلیام هاناوی، استاد بازنشستۀ مطالعات آسیایی و خاورمیانه دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا است که متأسفانه به فارسی ترجمه نشده است. تنها بخش­هایی از این کتاب یعنی فصل هفتم آن، که به ویژگی­های شکلی ­و زبانی قصّه­های عامیانه مربوط است، توسط ابوالفضل حرّی ترجمه شده و ما در مقالۀ حاضر از آن بسیار سود برده­ایم. این مقالات از این قرار هستند:

- هاناوی، ویلیام (1392­) رمانس­های عامیانه فارسی پیش از دوره صفوی. در این مقاله، هاناوی به بررسی مختصات و ویژگی­های قصۀ بلند عامیانه یا به تعبیر خودش، رمانس، پرداخته است و معتقد است که رمانس­ها روایت منثورِ حجیم و مطوّلی هستند که قالبی باز و فراخ­پیکر دارند و متشکل از اپیزودها و حکایات متعددند و از حیث منطقی و انسجام درونی ضعیف هستند.

- ____،___ (1392) عناصر روایی در رمانس­های پیش از عصر صفویه در این مقاله، هاناوی در بررسی قصه­های عامیانۀ ایرانی مانند سمک عیار، دارابنامه و اسکندرنامه، از منظر شکل­شناسی آن­ها را دارای عناصر روایی مشخص و تقریباً یکسانی چون نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در قصّه و ... می­داند که ساختار روایی این قصه­ها را می­سازند و در همۀ قصه­ها تکرار می­شوند و داستان­گزاران و قصه­پردازان قدیم هم به کمک همین الگوها و شگردهای روایی به قصۀ خود سامان می­داده­اند.

- ____، ____ (1393) ویژگی­های رمانس­های پیش از عصر صفوی. هاناوی در این مقاله نیز در ادامۀ مقالات پیشین خود، به بررسی ویژگی زبانی و سبکی قصه­های بلند عامیانه (رمانس) ایرانی می­پردازد و تفاوت­های آن را با ادبیات رسمی بیان می­کند.

 

1-5-                      روش تحقیق

این پژوهش به روش کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی - تحلیلی صورت گرفته است. در این مقاله، ابتدا کل قصۀ ابومسلم­نامه مورد مطالعه قرار گرفت و پس از فیش­برداری و گردآوری مواد و داده­های لازم، به بررسی و تحلیل یافته­ها از منظر شکل­شناسی و تطبیق آن با الگوی اصلی و کلی قصه­های عامیانه پرداخته شد.

 

1-6-                      اهداف و ضرورت تحقيق

هدف پژوهش حاضر، بررسی و شناخت ویژگی­های شکلی و ساختار روایی قصۀ ابومسلم­نامه است و این پژوهش از آن رو اهمیت و ضرورت دارد که به شناخت ساختار و عناصر روایی و شکلی قصۀ ابومسلم­نامه و به تبع، دیگر قصه­های بلند عامیانۀ فارسی منجر می­شود.   

 

2-                      مبانی نظری

 قصۀ عامیانه به قصه­های کهن گفته می­شود که به شکل شفاهی یا مکتوب در میان هر قوم از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این نوع قصه­ها و به طور کلی ادبیّات عامّه با واقعیّت زندگی­ مردم در ارتباط تنگاتنگ است و بازتاب زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم، شیوۀ کار و تولید آن­ها و نشان دهندۀ رفتار، منش، اندیشه، احساس، مذهب، اخلاق و اعتقادات هر جامعه است. قصۀ عامیانه یکی از گونه­های ادبیات عامیانه است و محتوا و سبک نگارش داستان، تعیین­کنندۀ عامیانه بودن آن است. بر این اساس، قصۀ عامیانه «داستانی است که هم محتوای عامیانه داشته باشد و هم به سبک سادۀ عامیانه، به زبان نقّالان و قصه­خوانان، نگاشته شده باشد» (محجوب،127:1382) و آن انواع مختلفی چون حماسی، عاشقانه، دینی و عیّاری دارد و غالباً به صورت شفاهی نقل می­شده است. قصّه­های عامیانه، بخشی مهم از فرهنگ توده (فولکلور) و ادبیات عامیانه به حساب می­آید و منبعی مهم برای آگاهی از زندگی اجتماعی مردم ایران و آداب و رسوم و عادات ایشان در ادوار گذشته است (همان: 136). قدیم­ترین قصۀ عامیانۀ منثور مکتوبی که به دست ما رسیده، قصۀ سمک عیار، نوشتۀ فرامرزبن خدادادبن کاتب ارّجانی در اواخر قرن ششم هجری است و «بر اساس یک اصل کهن عصر ساسانی یا پیش از آن ساخته و پرداخته شده است» (ذکاوتی قراگوزلو، 1387: 14). همچنین ابوطاهر طرسوسی در قرن ششم هجری، قصه­های بسیاری چون ابومسلم­نامه، دارابنامه، قِران حبشی، و قهرمان قاتل را نوشته است. اما بیشتر قصه­های عامیانه در عهد صفوی مکتوب شده­اند و بسیاری از آن­ها در همین عهد در قهوه­خانه­ها توسط نقّالان نقّالی می­شده­اند.  قصه­های حسین کرد شبستری، رموز حمزه و اسکندرنامه از مهم­ترین این­ها به شمار می­آیند. آخرین قصۀ عامیانۀ فارسی هم پیش از رواج رمان­های تاریخی و اجتماعی به شیوۀ جدید، قصۀ امیر ارسلان نامدار تراویدۀ ذهن و تخیّل میرزامحمدعلی نقیب­الممالک، نقّال­باشی مخصوص ناصرالدین شاه است که به قلم فخرالدوله دختر ناصرالدین شاه تحریر شده است و در عین سرگرم­کنندگی «جلوه­های واقع­گرایانه­ای از اوضاع سیاسی-اجتماعی دورۀ ناصرالدین شاه و تلقّی ایرانیان از فضای فرنگ و مردم آنجا را بازتاب می­دهد» (میرعابدینی،1392: 38). موضوع و محتوای این قصّه­ها عمدتاً عشق و عیّاری و مسائل دینی و حماسی و پهلوانی همراه با بازتاب فرهنگ و باورهای مردمی است. این قصه­ها در آغاز، بیشتر جنبۀ ملی دارند و اصول اخلاقی و انسانی همچون جوانمردی، راست­گویی و عدالت را تبلیغ می­کنند اما رفته­رفته به­ویژه از عهد صفوی، جنبۀ دینی و عقیدتی بر جنبة ملی و قهرمانی و اخلاقی غلبه می­کند (محجوب، 1382: 135) و جنبۀ اخلاقی عیاری هم تنزل می­یابد، چنان که مثلاً نسیم عیار در اسکندرنامه برای پول کار می­کند در حالی که سمک عیار در طرف خیر و خوبی است و انگیزه­اش در خدمت به خورشیدشاه، جوانمردی و مردانگی­است (ذکاوتی قراگوزلو، 1387: 154). ابومسلم­نامه اثر ابوطاهر طرسوسی از داستان­گزاران قرن ششم هجری یکی از همین­گونه قصه­های عامیانه و از نخستین نمونه­های آن است که اتفاقاً قصه­های عامیانۀ بعدی، بسیاری از صحنه­های آن را تقلید کرده­اند. این قصه دربارۀ قیام ابومسلم خراسانی علیه بنی­امیه و مروانیان است. ابومسلم خراسانی، سردار دلیر ایرانی، کسی است که بساط خلافت امویان را برچید و با دلاوری­ها و جان­فشانی­هایش آل عباس را بر مسند خلافت نشاند اما در نهایت به دست همین خلفای عباسی یعنی منصور دوانیقی در سال 137 قمری به فجیع­ترین شکلی کشته شد. بعد از مرگ ابومسلم بسیاری حکایات و افسانه­ها هم دربارۀ او پدید آمد و حتی برخی فرقه­ها و ارادتمندانش به او تقدس و الوهیت بخشیدند و بین مردم عامی هم محبوبیت یافت. همین محبوبیت و قبول عام یافتنش باعث پدید آمدن کتاب­هایی-تا پیش از عهد صفوی- شد که کوشش­شان بر این بود تا محبت فرقه­های مذهبی و محبّان خاندان رسول (ص) را به او جلب کنند و نوشته شدن ابومسلم­نامه خود یکی از همین گونه کوشش­ها بود. «ابومسلم­نامه نخستین حماسۀ تاریخی است که در دوران بعد از اسلام پدید آمده است و ابومسلم نخستین شخصیت واقعی تاریخی دوران پس از اسلام است که هاله­ای از افسانه و حماسه بر گرد زندگانی وی پدید آمد» (محجوب، 1368: 691). محور اصلی ابومسلم­نامه عصیان علیه ستم و یاری ستمدیدگان است که با عادات و اخلاق پسندیدۀ عیاری درآمیخته است. در ابومسلم نامه کار پهلوانان و عیّاران یکی است و بر خلاف قصه­های دیگر این تقسیم کار میان عیاران و پهلوانان وجود ندارد. همان پهلوانانی که روز در میدان نبرد می­جنگند، شب­هنگام، لباس شب­روی می­پوشند و به عیّاری می­روند (محجوب، 1382: 292). این یاران ابومسلم از میان همۀ طبقات اجتماع از آهنگر و کوزه­گر گرفته تا حلاج و عطار و قصاب­اند و این به معنی شورش مردم عادی و پابرهنگان و مظلومان علیه ظلم و فساد دستگاه حاکم است، هرچند بعد از بالاگرفتن کار ابومسلم، بزرگان و سران عرب و عجم هم به او می­پیوندند. مراد از شکل­ و ساختار روایی در این پژوهش، بررسی ویژگی­های شکلی و روایی قصۀ عامیانۀ ابومسلم­نامه و مشخص کردن شکل و ساختمان روایی آن است؛ یعنی مجموعه شگردهایی که در روایت این گونه قصه­ها عموماً به یک شکل به کار گرفته شده و یک روایت واحد را پدید آورده است. بیشترِ قصّه­های عامیانه، برخی عناصر روایی مشترک دارند که ویژگی اصلی آن­ها محسوب می­شود (ر.ک: شکل 2) و در شکل­شناسی این قصه­ها باید به آن­ها توجه کرد. این عناصر روایی مشترک شامل «عبارات آغازین، حضور راوی یا نقّال در داستان، نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در امور و حوادث قصّه، و شیوه­های جنگ و پیکار» است (هاناوی، 1392: 17- 21). ویژگی و عنصر روایی مهم دیگر در قصه­های عامیانه، شیوه­ و شکل عاشق شدن قهرمان است که بیش و کم در تمام قصّه­های عامیانۀ ایرانی از یک صورت ثابت و مشابه برخوردار است و آن را هم باید به آنچه ویلیام هاناوی مشخص کرده است افزود. این ویژگی­ها هرچند در انواع ادبی دیگر هم ممکن است به نحوی دیده شوند، امّا بسامد و کیفیّت و چگونگی آن­ها در قصّه­های عامیانه چشمگیرتر و دارای اهمیّت بسیار است. قصّه­گویان و نقالان در واقع به مدد همین عناصر و شگردها، ساختمان قصّه­های خود را سر و سامان می­دادند. به گفتۀ ویلیام هاناوی «در هر قصّه­ای این عناصر بر اساس شگرد قصّه­گو، کم­رنگ یا پُررنگ جلوه می­کند و هرچند ممکن است صورت آن­ها عوض شود، امّا ماهیّت­شان هیچ تغییری نمی­کند» (همان: 17).

 

3-                       بحث اصلی

3-1-                      شکل و ساختار روایی ابومسلم­نامه

قصه­پردازان و راویان قصه­های کهن در روایت داستان خود، گویا از یک شکل روایی و الگوی واحد و شناخته­شده­ای پیروی می­کرده­اند و روایت خود را بر این الگو و کلان­روایت بنا کرده­اند. از همین­روی در بررسی قصه­های عامیانۀ ایرانی با عناصر و شگردهایی تقریباً مشابه روبه­رو می­شویم که قصه­گو و داستان­گزار، ساختمان قصۀ خود را به یاری همین عناصر شکل داده است. در ادامه به بررسی شکل و ساختار روایی قصۀ ابومسلم­نامه می­پردازیم.

 

3-1-1-                       عبارات آغازین

   همان عبارات قراردادی و کلیشه­ای است که در تمام قصه­های عامیانه مشترک است و آن نشانۀ تغییر موضوع داستان است؛ چنان­که مثلاً می­گوید: راویان اخبار و قایلان اسرار چنین روایت کنند که... . چون در متون قدیم از علایم نگارشی و تقسیم­بندی­های امروزی خبری نبوده، می­توان گفت این عبارات در حکم تورفتگی­های ابتدای پاراگراف­ها در متون جدید است و معمولاً به قصه­گویان و راویان نام­آشنا ارجاع می­دهد (هاناوی،1392: 17). مستند کردن روایت به قول راوی مورد اعتماد و متون کهن، دیگر کارکرد این­گونه عبارت­های آغازین است.

 «خداوندِ اخبار گوید که چون صبح صادق طلوع کرد و عالم منوّر شد...» (طرسوسی، 1380: 1/ 641).

 «امّا راوی اخبار و ناقل آثار چنین روایت می‌کند که چون ابومسلم...» (همان: 2/ 139).

 «امّا خداوند حدیث چنین روایت کند که آن محفّه نه زنِ طاهر بود... » (همان­: 3/ 435).

 «مولّف اخبار و گزارندۀ اسرار این چنین روایت می‌کند که بهزاد عرب...» (همان: 4/ 382).

 

3-1-2-                      حضور و دخالت راوی/ نقّال در داستان 

   عنصر مشترک دیگر در قصه­های عامیانه، حضور راوی یا نقال در میان ماجراهای قصه است. قصه­گو و نقال پیوسته در داستان حضور دارد و به شکل­های مختلف این حضور خود را به رخ مخاطب می­کشد. او گاهی با بیان عجایب و غرایب سرزمین­های دور و روایت قصه­های دیگر در میانۀ داستان، هم مخاطب را جذب داستان خود ­می­کند و هم بر او فضل­ ­می­فروشد. گاهی هم با دخالت دادن احساسات خود در داستان، حب و بغض خود را نسبت به اشخاص قصه آشکار می­کند؛ چنان که القاب و عناوین زشت به دشمنان می­دهد و دوستان را با القابی نیکو می­ستاید. شکل دیگر حضور راوی و نقال در داستان، تلخیص و جمع­بندی گاه­گاهی قصه است (هاناوی،1392: 18). تلخیص برای این بوده تا افرادی را که در مجلس قبلی غایب بوده­اند یا کسانی را که تازه به جمع شنوندگان پیوسته­اند، در جریان ماجراهای گذشته بگذارد و برای دیگران هم که پیش­تر حضور داشته­اند یادآوری کند که قصه و ماجراها به کجا رسید و چه شد. این ویژگیِ تلخیص و جمع­بندی، شبیه به «آنچه گذشت» در فیلم­ها و سریال­های امروز تلویزیون است. همچنین گاه برای عوض کردن یک صحنه و منتقل شدن از یک ماجرا به ماجرای دیگر، حضور نقال و راوی را در داستان می­بینیم. برخلاف داستان­های مدرن که از شگردهای خاصی برای تغییر صحنه­ها بهره می­گیرد، در قصه­های عامیانه به این صورت است که راوی و نقال، با عباراتی چون «قصه را اینجا نگهدار»، «این­ها را در اینجا بگذار تا برویم بر سر قصۀ ... »، «این­ را داشته باش تا به تو بگویم از...» در صدد تغییر صحنه برمی­آید و روایت ماجرای دیگری را پیش می­گیرد و این گونه حضور قاطع خود را در ماجراها نشان می­دهد. امروزه در داستان­های پست­مدرن، بهره­گیری راوی از همین­گونه شیوه­ها، ترفندی است تا داستان­بودگی داستان و واقعیت نبودن آن را بر خواننده آشکار کند.

 

3-1-2-1- آشکار کردن حب و بغض نسبت به اشخاص داستان

در قصۀ ابومسلم­نامه، آنچه از اشکال متعدد حضور و دخالت راوی/ نقال بازتاب یافته، بروز احساسات راوی نسبت به اشخاص قصه است؛ به این صورت که راوی معمولاً القاب و صفات ناپسند و زشت دربارۀ دشمنان و صفات نیکو برای دوستان به کار می­برد.

«راوی گوید که چون زرقی حرامزاده از خانۀ ماهیار بازگشت...» (طرسوسی، 1380، 1/ 62).

       «راوی روایت کند که چون امیر ابومسلم، نصر سیّار نابکار را شکست داد...» (همان: 2/ 85).

     «مروانیان حرامزاده می‌خندیدند و نشاط می‌کردند و نعره می‌زدند» (همان: 2/ 333).

   «راوی گوید که تیری بر منیر بن‌ سلیم آمد و از اسب درگردید و روحش به دوزخ رفت و همنشین یزید و معاویه شد» (همان: 3/ 351-350).

   «و پوشیده نماند که امیرالفاسقین مروان که خلیفه روی زمین است ... اکنون از شهریار اعظم بلّوت پتیاره توقّع چنان داریم که لشکری برگیرد تا هر دو پشت بر یکدیگر دهیم و دست و دل یکی کنیم و امیرالفاسقین را یاری دهیم و هیچ چیز از وی دریغ نداریم...» (همان: 3/ 366)

    «امّا راوی گوید که اوّل امیر ابومسلم مروزی، حاجی‌ غازی، آن شیعه یک رنگ آل علی، بفرمود که...» (همان: 2/ 72).

 

3-1-3-                      نامه‌نگاری

  نامه­نگاری از مهم­ترین شگردهای روایی قصّه­های عامیانه محسوب می­شود و الگوی تقریباً مشخّصی دارد و از شکل معیار و شناخته شده­ای تبعیّت می­کند. غالباً همۀ نامه­ها با عبارات عربی و عموماً با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می­شوند. گاه نیز این سنت نامه­نگاری در برخی قصه­ها مانند حمزه­نامه، آنجا که کافران نامه می­نویسند تغییر شکل می­دهد و نامه با نام لات و هبل و زند و پازند آغاز می­شود (هاناوی، 1392: 19). نامه­نگاری در قصه­های عامیانۀ ایرانی عنصری روایی و شگردی برای پیش­بردن قصه­ است، هرچند آن فقط خاص قصه­های عامیانه نیست و در دیگر منظومه­های ایرانی هم سنت نامه­نگاری سابقه داشته و شگردی روایی بوده و بخشی از روایت را پیش می­برده است؛ چنان­که در داستان ویس و رامین، ویس ده نامه به رامین می­نویسد. نیز «ده­نامه»­های فارسی که از قرن هشتم داریم و شناخته­شده­ترین­شان ده­نامه یا منطق­العشاق اوحدی مراغه­ای است، وجود سنت نامه­نگاری در قصه­های ایرانی را می­ر­ساند. وجود نامه­نگاری در قدیم­ترین قصۀ عامیانۀ فارسی، یعنی قصۀ سمک عیار که داستانی است ظاهراً متعلق به دوران اشکانی، و نیز در منظومۀ ویس و رامین که آن هم به دورۀ اشکانی تعلق دارد، نشان می­دهد که نامه­نگاری یک سنت دیرین و شناخته­شده نزد داستان­پردازان و داستان­گزاران ایرانی بوده و در دوره­های بعد هم ادامه یافته است. در ابومسلم­نامه، نزدیک به پنجاه نامه وجود دارد که می­توان آن­ها را در چند نوع گنجاند؛ نامه­هایی که آغازی ساده و بدون هیچ عبارت عربی یا القاب خاص و پر طمطراق دارند، نامه­هایی که نثری ادبی دارند و از القاب متعددِ ستایشی برای طرف مقابل استفاده می­کنند، نامه­هایی که با بسم­الله الرحمن­الرحیم آغاز می­شوند و در نهایت، نامه­هایی که با ثنای سه­گانۀ خداوند، پیامبر(ص) و حضرت علی (ع) آغاز می­شوند.

 

 

 

3-1-3-1-                                             نامه با آغاز ساده و بدون القاب و عناوین

آغاز ساده و بدون ثنا و القاب نامه­ها گاه به دلیل معمولی و عادی بودن مخاطب نامه است و گاهی به سبب کم­سوادی فرستندۀ نامه که امکان قدرت­­نمایی در نثر نیست. همچنین زمانی که نامه تهدیدآمیز و از جایگاه قدرت است، بدون مقدمه و ساده است و حتی نثر آن نیز گزارشی می­شود. «قاصد مروان رسید و نامه‌ای داد و در آن نامه نوشته که: ای نصر یک شب در واقعه دیدم که از جانب خراسان باز سفیدی نمایان شد و ... ای نصر، چون تو امیر خراسانی این مهم در عهده­ تو است. هر جا ابوترابی ببینی، اگر برادر من باشد، او را سر جدا کن!» (طرسوسی، 1380­: 1/ 588).

«پیکی درآمد و نامه‌ای در پیش مالک نهاد. مالک نامه [را] مطالعه کرد، نوشته بود که: نامه‌ای است از پیش نصر سیّار، به نزد تو ای مالک، بدان که مردی بدین صورت و بدین نوع و چنین تبری اسلحۀ اوست، و صورت او [را] درین نامه کشیده‌اند...»( همان: 2/ 14).

 

3-1-3-2-                                            نامه با القاب ستایشی و نثر ادبی

   «پس امیر نامه را بستاند و مطالعه کرد، نوشته بود که: زندگانی امیر صاحب الدّعوه به دولت و کامرانی دراز باد! بعد از عرض بندگی، اِنهاء رأی انور می‌رود که تمام بلاد سیستان خوارج‌اند، مگر بلاد زرنگ و چهار سال شد که خیاطین بربری این مملکت را به نام خود کرده است... اگر به فریاد این بیچارگان برسد، عندالله ضایع نماند!» (همان: 2/ 460-459). «بعد از رفع دعا و خدمات لایقه، معروض رأی عالی شاه شیر شکار و پهلوان روزگار باشد و پوشیده نماند که امیرالفاسقین مروان، که خلیفه روی زمین است، چند نوبت شد که از دست یکی روستا[یی] بی‌خرد، که او را ابومسلم می‌گویند، شکسته شده است و گریزان روی به هزیمت نهاده است و پناه به من آورده است. اکنون از شهریار اعظم بلوت پتیاره توقّع چنان داریم که لشکری برگیرد... و امیرالفاسقین را یاری دهیم و خلیفه از ما راضی شود و حرمت ما در پیش او بیفزاید، و نام ما در عالم منتشر گردد. وظیفه­ برادری آن [است] که چون بر مضمون نامه وقوف اُفتد، در آمدن تقصیر نکند، والسّلام»(همان: 3/ 367-366).

 

3-1-3-3-                                            آغاز کردن نامه با بسم­الله

«بسم الله الرّحمن الرّحیم. این نامه‌ای است از پیش شاه کبت مغربی به نزدیک صاحب الدّعوه خاندان، امیر ابومسلم عبدالرّحمن. معلوم رأی عالی آرای آن [امیر با تدبیر می‌رود] که بر خاطر ما روشن شده است آنچه او می‌گوید، البتّه، راست می‌گوید و ...» (همان: 3/ 369).

 

3-1-3-4-                                            نامه با ثنای سه­گانۀ خداوند، پیامبر (ص) و حضرت علی (ع)

«وزیر آن نامه را برخواند. نوشته بود که: اوّل این نامه، توحید باری‌تعالی، دوّیم نامه، نعت محمّد رسول‌الله؛ و سیّم نامه، مدح امیرالمؤمنین علی (ع). بعد از این، نامه از نزد من که ابومسلمم چون به تو رسید ای طاهر خزیمه، به لشکر خود ننازی و از یزید و معاویه برگرد و محبّت امیرالمؤمنین علی (ع) در دل بگیر و اگر نه، به ضرب تبر گران دمار از شما و لشکر شما برآرم والسّلام!» (همان: 3/ 259-258).

 

3-2-                      خواب و رؤیا

یکی دیگر از عناصر روایی قصه­های عامیانه، خواب و رؤیاپردازی است که نقشی مهم و محوری در بسیاری از قصه­های عامیانه دارد، به­طوری که گاه یک قصه با خوابی شروع می­شود که قهرمان می­بیند و در پی گشودن رمز و راز آن برمی­آید و پایش به میان وقایع و ماجراجویی­های متعدد کشیده می­شود که همین­ها کل قصه را می­سازند. رؤیا و خواب در قصه­های عامیانه، کانال ارتباطی شخصیّت با دنیای نهفته است و کارکرد آگاهی­بخشی به قهرمان را دارد. در رؤیا­، پیغامی آسمانی و مبهم در شکل نمادهای تفسیرپذیر، با افراد قصه در میان گذاشته می­شود که باید از آن رمزگشایی شود. رؤیاها اغلب جنبۀ پیشگویانه دارند و در آن­ها آینده در لحظاتی بحرانی نشان داده می­شود و قهرمان فرصت می­یابد تا تصمیم درست بگیرد و خود را از خطر برهاند یا کاری را انجام دهد. (هاناوی، 1392: 19 -20) کارکرد رؤیا در قصه­های عامیانۀ فارسی، متعدد و متفاوت است و بیشتر جنبۀ یاریگری و راهنمایی و آگاهی­بخشی دارد. در قصۀ ابومسلم­نامه با چند گونه از این کارکردها مواجه هستیم که در اینجا آن­ها را ذکر می­کنیم.

 

 

3-2-1-                      آگاهی یافتن از خطر در خواب

معمولاً به این شکل است که قهرمان یا پهلوان داستان در خواب می­بیند که خطری خودش یا اطرافیانش را تهدید می­کند و چون از خواب برمی­خیزد، عیناً همان خطر را عیان می­بیند و در پی دفع آن برمی­آید. این موضوع در ابومسلم­نامه موارد متعدد دارد و در اینجا برای نمونه یک مورد نقل می­شود:

 

3-2-2-                      آگاه شدن از خطر سوء قصد به جان ابومسلم

«پس، احمد زمجی گفت: شما کجا بودید و این کیست که گرفته‌ای؟ زرباد گفت: ای پهلوان، امشب سر به خواب نهادم، در خواب دیدم مردی حبشی که مرا گفت «برخیز و مخفت که دشمن قصدِ ابومسلم دارد!» من برخاستم آشفته‌وار و در حال، اسب نوبتی ایستاده بود، سوار گردیدم و گردِ اردو برآمدم، کسی را ندیدم. باز سر به خواب نهادم، دیگر باره همان مرد را دیدم که گفت «چرا خسبیده‌ای؟ برخیز و به راه بغداد برو که دشمن قصد دارد!» پس برفتم، به رباطی رسیدم، بایستادم. از راه بغداد، دو سوار دیدم که می‌آمدند. من فی‌الحال، در دهلیز رباط درآمدم و بایستادم. ایشان به در رباط رسیدند و جلو کشیدند و گفتند که «اسبان را اینجا بداریم و یکی بر سر ابومسلم رویم، و یکی بر سر سلیمان کثیر!» یکی گفت که «من کاردی دارم، اگر سر سوزن جراحت گردد، کار آن کس آخر است.» بی‌طاقت شدم و از دالان رباط به در تاختم و گفتم که «ای خارجیِ چند، نمی‌دانید که محبّان شاهِ مردان از عقل هشیارترند و از ستاره بیدارتر؟» یکی را زهره‌اش بترکید و این را که تو می‌بینی، در این صحرا از پی او بسیار بتاختم. عاقبت اسبش سکندری خورد و او را گرفتم. احمد گفت: دستت مریزاد! بر زرباد آفرین کرد و روان شدند» (طرسوسی، 1380: 4/ 161-160).

 

3-2-3-                      گفتن و نمودن وقایع در خواب

خبر دادن از وقایع و حقایق آینده در خواب با زبان رمز و اشاره، کارکرد دیگر خواب و رؤیا در قصه­های عامیانه است که معمولاً توسط پیر یا حکیمی گزارده و گشوده می­شود و همان نیز در عالم واقع رخ می­دهد.

 

3-2-3-1-                                            آگاهی دادن از خروج ابومسلم

    «قاصد مروان رسید و نامه‌ای داد و در آن نامه نوشته [بود] که ای نصر، یک شب در واقعه دیدم که از جانب خراسان باز سفیدی نمایان شد و تا صد هزار مرغ سیاه از عقب. آن باز سفید بر سینه من نشست و هریک از آن مرغان بر سینه یکی از مردم من نشستند. آن باز حلق مرا سوراخ کرد و خون مرا کشید و آن مرغان نیز [با مردمِ من] آن چنان کردند و منجّمان تعبیر خواب چنان کرده‌اند که شخصی از خراسان خروج کند، لشکر او سیاه‌پوش باشند و تو را با لشکرت زیر و زبر کنند. ای نصر، چون تو امیر خراسانی، این مهم در عهده­ توست. هرجا ابوترابی ببینی، اگر برادر من باشد او را سر جدا کن!» (طرسوسی، 1380: 1/ 588).

 

3-2-3-2-                                            خبردادن از بر حق بودن ابومسلم

    از قضای حضرت پروردگار، آن شب حضرت رسالت را در خواب دید و سلام کرد. امّا حضرت جواب نداد و روی از او بگردانید. خذیفه زاری کرد و گفت «یا رسول‌الله، چرا از من روی گردانیدی؟» حضرت فرمود که «ای خذیفه، شریعت مرا ابومسلم تازه می‌گرداند، تو خلاف آن می‌کنی؟» خذیفه از خواب بیدار شد و از ترس آن خواب، لرزه بر اعضایش اُفتاده بود. در حال، مردم را در آن صباح جمع کرد و بر منبر برآمد و خواب خود بازنمود و اکثر مردم همان خواب که خذیفه دیده بود، ایشان دیده بودند. پس همه توبه کردند و...» (همان: 3/ 210).

 

3-2-3-3-                                            مأمور شدن به انجام کاری در خواب

-       حضرت علی (ع) به ابوعطا از یاران ابومسلم مأموریّت می­دهد که برای انجام کاری به عراق برود:

«پس گفت: ای امیر، بدان که امیرالمؤمنین علی (ع) را در خواب دیدم که مرا گفت: ای ابوعطا، خدای عزّوجلّ آن محبّ ما را از بند خلاص کرده است و اکنون بدین جانب همی­آید. زنهار بگوی که به جانب عراق رود و عمّ خود را بطلبد که البتّه کار او بالا گیرد!» (طرسوسی، 1380: 1/ 661).

در خواب به اردشیر زرمهر مأموریّت داده می­شود که به یاری ابومسلم بشتابد:

«امیر از سخنان پیر چون گل صد برگ برافروخت و گفت: ای پیر مبارک نفس، نام مرا چون دانستی و تو را از این حال که خبر داد؟ اردشیر زرمهر گفت: این سخن را از زبان کسی می‌گویم که هرگز دروغ نگفته است، و خمر نخورده است و تو را به عراق فرستاده و مرا خبر کرد از حال تو، دوش در خواب گفت «فردا که قرص خورشید عالم را منوّر گرداند، شتری را که به هشتاد دینار خریده‌ای که شبانروزی پنجاه فرسنگ می‌رود، جهاز کن و آذوقه­ راه بربند، در فلان پای درخت ببر و بنشین تا او در رسد و با او انگشت بر نمک نه، و آن شتر را تسلیم او کن تا سوار شده و به زودی خود را در مرو رساند که کار بر دوستان ما دشوار شده است» (همان: 2/ 54).

3-2-3-4-                                            شفا یافتن در خواب

شفا پیدا کردن در خواب، در ابومسلم­نامه نمونه­های متعدد دارد؛ مانند بهبود یافتن آنی زخم بدن ابومسلم (2/ 89)، شفا دادن بیمار در خواب توسط امام(ع) (3/ 318)، بازیافتن بینایی از دست امام حسین (ع) (2/ 519). برای نمونه دو مورد نقل می­شود:

3-2-3-5-                                            شفا یافتن زبان بریده

«اسحق کولقی، حکیم شاه خوارزم بود، گفت: زبان ایشان را کم بریده‌اند. بیشتر می‌باید بریدن، تا سخن توانند کرد. شب بود، گفت: امشب باشد تا فردا زبان ایشان را ببریم! [علا و طلحه زرنقی] چون در خواب شدند، دیدند در خانه گشاده شد و [یک] عماری از نور فرود آمد. حضرت محمّد با حضرت علی و امام حسن و امام حسین(ع) در میان آن عماری نشسته بودند. دست بر گوش و بینی و زبان ایشان مالیدند. امّا حضرت علی انگشت مبارک در دهن ایشان کرد، در حال، شفا یافتند. از جای خود برخاستند و در پای حضرت رسول اُفتادند. حضرت محمّد فرمود که «شاه خوارزم را بگویید که محمّد و علی و حسن و حسین تو را سلام می‌رسانند و می‌گویند که: اگر تو اُمید به شفاعت ما داری، ابومسلم را مدد کن، که او به دست خارجیان گرفتار است!» (طرسوسی،2:1380/200).

 

3-2-3-6-                                            بهبود آنی یافتن زخم ابومسلم

    «بعد از آن فرمود که در این چند روز که مرا زخم زده بودند هرچه روی می‌داد می‌دانستم، امّا قوّت نداشتم که به الفاظ درآیم تا چندان که یاران قطع طمع از حیات من کردند. در خواب شدم در واقعه دیدم خود را که در بطحای مکّه زخمدار اُفتاده بودم. امام حسن و امام حسین (ع) برسیدند و مرا در کنار گرفتند و گفتند «بیا که علی ابن ابی‌طالب (ع) تو را طلب می‌کند!» با ایشان روان شدم تا به امام رسیدم و امام را در پای درختی دیدم. مرا در کنار گرفت و بر درِ حرم آمد و دست در حلقه­ درِ کعبه زد و زمانی مناجات کرد. پس دست بر زخم من نهاد و بمالید. در ساعت خدای تعالی مرا صحّت داد» (همان: 2/ 394).

 

3-2-3-7-                                            نظر کرده شدن در خواب و قدرت خارق­العاده یافتن

نظر کرده شدن قهرمان در خواب و برخورداری از قدرت بسیار یا آسیب­ناپذیر شدن که در قصۀ ابومسلم نامه وجود دارد، احتمالاً تحت تأثیر بُن­مایه­ حماسی زورمندی خارق­العاده قهرمان حماسه و آسیب­ناپذیری او می­باشد. در نمونۀ زیر، یکی از یاران ابومسلم در خواب از سوی حضرت علی (ع) به چنین زورمندی دست می­یابد و بعد از آن در نبرد با دشمنان، از سر آسیب­ناپذیر خود، به جای سلاح استفاده می­کند! «امّا راوی داستان گوید که محمّدبن اسماعیل چون به خانه رفت، گریه بسیار کرد و در خواب شد، دید که از برابرش حضرت شاه نجف، علی ابن ابی‌طالب (ع) پیدا شد و دست مبارک را بر سر او کشید و گفت: «برخیز!». چون محمّد اسماعیل از خواب برخاست، به ولایت علی ابن ابی‌طالب، خود را بسی به قوّت دید. سنگی آنجا نهاده بود، محمّد برداشت و [به] سر زد و آن سنگ پاره پاره شد و سر اسماعیل درد نکرد. مادر خود را بیدار کرد و خواب خود را به او گفت. مادرش شادمان شد و بر محمّد اسماعیل دعا کرد. چون روز شد بر در خانه شاه خوارزم رفت، دید که شاه خوارزم نشسته است و مردم بسیار در پیش او ایستاده‌اند. محمّد اسماعیل پیش رفت و سلام کرد. جوابش به خوب­تر وجهی داد و گفت: ای دیوانه، کجا بودی؟ محمّد گفت: یا پادشاه با جاه، اگر تو مرا یراق ندادی، حضرت علی ابن ابی‌طالب (ع) به من یراقی داده است که هیچ کس را نداده. پادشاه تماشا کند! چون این بگفت، گاوی داشت شاه خوارزم که جنگ می‌کرد، در آن نزدیکی بسته بود، محمّد پیش دوید، تا ده کلّه بر آن گاو زد که کلّه­ گاو نرم شد. شاه خوارزم را خنده گرفت و گفت: ای دیوانه، این گاو را چرا کشتی؟ محمّد اسماعیل گفت: این چنین کردم تا بدانی که حضرت علی (ع) مرا نظر کرده است» (همان: 2/ 207).

 

 

3-3-                      دخالت نیروها و عناصر طبیعی و فراطبیعی در داستان

یاری شدن قهرمان از سوی نیروها و قوای غیبی، بن­مایه­ای بسیار شایع در قصه­های عامیانه به­ویژه قصه­های متأخرتر است. مداخلۀ این نیروها در روند داستان، اشکال و انواع متعدد و مختلف دارد که به طور کلی در دو نوع قوای طبیعی مانند: طوفان و حیوانات و قدّیسان و قوای فراطبیعی مانند: سروش غیبی و نظرکردگی و نیروی خارق­العاده قهرمان و آسیب­ناپذیر بودن وی خلاصه می­شود (هاناوی، 1392: 21).

 

3-3-1-                      مداخلۀ قوای طبیعی

3-3-1-1-                                            مداخلۀ حیوانات و پرندگان

-راهنمایی کردن آهو ابومسلم را به چشمۀ آب

 «راوی داستان ابومسلم چنین روایت کند که چون ابومسلم از خواجه سلیمان کثیر دور اُفتاد، با دوستان علی ابن ابی‌طالب (ع) در آن بیابان، بی‌آب و بی‌نان، سرگردان می‌رفتند. تا یک روز و یک شب، در آن ریگ روان آن مؤمنان رفتند. روز دیگر، از تشنگی قوّت در ایشان نمانده بود. همه به یکبار اُفتادند و جان بر هلاکت نهادند. بعد از ساعتی، از روی نا اُمیدی، سر برآوردند و با یکدیگر وصیّت می‌کردند. ابومسلم از برای ایشان گریه می‌کرد که ناگاه، صدایی برآمد. امیر ابومسلم نگاه کرد، آهویی را دید که از آن بیابان پیدا شد. آن آهو به دست اشارت می‌کرد. امیر گفت «البتّه، هر جا که این آهو می‌رود، آب خواهد بود!» پس، برخاست و دو مطهّره را بر هم بست و بر دوش انداخت و از دنبال آهو روان شد. هرگاه که آهو ناپیدا می‌شد، باز خود را بر پشته‌ای بلند بر می‌آورد و به ابومسلم می‌نمود و باز ابومسلم چون آن آهو را می‌دید، بر اثر آن می‌رفت. تا چهار فرسنگ آن آهو امیر را برد، تا امیر ابومسلم نگاه کرد، تلّ بلندی را دید و درختی چند که بر بالای آن تل پیدا شد. امیر چون آن درخت­ها را بدید، بسیار شادمان شد. چون خود بر آن تل برآمد، حوضی را دید که از سنگ بسته و چشمه­ آبی [در آن می‌ریخت]» (طرسوسی،1380: 2/ 194).

 

3-3-1-2-                                            مداخلۀ پدیده­های طبیعی(طوفان و باد و باران و ...)

3-3-1-2-1-                                            نجات یافتن قهرمان از طریق باد و صاعقه

  هنگامی که مروانیان می­خواستند ابومسلم را بگیرند با دعای او و به فرمان خداوند طوفانی به پا شد و دیگر امیر را ندیدند و نتوانستند او را بگیرند.

 «جماعتی آمدند و خبر کُشته شدن زنگیان را آوردند و احوال گفتند. در حال، [مروان] سه امیر را با بیست هزار مرد از دنبال روان کرد. در دو منزل به امیر رسیدند، ابومسلم دست به دعا برداشت. به امر خدا بادی و صاعقه‌ای پیدا شد که هیچ کدام امیر را ندیدند» (طرسوسی،1380: 2/65).

 

3-3-1-2-2-                                            باریدن باران با دعای ابومسلم و نجات یافتن از بیابان بی­آب

«چون سه‌ شبانه ‌روز رفتند، مرکبان ماندند و مؤمنان بی‌طاقت شدند. اُفتان و خیزان، می‌رفتند. تا شش روز رفتند. همه به یکبار بر روی ریگ اّفتادند. بعضی از یاران از بی‌آبی جان بدادند. ابومسلم گریان شد و گفت: دریغ از این مؤمنان! بعد از آن تیمّم کرد و نماز گزارد و خُود را از سر برداشت بر زمین نهاد و دعا کرد. دعای وی قبول اُفتاد و ابری پیدا شد و باران به ضرب ببارید. ابومسلم پاره‌ای از آن آب باران در گلوی ایشان کرد تا به­ هوش آمدند. آنگه برخاستند و کلاهخُودها را پر از آب کردند و دعا بر جان ابومسلم کردند» (همان: 2/ 189).

 

3-3-1-2-3-                                             باریدن برف و گرفتار شدن دشمنان

هنگامی که نزدیک بود لشکر ابومسلم از دشمنان شکست یابد، به نیروی غیبی برف و سرما درمی­گیرد و دشمنان متفرّق می­شوند. «ابری برخاست و برف و باد و دَمه درگرفت و سرمایی که دست به قبضۀ شمشیر خشک می‌گردید. محشان نوقجی با امیرعلی شیر اوژن در آن صحرای بایغز، از جایی که آن باد و دمه آمدی، عزم کردند و برسیدند بر سر چشمه‌ای، دیدند که آنجا چهار دختر به گرد آن چشمه می‌گردیدند و چیزی می‌خواندند» (همان: 2/ 517).

 

 

3-3-1-3-                                            مداخلۀ قدیّسان (امامان و خضر و حکیم­ و زاهد)

3-3-1-3-1-                                            یاری رساندن پیرِ زاهد به ابومسلم در کُشتن دشمنان

پیر زاهد که از سوی حضرت علی مأمور یاری رسانی به ابومسلم است، به او در شناسایی و کشتن دشمنانش کمک می­کند: «پیری رسید و بر امیر سلام کرد و نام امیر را گفت و گفت: مرا خیر صفاهانی نام است و من به فرمان شاه مردان، اینجا مجاور شده‌ام. حضرت امیر، مرا از آمدن شما خبر داده است و در خدمت امام زین ‌العابدین (ع) بوده‌ام و از جهت خاطرِ تو در اینجا مجاور شده‌ام، که تو را همراهی کنم، که این گنبد و قبرِ این مردود را آتش بزنیم. نزدیک این مزار، چاهی هست، اینها که مجاورند، در این چاه می‌باید انداخت... پس یک یک را به نزد امیر می‌آورد و او به خنجر جمشید، سر ایشان را می‌بُرید و در چاه می‌انداخت...» (طرسوسی، 1380: 2/ 35).

 

3-3-1-3-2-                                            آگاهانیدن پیر، ابومسلم را از توطئۀ اهل فاریاب

در اینجا هم پیری که از سوی حضرت رسول(ص) مأمور است، به ابومسلم کمک می­کند تا از توطئه­ای که دشمنانش برای کشتن وی کرده­اند، آگاهی و رهایی یابد: «پیر گفت انتظار تو می‌بردم و امشب، در واقعه دیدم که فردا خواهی رسیدن. و این دعا [رسول] گفت بدو بده و بگوی «چون به فاریاب رسی اهل فاریاب طعام­های خوب پخته باشند و بیاورند و بِکشند، مگذار که هیچ­کس بخورد و این دعا بخوان و بِدَم بر آن آش­ها که زردابی به در آید از آن طعام­ها که همه را زهر کرده باشند»... اهل فاریاب خوان­ها و بریان­ها و طعام­های رنگارنگ برکشیدند و دیگ­های آش درآوردند. پس امیر گفت: از این طعام­ها هیچ کس نخورد! پس، از بارگاه به در آمد و آن دعا را بخواند که از پیر سیصد ساله یاد گرفته بود و بدمید بر آن طعام­ها. در حال، به زرداب آمد آن نعمت­ها...»(همان: 2/ 489-490).

 

3-3-2-                      مداخلۀ قوای فراطبیعی

عموماً قهرمان قصّه یا از نیروی غیر عادّی برخوردار است، که هدیۀ خداوند به اوست و وی نظر کرده است یا آسیب­ناپذیر است و شمشیر و هیچ سلاحی در او اثر نمی­کند. این موارد همگی تحت تأثیر حماسه بوده و بُن­ مایه­ای حماسی­اند. در واقع قصّه­های عامیانۀ عیّاری در روند انتقال­شان از حماسه به قصّه و رمانس، آگاه و ناآگاه برخی بُن­مایه­ها و ویژگی­های حماسه و اسطوره را در خود حفظ کرده­اند. در قصۀ ابومسلم­نامه، نظرکردگی قهرمان و آسیب­ناپذیری اشخاص قصه، بن­مایه­ای بسیار شایع است؛ ابومسلم به واسطۀ همین نظرکردگی و قدرت خارق­العاده است که با تبر نُه منی خود، ببر بیشۀ کشمهین را می­کشد، شمشیرش نیز پاره­ای از ذوالفقار علی (ع) است و هنگام کشتن خارجی­ها از آن آواز «یاهو» برمی­آید (ر.ک: طرسوسی، 1380: 1/584) که قابل مقایسه با ریشۀ آسمانی و شگفت و جادویی داشتن نبردافزار قهرمان حماسه است، و نیز هیچ سلاحی در «بلّوت» اثر نمی­کند (همان: 4/ 405). ارتباط قهرمان قصّه با سروش غیبی یا پری و یاری گرفتن از آن­ها نیز نوع دیگری از مداخلۀ قوای فراطبیعی در قصه­های عامیانه است که البته در ابومسلم­نامه چنین موضوعی وجود ندارد.

    «نیزه‌ای بر بلوت زد که اگر بر پولاد زدی، گذاره کردی و بر بلوت یک سر سوزن گذاره نشد. پس، راه بر بلوت گرفت و عمودی، به هر ضرب که داشت، بر بلوت زد، که اگر بر کوه زدی، سنگ در دل سنگ سرمه گشتی. آن لعین را المی نرسید. پس مردان خوارزم و تبریز در گرد آن لعین درآمدند و تیر باران کردند و آن لعین هیچ اندیشه نمی‌کرد و همین چشم خود را نگاه می‌داشت و بدان مؤمنان درآمد. آن لعین خیلی مؤمن را شهید کرد تا شب درآمد کوس بازگشتن بزدند»(طرسوسی، 1380: 4/ 409). زورمندی خارق­العاده و آسیب­ناپذیری سر محمدبن اسماعیل (همان: 2/ 207) از یاران ابومسلم که نظرکردۀ حضرت علی (ع) می­باشد نیز از جمله همین گونه موارد است که پیشتر نقل شد.

 

3-4-                      پیکار و جنگ 

جنگ و پیکار از دیگر عناصر روایی مشترک در قصّه­های عامیانه است و شگردی است که از طریق آن بخش بزرگی از روایت برساخته می­شود. جذّاب­ترین بخش پیکارها، نبرد تن به تن و هماوردطلبی پهلوان در آغاز نبرد است که معمولاً نقال به توصیف مفصّل و پر آب و تاب آن می­پردازد. الگوی قراردادی پیکارها که تقریباً در همة قصّه­های عامیانه به یکسان است، هفت مرحله دارد: ابتدا کوس حرب نواخته می­شود. سپس دو سپاه در برابر هم صف­آرایی می­کنند. سوم، قهرمان مبارز از یک سپاه به میدان وارد می­شود و هماورد می­طلبد. در این مرحله به دقّت و مفصّل به چگونگی درآمدن پهلوان به میدان نبرد و توصیف لباس و قامت و اسب او پرداخته می­شود. چهارم، به میدان آمدن حریف از لشگر دشمن و شرح نبرد تن به تن است، که بسیار مورد علاقۀ نقّال و مخاطب است. در این مرحله یکی از حریفان کُشته می­شود و حریف دیگری به میدان در می­آید. گاه پیش می­آید که یک پهلوان چندین تن را می­کُشد، به طوری که دیگر حریفی به میدان درنمی­آید. مرحلة پنجم، پیکار همگانی دو لشگر است که البته مفصّل برگزار نمی­شود و نقّال در یکی دو سطر آن را بیان می­کند. ششم، نواختن طبل آسایش و اعلام پایان نبرد است. مرحلۀ هفتم و پایانی هم درآمدن طلایه (نگهبان) از دو سپاه برای حفاظت از شبیخون دشمن است.

به طور کلّی و عموماً جنگ یک روز از صبح تا شام طول می­کشد، امّا گاه این مدّت ممکن است طولانی­تر شود. «البته در این میان تنوّع نیز دیده می­شود؛ برخی نبردهای تن به تن بیش از یک روز به درازا می­کشند، برخی نبردها در طول شب صورت می­گیرند. هر نقّال به رخداد یا رخدادهایی دلبستگی ویژه دارد و همین دلبستگی، نقّالی او را از سایر نقّالان متمایز می­سازد» (هاناوی،1393: 10). نکتۀ قابل توجه آن است که همیشه هم این هفت مرحله به ترتیب و به صورت کامل در هر جنگی بیان نمی­شود و گاهی نقال تنها به بیان چند مرحله از آن اکتفا می­کند. در ابومسلم­نامه توصیف صحنه­های نبرد بسیار زیاد است و پیکارها از این قاعدۀ کلی و مکرّر که گفته شد بیرون نیستند. در اینجا به ذکر نمونه­ای بسنده می­کنیم.

«آن شب از دو لشکر طلایه به در رفت و چون روز دیگر آفتاب طلوع کرد، آن دو سپاه از جای بجنبیدند و میمنه و میسره و قلب و جناح راست کردند. چون صف­ها راست گردید، از لشکر ابومسلم، علی بن حارث به میدان درآمده، مرد طلبید که طاء دمشقی از لشکر طاهر، به میدان درآمد و علی، به حمله­ اوّل او را به جهنّم رسانید و از عقب یکدیگر هفت خارجی را بکُشت که دیگر کسی عزم حرب علی نکرد. علی در برابر قلب لشکر طاهر آمد و نعره زد که: ای ملعون از خدا و رسول بی‌خبر، یک مرد به میدان من فرست تا با هم بکوشیم! طاهر به لشکر خود گفت: این چه کس است که چون بلای سیاهی دیگر بر این لشکر آمده است؟ زمین­در مغربی گفت: وی را مالک ثانی نام است، که چون مالک اژدر حرب می‌کند و از فرزندان مالک اژدر است. طاهر از این خبر دل او گسیخت و عاصم کوفی را که از دلیران کوفه بود، به حرب علی فرستاد. چون به نزد علی رسید، بر او حمله کرد و گفت: من عاصم کوفی‌ام که در راه دین صوفی‌ام. عاصم در غضب شد بر آن نامدار حمله کرد. علی او را امان نداده به حمله­ اوّل، به جهنّم رسانید و از عقب او رافع پُر هنر، که در عالم به تیر انداختن پُر هنرمند بود بر علی حمله کرد. علی نیزه‌ای بر شکمش زد که از پشتش یک زرع به در رفته، سرنگون به جهنّم رفت. لعین دیگر به میدان آمده، به جهنّم رفت، که طاهر را غلامی بود رومی بر علی حمله کرد و تیری بر مرکب علی زد، که مرکب درغلطید. آن دلاور پیاده نیزه‌ای بر سینه­ او زد که از پشتش به در رفت. طاهر از غصّه­ حکم کرد تا دویست سوار بر علی حارث حمله کردند و آن نامدار دلاور، چون مالک اژدر بر آن دویست تن حمله کرد و چند تن از ایشان بر زمین افکند، که در آن محل امیر بلند مرتبه سید حسن ابن سید قحطبه، به میدان آمد و به مدد علی دلاور بر آن خارجیان حمله کرد. به یک لحظه دمار از آن قوم بر آوردند و از آن مشرکان سی تن زنده بیرون رفتند و باقی کُشته شدند. پنج زخم بر تن علی رسیده بود سیّد حسن، علی را برداشته، به نزد ابومسلم آورد. امیر بر آن دو دلاور آفرین کرد و زخم­های علی را به دست خود بر بست، که در آن محل از راه عراق گرد شد و از میان گرد خیل و سپاه بیرون آمد و در پیشاپیش آن لشکر، سه هزار کوس و نقّاره‌خانه می‌زدند. چهل فیل جوشان و خروشان از عقب می‌آمدند و در جلو فیل پشیزه را که سمراخ سوار بود می‌آوردند و از عقب ایشان لشکر اسلام در رسیدند. طاهر نیز [فرمود تا] طبل بازگشتن بزدند و از غصّة فتح عراق و آمدن آن لشکر و کوکبه به مدد ابومسلم دلش پرخون شد» (طرسوسی،1380: 4/ 130-128).

 

3-5-                      عشق و چگونگی عاشق شدن قهرمان 

 عشق در قصّه­های عامیانه، چه قصه­های عیّاری و چه انواع دیگر، موضوعی مهم و غالباً محوری است. قهرمان قصّه در پی یافتن معشوق به سرزمین­های دور سفر می­کند و ماجراهای بسیاری را پشت سر می­گذارد و پس از جنگ­ها و دشواری­های بسیار، معشوق را در کنار می­آورد. عشق در قصه­های عامیانۀ ایرانی «نه فلسفی و عرفانی، بلکه عشقی جسمانی و تن­خواهانه است. این عشق جسمانی انگیزه­ای نیرومند برای کنش­های اشخاص داستان در رسیدن به معشوق و کام­جویی است» (جمالی و صیادکوه، 1401: 402). البته هیچ­گاه دامان عشق آلوده نمی­شود و با وجود انگیزۀ جسمانی، پاک و منزه می­ماند تا وصال دست دهد. نکتة جالب آن است که در این قصه­ها معشوق نیز موجودی فعال است نه منفعل و در مسیر عشق با عاشق همراه و همراز است و این ویژگی خاص و یگانۀ معشوقِ قصه­های ایرانی است. همچنین اظهار عشق از سوی زنان در قصّه­های عامیانۀ ایرانی، خصوصیّتی یکتاست. شیوۀ عاشق شدن در قصّه­های عامیانۀ ایرانی معمولاً به چند شکل مشخص صورت می­گیرد؛ قهرمان قصّه یا معشوق را در خواب می­بیند و عاشق او می­شود و سپس در پی شناختن و یافتن او بر می­آید، یا با دیدن عکس معشوق، دل­باختۀ وی می­شود، یا از طریق توصیف دیگران از معشوق، به وی دل­ می­بازد و طلبکار او می­شود، یا این­که در حالتی میان خواب و بیداری (خلسه) معشوق را می­بیند و عاشق می­شود اما معشوق از نظر غایب می­شود و عاشق در پی یافتن او برمی­آید. در برخی از قصّه­ها به این شکل است که قهرمان در هنگام شکار، در پی گورخر یا آهویی می­راند و آن حیوان او را به قصری رهنمون می­شود و در آن قصر، قهرمان با زنی یا تصویر زنی رو به رو می­شود و دل به او می­بازد. در قصۀ سمک عیار، خورشیدشاه در حالتی شبیه به خواب و خلسه، عاشق مه­پری می­شود؛ بدین صورت که او در پی گورخری می­تازد و وقتی گورخر از نظرش غایب می­شود با دختری خفته در خیمه رو­به­رو می­شود که بعدها معلوم می­شود او مه­پری دختر فغفور چین است. در دارابنامۀ بیغمی، فیروزشاه عین­الحیات را در خواب می­بیند و عاشق­اش می­شود، در خسرو و شیرین نظامی، خسرو و شیرین از راه توصیف و دیدن عکس، شیفتۀ هم می­شوند (نظامی، 1333: 55-50)، در قصۀ امیرارسلان نامدار، امیرارسلان عکس فرخ­لقا دختر شاه فرنگ را در کلیسا می­بیند و عاشق او می­شود (نقیب­الممالک شیرازی،1399: 95). در دو منظومۀ همای و همایون (خواجوی كرمانی، 1370: 287) و گل و نوروز ( همان: 652)، همای و شاهزاده نوروز هر دو در هنگام شکار، با گورخری روياروی می‌شوند و چون در پی گورخر می­تازند، زنی زیبا و فریبا و زیبا را در قصر می­بینند و دل­باخته­اش می­شوند. سام نريمان هم در هفت لشگر، با آهويی پر خط و خال مواجه می‌شود و در پی او می‌تازد و پس از مدتی باغی پديدار می‌گردد و سام در آنجا دختری زيباروی را می­بيند.(افشاری و مداینی، 1377: 96-95)

در قصۀ ابومسلم­نامه هیچ­یک از شیوه­های رایج دل­باختگی در قصه­های عامیانه را که در بالا گفتیم، نمی­بینیم و آنچه هست تنها عاشق شدن از راه دیدن در عالم واقعی است و درحالی که این موضوع در آن بسیار فراوان است، ویژگی خاص و ممتازی به حساب نمی­توان آورد. از جست­وجوگری­های معمول عاشق هم در آن هیچ خبری نیست. شاید دلیل­اش آن است که ابومسلم­نامه اساساً قصه­ای دینی و مذهبی است و مثل سایر قصه­های عامیانه مانند سمک عیار یا دارابنامه و ... بر زمینه­ای عاشقانه بنا نشده است. از این روی، باید گفت که ابومسلم­نامه در این ویژگی شبیه سایر قصه­های عامیانه نیست و از الگوی آن­ها پیروی نمی­کند. یک نمونه در اینجا نقل می­کنیم: «چون امیر ابومسلم جمال آن دختر را بدید، به یک دل نه که به صد هزار دل، عاشق جمال آن دختر شد. برگردید و بدان خانه درآمد و بنشست. در فکر جمال آن دختر فرو رفت و با دل خود اندیشۀ جمال آن دختر می‌کرد که ناگاه، خواجه سلیمان کثیر درآمد و سلام کرد. امیر گاهی آه عاشقانه از دل بر می‌کشید و امیر را گاهی رنگ برافروخته می‌شد و گاهی زرد، و هر دم به رنگی می‌شد. امیر فرمود: ای خواجه، من هرگز از تو چیزی پنهان نداشته‌ام. بدان که دختری دیدم قرآن­خوان چون او را دیدم، دل از دست بدادم. خواجه سلیمان گفت: آسان است، من این مهم را به هم رسانم» (طرسوسی،3:1380/ 278).

 

نتیجه­گیری

قصه­های عامیانه غالباً یک الگوی مشخص و ساختار روایی واحد و عناصر مشترک دارند که شکل کلی آن­ها را تشکیل می­دهد و راوی و داستان­گزار در روایت خود، به شدت به این الگوها و عناصر روایی و کلان­روایت پای­بند است و دخل و تصرفات او تنها در جزئیات و شگردهای داستان­پردازی است که گاه ممکن است برخی از این عناصر، کمرنگ یا پررنگ شود اما تغییری در روند کلی قصه پدید نمی­آید. از بررسی قصۀ ابومسلم­نامه مشخص شد که این داستان هم از همان الگوی روایی مشخص پیروی می­کند و شامل عبارات آغازین، حضور راوی یا نقّال در داستان، نامه­نگاری، رؤیا­پردازی، مداخلۀ نیروهای طبیعی و فراطبیعی در قصّه و شیوه­های جنگ و پیکار است. اما در موضوع عشق و چگونگی عاشق شدن قهرمان، شبیه سایر قصه­های عامیانه نیست و از الگوی آن­ها پیروی نمی­کند و عاشقی از طریق دیدن در عالم واقعی اتفاق می­افتد. عبارات کلیشه­ای آغازین، که نشانۀ تغییر موضوع داستان و گاه برای مستند کردن آن به قول راوی مورد اعتماد است، به صورت مکرر به کار گرفته شده است. حضور راوی یا نقّال در ابومسلم­نامه، برای آشکار کردن حب و بغض راوی نسبت به افراد به کار رفته است. نامه­نگاری در ابومسلم­نامه، شامل این انواع است: نامه­هایی که آغازی ساده و بدون القاب دارند، نامه­هایی که نثری ادبی دارند و از القاب متعددِ ستایشی استفاده می­کنند، نامه­هایی که با بسم­الله الرحمن­الرحیم آغاز می­شوند و نامه­هایی که با ثنای سه­گانۀ خداوند، پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) آغاز می­شوند. کارکرد رؤیا و خواب شامل یاریگری و راهنمایی قهرمان و آگاهی­بخشی از وقایع و خطرات و شفا دادن بیماری است. مداخلۀ نیروهای طبیعی هم به صورت یاری شدن قهرمان از سوی پرنده و دیگر موجودات و عناصر طبیعت مانند برف و باران و توفان صورت می­گیرد. همچنین نظرکردگی و آسیب­ناپذیری قهرمان از گونۀ مداخلۀ قوای فراطبیعی در قصه ابومسلم­نامه است. جنگ و پیکار هم معمولاً هفت مرحله دارد و شرح پیکارها از این قاعدۀ کلی و مکرّر بیرون نیست اما این هفت مرحله همیشه در یک جا و هم­زمان توصیف نمی­شود، بلکه در هر بار به دو سه مرحلۀ آغازین و آخرین آن بسنده می­گردد. عاشق شدن نیز تنها از راه دیدن معشوق در عالم واقعی اتفاق می­افتد و از جست­وجوگری­های عاشق هم در آن خبری نیست.

 

 

 

 

 

 

شکل 1) نمودار بسامدی عناصر روایی در ابومسلم­نامه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             شکل2) عناصر روایی قصه­های عامیانه

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1.       افشاری، مهران و مداينی، مهدی (1377). هفت لشگر (طومار جامع نقّالان)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

2.       بیغمی، مولانا محمّدبن احمد (1381). دارابنامه،2جلدی، تصحیح ذبیح­الله صفا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.

3.       خواجوی كرمانی (1370). خمسه، تصحيح سعيد نياز كرمانی، کرمان: دانشگاه شهيد باهنر كرمان.

4.       ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا (1387). قصّه­های عامیانه ایرانی، تهران: سخن.

5.       طرسوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلم نامه، 4 جلد، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران: معین.

6.       محجوب، محمدجعفر (1382). ادبیات عامیانه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.

7.       میرعابدینی، حسن (1392). تاریخ ادبیات داستانی ایران، تهران: سخن.

8.       نظامی­گنجوی، الیاس­بن­یوسف (1333). خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: کتابفروشی ابن سینا.

9.       نقیب­الممالک شیرازی، میرزا محمدعلی (1399). امیرارسلان نامدار، به ویراستاری منوچهر کریم­زاده، چاپ دوم، تهران: طرح نو.

10.       جمالی، سارا و صیادکوه، اکبر (1401). بررسی و تحلیل شیوه­های وصف عشق در سمک عیار. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شماره 52، ص 384- 406.

11.       محجوب، محمدجعفر (1368). ابومسلم­نامه سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی، ایران شناسی، شماره 4، ص691-704.

12.       هاناوی، ویلیام (1392). رمانس­های عامیانه فارسی پیش از دوره صفوی. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره­ 193. ص11- 6.

13.       ____،____ (1392). عناصر روایی در رمانس­های پیش از عصر صفویه. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره­ 194. ص23 – 17.

14.       ____،____ (1393). ویژگی­های رمانس­های پیش از عصر صفوی. ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات. شماره­ 200. ص14 – 10.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Investigating the structure and narrative form of the folk tale Abumuslim Nameh

 

Zahra kord1 ,Reza sadeghi shahpar*2, Shahrooz jamali3.

 

1PhD student, Department of Persian Language and Literature, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.

*2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran. (Corresponding author(

3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.

 

Email:  [e-mail] (Corresponding author( 

 

 

Abstract

Folk tales have some common narrative elements that give them a single narrative form and structure, and storytellers adhere to these patterns and organize their story structure with the help of and based on these elements and techniques. Abumuslim Nameh is one of the epic and historical folk tales written by Abutaher Tarsusi, one of the storytellers of the 6th century. In this study, the researchers seek to examine Abumuslim Nameh in terms of form and narrative elements and answer the main question of whether this story is based on the narrative and structural pattern of Iranian folk tales or not? The results of the studies show that the aforementioned story follows the same pattern and has all the narrative elements common to folk tales in terms of form and structure, Except that in the ways of falling in love with the hero, it does not follow this pattern. The opening phrases, the presence of the narrator and speaker in the story, epistolary writing, dream visions, the intervention of natural and supernatural forces in the story, the methods of warship, and the way the hero falls in love are among the elements and techniques used by the storyteller in Abumuslim Nameh, and from a morphological perspective, the author has made the tale follow the macro-narrative pattern of these stories; in such a way that when compared with other Iranian folk tales, complete similarity is observed in their narrative structure. The importance of this research is that it leads to understanding the structure and narrative elements of the story of Abu Muslim Nameh and, consequently, other long Persian folk tales.

Keywords: Folk tales, Abumuslim Nameh, Narrative structure and form, narrative elements, Abutaher Tarsusi.