تبیین مؤلفه‌های دفاع مقدس در شعر کودک با تکیه بر دو مجموعه شعر «تا رادیو خبرداد» اثر غلامرضا بکتاش و «بچه‌های شهر ما» اثر حمید هنرجو

الموضوعات :

کبری نودهی ¹

1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

تاريخ الإرسال : 26 الأربعاء , صفر, 1447 تاريخ التأكيد : 26 الخميس , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 30 الإثنين , ربيع الأول, 1447

الکلمات المفتاحية: شعر کودک, دفاع مقدس, غلامرضا بکتاش, تا رادیوخبرداد, حمیدهنرجو, بچه‌های شهرما.,

ملخص المقالة :

یکی از واقعیت‌های تاریخ معاصر ایران، هشت سال دفاع مقدس است. حق کودکان امروز ماست که با جلوه‌های شورانگیز لحظه های دفاع مقدس با بیانی عمیق و  قدرتمند، اما در حد فهم و درک خودشان آشنا شوند. شعر به ویژه برای کودکان ظرفیت انتقال بسیاری از مفاهیم مانند، ایثار و فداکاری، شجاعت، توکل، صبر، میهن دوستی و... را داراست، از این رو بررسی اشعاری که با این مضامین، برای کودکان سروده شده و در آنها حساسیت های خاص این گروه سنی در نظر گرفته شده، ضروری است. اساس این مقاله  بر آن بوده تا به نقد و بررسی دو مجموعه ی شعر «بچه های شهر ما» سروده حمید هنرجو و «تا رادیو خبرداد» اثر غلامرضا بکتاش با مضمون دفاع مقدس در رابطه با مخاطب کودک بپردازد. موضوعات مطرح شده در این مجموعه ها عبارتند از: تقدیس و توصیف مقام شهید، جانبازی، بمباران و موشک باران شهرها، ادامۀ راه شهدا، اصطلاحات و متعلقات جبهه و نمادهای مرتبط با آن.یکی از واقعیت‌های تاریخ معاصر ایران، هشت سال دفاع مقدس است. حق کودکان امروز ماست که با جلوه‌های شورانگیز لحظه های دفاع مقدس با بیانی عمیق و  قدرتمند، اما در حد فهم و درک خودشان آشنا شوند. شعر به ویژه برای کودکان ظرفیت انتقال بسیاری از مفاهیم مانند، ایثار و فداکاری، شجاعت، توکل، صبر، میهن دوستی و... را داراست، از این رو بررسی اشعاری که با این مضامین، برای کودکان سروده شده و در آنها حساسیت های خاص این گروه سنی در نظر گرفته شده، ضروری است. اساس این مقاله  بر آن بوده

المصادر:

- ایمن، لیلی (و دیگران)، 1352 ، گذری بر ادبیات کودکان، تهران، شورای كتاب کودک
- بکتاش، غلامرضا، 1387. تا رادیو خبر داد، تهران، پالیزان.
- سامانیان، مصیب ،1381، نگاهی به ادبیات کودکان و نوجوانان. مشهد، پژوهش توس
- شعارینژاد، علیاکبر ، 1370 ، ادبیات کودکان، تهران، مؤسسه اطلاعات، ، چاپ پانزدهم.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1350. صور خیال در شعر فارسی، تهران، نشر نیل.
- شمیسا، سیروس، 1376. بیان، تهران، انتشارات فردوسی.
- قزل ایاغ ، ثریا ، 1383 ، مواد و خدمات کتابخانه ای برای کودکان و نوجوانان، ثریا ، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) تهران .
- کیانوش ، محمود ، 1355، شعر کودک در ایران، نقد و بررسی، تهران: آگاه .
- مهدی نژاد، امید، 1389. شعر جنگ، کدام جنگ؟ تهران، شمارهی 4 و 5 ماهنامهی زمانه.
- محمدیان، علی، 1392.شعر جنگ و کودک کتاب ماه، کودک و نوجوان، کانون پرورش فکری.
- هانت، پیتر (1382). مقدمهای بر ادبیات کودکان. ترجمه بهاره خشی، مریم طاهریان و علیرضا ابراهیم آبادی. تهران، آرون.
- هنرجو، حمید،1382.بچه های شهر ما، به نشر.

نص كامل:



 

 

 

140403031207820 :كد مقاله

تبیین مؤلفه‌های دفاع مقدس در شعر کودک با تکیه بر دو مجموعه شعر «تا رادیو خبرداد» اثر غلامرضا بکتاش و «بچه‌های شهر ما» اثر حمید هنرجو

دکتر کبری نودهی¹ 

طیبه جلالی² 

چکیده

یکی از واقعیت‌های تاریخ معاصر ایران، هشت سال دفاع مقدس است. حق کودکان امروز ماست که با جلوه‌های شورانگیز لحظه های دفاع مقدس با بیانی عمیق و قدرتمند، اما در حد فهم و درک خودشان آشنا شوند. شعر به ویژه برای کودکان ظرفیت انتقال بسیاری از مفاهیم مانند، ایثار و فداکاری، شجاعت، توکل، صبر، میهن دوستی و... را داراست، از این رو بررسی اشعاری که با این مضامین، برای کودکان سروده شده و در آنها حساسیت های خاص این گروه سنی در نظر گرفته شده، ضروری است. اساس این مقاله بر آن بوده تا به نقد و بررسی دو مجموعۀ شعر «بچه های شهر ما» سروده حمید هنرجو و «تا رادیو خبرداد» اثر غلامرضا بکتاش با مضمون دفاع مقدس در رابطه با مخاطب کودک بپردازد. موضوعات مطرح شده در این مجموعه ها عبارتند از: تقدیس و توصیف مقام شهید، جانبازی، بمباران و موشک باران شهرها، ادامۀ راه شهدا، اصطلاحات و متعلقات جبهه و نمادهای مرتبط با آن.

 

 

کلیدواژه‌ها: شعرکودک، دفاع‌مقدس، غلامرضا بکتاش، حمیدهنرجو.

 

 

 

 

 

مقدمه

ادبیات دفاع مقدس، بیانگر رشادت‌ها و از خود گذشتگی‌های رزمندگانی است که همه چیز خود را در راه کشور فدا کردند و برای خود هیچ نخواستند. القای این مهم، به مخاطب کودک امروز، کار بسیار دشواری است و نیاز به فرهنگ سازی دارد؛ فرهنگی که در حوزه دفاع مقدس، باید به زیباترین صورت متجلی شود؛ چرا که، پیشرفت و بالندگی کشور بدون گسترش فرهنگ مقاومت، پایداری، ایثار و شهادت ممکن نیست.

شاعران دفاع‌ مقدس همواره، صحنه‌های شورآفرینی از ایثار و ازخودگذشتگی رزمندگان جبهه‌ها، خلق کردند. این شورآفرینی به شعر بزرگسال محدود نگردید، بلکه برخی شاعران شعرکودک نیز مضامین دفاع مقدس را وارد شعر و ادبیات کودک کردند.

از جمله رسالت‌هاي ادبیات دفاع مقدس و به‌ویژه در شعر کودک، بيان مظلوميت کودکان است. توجه به‌كودكاني كه بمباران شهرها، دوستان و عزيزانشان را ازآن‌ها گرفته است و يا جنگ، غم دوري از نزديكان و يا شهادت آن‌ها را به دنبال داشته است و بيان اين درد و داغ به گونه اي كه اميد از آنان گرفته نشود، بر عهدة شاعر کودک است.

اشعاری که کودکان می‌شنوند، بدون شک تأثیر عمیقی در فکر و روحیه، تفکر و قوّت تصور آنان می‌گذارد و از طریق شعرهای خوب با بسیاری از ارزش‌های جامعه آشنا می‌شوند، ارزش‌هایی مانند دفاع از میهن در برابر دشمن، جوانمردی، طرفداری از حق و حقیقت و پایداری در برابر سختی‌ها، که اگر در سرودن این شعرها، تمامی دقت، ظرافت، آگاهی و دانشی که مخاطب می‌طلبد، وجود داشته باشد، شعر شنیدن برای کودک از یک سرگرمی دلپذیر فراتر می‌رود و او را با نسلی آشنا می‌کند که با غیرتی شگفت، هشت سال در برابر متجاوزان به خاک میهن، ایستادگی کرد و با آغوش باز، شهادت و جانبازی را پذیرا شد.

بیان مسأله

پس از حملة رژیم بعثی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، باب تازه‌ای از مضامین به روی ادبیات فارسی باز شد و تحول عظیمی در ساختار و خصوصا مضمون شعر ایجاد کرد، شاعران تصاویر ذهنی خود را از واقعیت‌های جنگ می‌گرفتند و آنچه می‌دیدند و می‌شنیدند مستقیم به مخاطب عرضه می‌کردند و مردم را به فرهنگ شهادت طلبی، تقدیس و توصیف مقام شهید، ادامة راه شهدا، پایداری و مسائلی از این دست تهییج می‌کردند. از جملة این شاعران که به این مسائل پرداخته اند، می‌توان غلامرضا بکتاش و حمید هنرجو را نام برد. در این پژوهش بررسی خواهیم کرد که در شعر شاعران مذکور مضامینی از این دست چگونه به‌کار رفته است؟ همچنین کدامین مضامین در شعر این شاعران چشمگیرتر است؟ 

قلمرو ادبیات دفاع مقدس و ارزش‌های آن بسیارگسترده است و به قشر خاصی از جامعه مربوط نمی‌شود. در این میان، کودکان به عنوان یکی از محوری‌ترین اقشارجامعه، از این قاعده مستثني نیستند. در کنار آگاهی و تلاش، به‌ منظور حفظ ارزش‌های دفاع مقدس، باید حساسیت‌های خاص گروه سنی مخاطب نیز در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر، از آنجایی که حفظ ارزش‌های دفاع مقدس و آشنا کردن کودک امروز با مفاهیم انسانی و الهی همچون جانبازی و فداکاری بر دوش همة ما به ویژه شاعران کودک است، شاعران می‌توانند در قالب شعر، مفاهیم عمیقی را در دل و جان مخاطب نهادینه کنند. از این‌رو وقتی برای کودکان اشعاری با مضمون ایثار و شجاعت و شهادت می‌سرایند رسالت مهمی را بر عهده دارند.

در حال حاضر، به لحاظ کمیّت، مجموعه‌های شعر مستقل کودک با موضوع دفاع مقدس از شاعران نام‌آور اندک است.از جمله شاعراني كه در حيطة شعر كودك با موضوع دفاع مقدس مجموعه‌هاي مستقلي دارند می‌توان به حمید هنرجو، با مجموعه شعر «بچه‌های شهرما» و غلامرضا بکتاش سراینده مجموعه شعر«تا رادیو خبرداد» اشاره کرد. این تحقیق به نقد و بررسی این دو مجموعة شعر با مضمون دفاع مقدس در رابطه با مخاطب کودک می‌پردازد.

پیشینه تحقیق 

پرداختن به شعر کودک با مضامین دفاع مقدس، رویکرد بسیار جدیدی دارد. کتاب‌ها، مقالات و پژوهش‌هایی که در آن‌ها به بررسی شعر کودک پرداخته شده است، عموماً شعر کودک و نوجوان، توأمان مورد نقد قرار گرفته است و کمتر تفاوت‌های این دو گروه سنی لحاظ گردیده است. لذا منابع و پیشینة تحقیق به ویژه کتاب‌های مستقل در این زمینه بسیار محدود است. از جمله آثاری که در حوزه نقد و بررسی شعر کودک و نوجوان به رشته تحریر در آمده است عبارتند از:

پروین سلاجقه، (1385)  از این باغ شرقی، تهران، کانون پرورش فکری: کتاب حاضر با بررسی دقیق بسیاری از مجموعه‌‌های شعر کودک و نوجوان و تحلیل آن‌ها مبتنی بر آرایه‌ها و ابزارهای زیبا‌شناسی سخن پارسی و برجسته کردن نقاط قوّت و ضعف آن‌ها می‌تواند نمونه‌ای درخور برای بحث‌های بنیادین و ضروری درباره ی مبانی نظری شعر کودک و نوجوان فراهم نماید.

کمال پولادی(1384) بنیادهای ادبیات کودک، تهران، کانون پرورش فکری: کتاب حاضر زیر مجموعه «مباحث نظری ادبیات کودک و ‏نوجوان» از سوی کانون پرورش فکری کودکان و ‏نوجوانان، و با هدف تقویت پایه‌های نظری ادبیات کودک ‏و نوجوان و شناخت هر چه بهتر مشخصه‌های بومی و فرهنگ ‏خودی در این شاخه از ادبیات به چاپ رسیده است.

طاهره حسنی.(1391) تصویرجنگ در شعرکودکان ونوجوانان، فصلنامة سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی،  سال پنجم، شماره پیاپی: بررسي نمادها و مؤلفه‌هاي دفاع مقدس در شعر كودكان و نوجوانان و بياني كه يك شاعر بزرگسال در آشنا كردن اين نمادها به كودك و نوجوان برمي‌گزيند از موضوعاتی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. 

مهدی محمدیان(1391) در مقاله‌ای با عنوان بررسی و تحلیل موضوع شهید و شهادت در شعر کودک و نوجوان که در فصلنامة فرهنگی پژوهشی شاهد اندیشه شماره 12، بهار منتشر شده است، برای شعر کودک ونوجوان با موضوع دفاع مقدس سه دورة تاریخی را مطرح می‌کند  سپس به بررسی ویژگی‌های هر سه دوره می‌پردازد. در این مقاله اشعار از لحاظ مضمون و ساختار مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

ضرورت و اهداف تحقیق

در این مقاله، نگارندگان تلاش کرده‌اند با بررسی دو مجموعه شعر دفاع مقدس از منظر محتوا از دو شاعر معاصر، مشخص کنند این اشعار تا چه حد در دنیای کودکان جای دارد و این شاعران در تبیین مفاهیم دفاع مقدس و پایداری به کودکانی که سرشار از عاطفه و احساس هستند، تا چه حد موفق بوده‌اند؟ چرا که هرگونه کوتاهی و سهل‌انگاری در آشنایی و شناخت عمیق ارزش‌ها، برای کودکان امروز که آینده‌سازان ایران اسلامی هستند، جبران ناپذیر خواهد بود.

معرفی شاعران مجموعه‌های منتخب

الف.غلامرضا بکتاش

غلامرضا بکتاش اردیبهشت 1351 در ملایر به دنیا آمد. او کارشناس زبان و ادبیات فارسی است، تاکنون بیش از 20 کتاب در حوزة کودک و نوجوان منتشر کرده است و جوایز بسیاری به کتاب‌های ایشان اختصاص یافته است. مجموعه ی تا رادیو خبر داد، برگزیدة بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس شده است. که در این مقاله به نقد و بررسی آن پرداخته خواهد شد.

ب.حمید هنرجو

حمید هنرجو متولد 1352در تهران است. اما سال‌های کودکی و نوجوانی خود را در ملایر گذرانده است. این شاعر و نویسندة تلاش‌گر، دانش آموختة رشته زبان و ادب فارسی است و دارندة نشان درجه دو هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. اولین کتاب هنرجو «سوار بر بال» نام دارد که در سال 72 برای نوجوانان منتشر شد و تاکنون تعداد این کتاب‌ها به هفتاد جلد رسیده است و بیشتر آن‌ها برای کودک و نوجوانان است. در این مقاله مجموعه شعر بچه‌های شهر ما از این شاعر گرانمایه برای نقد و بررسی انتخاب گردید.

تبیین مؤلفه‌های دفاع مقدس در مجموعه‌های«بچه‌های شهر ما» و«تا رادیو خبر دا »

دفاع در جنگ هشت ساله ما به آن خاطر مقدس بود كه جلوه‌هایي از جنگ حق عليه باطل به شمار مي‌رفت، جنگ حق و باطل نيز هشت ساله و يا هشتاد ساله نيست و از منازعة هابيل و قابيل، تا آخرين رويارويي حق و باطل در جريان است. پس شعر جنگ تمام شدني نيست، اما در هنگام صلح تكليف شاعر جنگ چه مي‌شود؟ حالا كه ديگر از بمباران شهرها و كودكان مجروح و شهيد زير آوار خبري نيست! در اينجاست كه شعر مقاومت، معناي واقعي خود را پيدا مي‌كند و مي‌تواند ادامة طبيعي شعر جنگ به شمار آيد. آنچه در شعر اين شاعران كودك بايد جلوه‌گر باشد، توجه به كودكاني است كه بايد در زمان صلح، پايداري را بياموزند، و هرگز از آرمان‌ها و ارزش‌هاي دفاع مقدس دور نشوند» (مهدی‌نژاد، 1389: 25).

از آنجا که شعر و ادبیات، آیینة تمام نمای وقایع و حوادث و اوضاع جامعه است، طبیعی است که تصویر این واقعیت‌ها، باید در شعر منعکس شود و شعر کودک و نوجوان نیز خالی از تصویر این وقایع نخواهد بود. اکنون که کشور، مراحل دشوار و روزهای خون و حماسه را پشت سر گذاشته و درمرحله ثبات وآرامش است، وظیفة انتقالِ بخشی ازخاطرات، ارزش‌ها و حماسه‌های فرزندان این مرز و بوم، بر دوش شاعران کودک است. محورهای مهم این دو مجموعه شعر عبارتند از:

تقدیس و توصیف مقام شهید و شهادت

«فرهنگ شهادت همواره ستودنی ست و انتقال این فرهنگ به کودکان کاری عظیم است، شاعران کودک وظیفة درونی کردن ارزش‌های ناب دفاع مقدس را بر عهده دارند و در تلاشند با مفاهیمی ساده و در خور درک کودکان یاد و نام شهدا را در دل و جان آنها زنده نگاه دارند. از آنجایی که کودکان و نوجوانان همانند بزرگسالان، با از دست دادن یکی از نزدیکان یا دوستان خود سخت اندوهگین می‌شوند، شعر به آن‌ها کمک می‌کند تا برخی از کشمکش‌های ناشی از مرگ را تجزیه و تحلیل کنند» (محمدیان،1391: 75) به نمونه‌هایی از این مضامین در دو مجموعه، اشاره می‌کنیم:

ـ امشب دوباره در اتاق كوچك خود/ پروانه با احساس انشا مي‌نويسد/ مي‌بارد امشب آسمان چشم‌هايش/ چون دارد از پرواز بابا مي‌نويسد (هنرجو، 1382: 24) 

هنرجو، در این نمونه دریچه‌ای تازه‌ از مفهوم شهادت را که همان بال گشودن و رهایی است در برابر نگاه کودک می‌گشاید، کودکی که پدرش به درجه رفیع شهادت نایل شده، همواره پدر را در اوج پرواز می بیند. یا این شعر غلامرضا بکتاش که نحوه شهادت حسین فهمیده ـ نوجوان شجاع و انقلابی ـ را در میدان نبرد این گونه روایت می‌کند:

ـ افتاد بر خاک / یک تانک دشمن/ با پاتک تو/ گل کاشت آن روز/ در خاک ایران/ نارنجک تو/ شاید اگر من/ جای تو بودم/ ترسیده بودم/ ای کاش من هم/ اندازة تو/فهمیده بودم (بکتاش، 1387: 7) 

که البته ایهام لطیف آن را در واژه فهمیده نباید از نظر دور داشت.

توصیف جنگ و روزهای حماسه

در این دسته، سروده‌هایی قرار می‌گیرد که شاعر تصویری کلی همراه با توصیفاتی شاعرانه از روزهای جبهه و جنگ ارائه می‌دهد. در این شعرها همواره بر شجاعت و ایثار و فداکاری‌های رزمندگان در صحنه‌های جبهه، تأکید می‌شود:

ـ ایستادن را نخل/ از شما یاد گرفت/ دشت با تکبیرش/ شوق فریاد گرفت (هنرجو، 1382 :6)

بمباران و موشک باران شهرها

بمباران و موشک باران شهرها نیز که شهادت مظلومانة کودکان و مردم مظلوم غیر نظامی را در بر داشت از جمله موضوعات شعر کودک دفاع مقدس است.«در جنگ ایران و عراق، دشمن ناجوانمردانه وارد جنگ شد به‌گونه‌ای که دامنه این جنگ به‌ شهرها نیز کشیده شد و غیرنظامیان به ویژه کودکان بسیاری قربانی شدند. این موضوع بازتاب زیادی در شعر کودکان داشته است. کودکان بی گناه و بی دفاع مورد حمله‌های موشکی دشمن قرار می‌گرفتند و در حین بازی در خانه،کوچه و یا مدرسه با بمباران هوایی دشمن به شهادت می‌رسیدند» (حسني و سيدرضايي، 1391: 153) حمید هنرجو در راستای بیان این موضوع خاطرات گذشته را مرور می‌کند، خاطره‌ای که هیچگاه فراموش نخواهد شد:

ـ موشکی نشست آن روز/ توی کوچه‌ای بن‌بست/ کودکی به خون غلتید/ من هنوز یادم هست  (هنرجو، 1382: 12)

یا این شعر:

ـ یک بمب مثل کوسه/ در حوض آب افتاد/ بیچاره ماهی من/ بیرون پرید و جان داد (بکتاش،1387: 16)

نیز در شعری دیگر از غلامرضا بکتاش به همین موضوع پرداخته شده:

ـ دیشب گلوی کوچه/ از بوی خاک شد پر/ روی سر زمین ریخت/ یک کوه سنگ و آجر  (بكتاش، 1387: 12)

که شاعر برای نشان دادن اثرات بمباران، از عبارت «پرشدن خاک درگلوی کوچه» بهره گرفته است و برای نشان دادن شدن خرابی حاصل از بمباران از عبارت فرو ریختن«یک کوه سنگ و آجر» بر «سر زمین» استفاده کرده است.

استقامت و پایداری جانبازان

جانبازان از قهرمانان شعر کودکان هستند از این‌رو بارها در شعر کودکان، شاهد تصویری از یک جانباز هستیم. «شاعر در کنار بیان مشکلات جانبازان، صفاتی مثبت از قبیل صبر، عزت نفس، روحیۀ قوی و... را نیز به تصویر می‌کشد. توصیف حالت معنوی جانباز درحال نماز و عبادت با وجود از دست دادن عضو و یا عضوهایی از بدن نیز در شعرها نیز مشهود است» (حسني و سيدرضايي، 1391: 153) 

ـ آن شب پدر دوباره/ گل گفت با خدایش/ اما نرفت بالا/ گلدستة دعایش (بكتاش، 1387: 4) 

در این شعر، از استقامت جانبازی سخن گفته شده که با وجود نداشتن عضوی از بدن، اما همچنان به اقامة نماز پایبند بوده و با معبود خویش گرم گفت و گو شده است.

 راه و پیام شهدا

یکی از اصلی ترین اهداف سرودن شعر کودک با موضوع دفاع مقدس، تأکید بر ادامة راه شهدا، زنده نگهداشتن آرمان‌ها و پیام آن‌ها است. شهیدانی که عارفانه کوچیدند، تا عزت و آزادگی، سرافرازی و غرور ملی باقی بماند. با تبیین راه شهدا و انتشار پیام‌های والای انسانی و اسلامی آن‌هاست که شعر، ارزش واقعی خود را پیدا می‌کند، چنانکه هنرجو به این مطلب اشاره کرده است:

ـ از حسین شهر ما / قصه گفتن ساده نیست/ چون که با کوچیدنش/ آسمان حتی گریست            (هنرجو، 1382: 10)

«حسین شهر ما» یادآورحسین فهمیده است. نوجوانی که فداکاری او و بستن نارنجک به خود برای منهدم‌کردن تانک دشمن، او را در ذهن‌ها جاودانه کرده است. حسینی که قرار است الگوی نوجوانان در راه حفظ وطنش باشد.

یا در این شعر بکتاش که اگر چه به‌طور مستقیم شاهد پیام «ادامه دادن راه امام و شهدا» نیستیم، اما نشان دادن ارزشِ کاری که حسین فهمیده انجام داده، کاملاً مشهود است:

ـ شاید اگر من/ جای تو بودم/ ترسیده بودم/ ای کاش من هم/ اندازة تو/ فهمیده بودم (بکتاش1387: 7).

 

 

اعتقادات مذهبی رزمندگان و جانبازان

اعتقادات مذهبی رزمندگان و جانبازان زبانزد همگان است. این معنویت که همان راز و نیاز با خداوند و امید به امدادهاى الهى همراه با توکل و تهجد و توسل بود باعث گردید، انسان‌هایى تربیت شوند که مظهر ایثار و اخلاص و شهادت‌طلبى باشند. برخی از اعتقادات مذهبی به کار رفته در مجموعه‌های منتخب عبارتند از نماز گزاردن و خواندن قرآن:

ـ وقت‌رکوع رفتن/ اصلاً نشد پدرخم/ تسبیح اشک او را/ آن شب نگاه کردم(بکتاش، 1387: 4)

در این بند پشت سرهم بودن اشک را بیان نموده که حس معنوی برخاسته از حالت نماز را تداعی می‌کند. پدری که جانباز است و پایش خم نمی‌شود، اما خالصانه به نماز ایستاده است.

ـ وقت قرآن خواندنش/ رود خود را مي‌رساند / يك فرشته از بهشت / زود خود را مي‌رساند (هنرجو، 1382: 10)

نکته قابل ملاحظه در این بند، توجه به صوت قرآن درکنار درک مفاهیم آن می‌باشد و شاعر، زیباخوانی را از ذهن دور نگذاشته و توصیفی از قرآن خواندن رزمنده را به نمایش می‌گذارد که گویی رودها و فرشته‌ها که هریک به ترتیب عنصری از زندگی زمینی و آسمانی هستند، جذبِ خواندن قرآن او شده‌اند.

یادگاری‌های شهید

شهدا ازجان خود كه بزرگترين سرماية خداوندي ست در راه تحقق عشق و ايمان‌شان گذشتند و اين گذشت و فداكاري والاترين يادگاري ست كه از آنان به جا مانده است، در شعر شاعران كودك، دركنار اين يادگار ارزشمند كه بدون قياس است از يادگاري‌هايي مانند: تسبيح، چفيه، پوتين و... نيز نام برده مي‌شود كه شاعر كمتر به جنبة مادي آن يادگار توجه دارد بلكه به روح و درون آن متمرکزمی شود و كودك آن را ارزشمندترين چيزها براي خود قلمداد مي‌كند و چون تكه‌اي از وجود عزيزي مي‌داند که حالا پيش او نيست. به عنوان نمونه به برخی از این یادگاری‌ها اشاره می‌شود:

الف. چفیه

ـ اين چفيه است، چفيه/ خوشبو و پاك و زيباست/ اين چفية صميمي/ يك يادگار باباست (هنرجو،1382: 4)

ب. عکس

ـ باز امشب عكست/ با دلم چيزي گفت/ توي باغ چشمم/ غنچة اشك شكفت (هنرجو،1382: 6).

گفت‌وگو با عکس بجا مانده از شهید، نشان از زنده بودن یاد و خاطرة او در دل فرزندش است.

ج. نامه

ـ روزهای آخر/ که برایم می‌خواند/ نامه‌ات را مادر (هنرجو،1382: 6)

نامه به دلیل مکتوب شدن، ماندگاری و تأثیر آن بیشتر از گفت‌وگوست، به‌همین دلیل، عاطفة‌ برخاسته از خواندن آن معمولاً محسوس‌تر از یادگاری دیگر می‌باشد.

استفاده از نام سلاح‌های جنگی

هر چند عده‌اي بر اين اعتقاداند،كه كلمات شعركودك بايد تراش خورده و زيبا باشد، اما هنر شاعرو بوي‍ژه شاعر دفاع مقدس این است که از سيل كلماتي كه به قولي شاعرانه نيستند، استفاده کند، كه تا جاي امكان، هم از زيبايي شعركاسته نشود و هم رسالت يك شاعر دفاع مقدس به انجام رسيده باشد؛ در اینجاست که چگونه به‌کارگیری کلمات، خودنمایی می‌کند. در این قسمت به تعدادی از ادوات جنگی اشاره می‌شود که شاعر با به‌کارگیری آن تلاش می‌کند تصویری شفاف از جنگ ـ و البته در خور درک و فهم کودکان ـ برای کودکان به نمایش بگذارد:

الف.تانک

ـ تانک‌ها سه تا سه تا / روبروی ما قطار/ چشم‌های ما پر از/ سیم‌های خاردار (بكتاش، 1387: 15)

تانک و سیم خاردار هر دو از ابزارهای جنگی هستند، که در این بند به کار رفته است و حالت محاصره را تداعی می‌کند.

ب. آرپی جی

ـ وزن او کمی کم است/ فکر آرپی جی است / فکر فتح تانک‌هاست/ مصطفی بسیجی است (بكتاش، 1387: 11)

به‌كارگيري آرپي‌جي، با تمام آهني بودنش با هم‌قافيه شدن با بسيجي، تلطيف شده است.

پ.تفنگ

ـ از سر تفنگ من/ شد بلند باز دود/ چون سلام تانک‌ها/ بی‌جواب مانده بود (بكتاش، 1387: 15)

در اين بند با تشخيصي كه در تانك وجود دارد، اين لفظ به ظاهر خشن را شاعرانه بيان نموده است.

ت. بمب

ـ یک بمب مثل کوسه/ درحوض خانه افتاد/ یک‌دفعه ماهی من/ بیرون پرید وجان داد (بكتاش، 1387: 16)

شاعر ناگهاني بودن بمباران را در آن دوران با افتادن كوسه در حوض نشان مي‌دهد كه موجب جان دادن ماهي‌ها شده است. کوسه‌ای که هم هیبت وحشتناکی دارد و هم با خودش ترس و دلهره می‌آفریند.

ث. خمپاره

ـ آن همه آتش و دود/ آن همه خمپاره/ چه تلاشی می‌کرد/ دشمن بیچاره(هنرجو، 1382: 14)                       

در این شعر نیز شاعر از واژة خمپاره استفاده کرده تا فضای جنگ را ملموس‌تر نشان دهد.

ج. نارنجك

ـ گل کاشت آن روز/ درخاک ایران/ نارنجک تو (بكتاش، 1387: 11)

در این سه‌گانی از بکتاش، شاهد کاربرد نارنک در شعر هستیم، نارنجکی که با آن حماسه‌ای بزرگ آفریده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه‌گیری

شاعران کودک، این برهه از تاریخ کشورمان در تلاشند تا مفاهیمی چون دفاع از سرزمین که در نهاد هر انسان آزاده‌ای وجود دارد، ایثار و شهادت و استقامت جانبازانی که سخت‌ترین شرایط جسمانی را می‌گذرانند، اما همچنان استوار باقی مانده‌اند، با ظرافتی خاص در شعرهایشان به‌کار گیرند و همواره به‌یاد دارند، که باید امید و نگاه روشن به‌فردا در شعر‌هایشان موج بزند و مجموعه‌های مورد بررسی با وجود تنوع مضمون تا حد بسیاری این مهم را رعایت کرده بودند.

مشخصه اصلی دو مجموعه مورد بررسی بیان حماسه آفرینی، رشادت، مردانگی و دلیری انسان‌هایی است که در شرایط سخت جنگ تحمیلی به جبهه‌ها شتافتند و حماسه ساز شدند. با توجه به گروه سنی کودک، مضمون بمباران شهرها و شهادت کودکان بی‌گناه و بی‌دفاع، در مجموعة «تا رادیو خبرداد» از غلامرضا بکتاش بسامد بیشتری دارد. استفاده از نام سلاح‌های جنگی در مجموعه‌ها به گونه‌ای است که شاعران این مجموعه‌ها سعی کرده‌اند تا حد بسیاری از خشونت آن‌ها بکاهند، مانند بازی‌های کودکانه که در آن بچه‌ها از سلاح‌های اسباب‌بازی استفاده کرده‌اند و همین بازی، تا حد بسیاری از خشونت سلاح‌ها می‌کاهد.

 سخن آخر اینکه، مجموعه‌های مورد بررسی، حکایت از شناخت سرایندگان این دو مجموعه از روحیات کودکان دارند و شاعران این مجموعه‌ها با وسواس بیشتری قلم زده‌اند تا بتوانند تا حد مطلوبی از شعار زدگی فاصله بگیرند.

 

منابع و ماخذ

ایمن، لیلی و دیگران.(1352). گذری بر ادبیات کودکان. تهران: شورای كتاب کودک

بکتاش، غلامرضا. (1387). تا رادیو خبر داد. تهران: پالیزان.

سامانیان، مصیب .(1381). نگاهی به ادبیات کودکان و نوجوانان. مشهد: پژوهش توس.

شعاری‌نژاد، علی‌اکبر .(1370). ادبیات کودکان. چاپ پانزدهم، تهران: مؤسسه اطلاعات. 

شفیعی کدکنی، محمدرضا .(1350). صور خیال در شعر فارسی. تهران: نیل.

شمیسا، سیروس.(1376). بیان. تهران: فردوسی.

قزل ایاغ، ثریا.(1383). مواد وخدمات کتابخانه‌ای برای کودکان و نوجوانان، ثریا. تهران: سمت.

کیانوش، محمود .(1355). شعر کودک در ایران، نقد و بررسی. تهران: آگاه .

مهدی‌نژاد، امید .(1389). شعر جنگ، کدام جنگ؟.تهران، ماهنامة زمانه، شمارة 4 و 5.

محمدیان، علی.(1392). شعر جنگ و کودک کتاب‌ماه، کودک و نوجوان. تهران: کانون پرورش فکری.

هانت، پیتر .(1382). مقدمه‌ای بر ادبیات کودکان. ترجمه بهاره خشی، مریم طاهریان و علیرضا ابراهیم‌آبادی. تهران: آرون.

هنرجو، حمید .(1382). بچه‌های شهر ما. تهران: به نشر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Explanation of the Components of the Sacred Defense in Children’s Poetry with Emphasis on Two Poetry Collections: “Ta Radio Khabar Dad” by Gholamreza Baktash and “Bachchehaye Shahr-e Ma” by Hamid Honarjoo

Abstract

One of the realities of Iran's contemporary history is the eight-year Sacred Defense (Iran-Iraq War). It is the right of our children today to become acquainted with the inspiring manifestations of the Sacred Defense moments through a profound and powerful narrative, tailored to their level of understanding. Poetry, especially for children, possesses a significant capacity to convey numerous concepts such as altruism, sacrifice, courage, reliance on God, patience, patriotism, and more. Therefore, examining poems written for children with these themes, while considering the specific sensitivities of this age group, is essential. The foundation of this article is to critique and review two poetry collections, 'Bachch-haye Shahr-e Ma' (The Children of Our City) by Hamid Henarjoo and 'Ta Radio Khabar Dad' (Until the Radio Announced the News) by Gholamreza Baktash, focusing on the Sacred Defense theme in relation to the child audience. The themes addressed in these collections include: the sanctification and description of the martyr’s status, self-sacrifice, the bombing and missile attacks on cities, continuing the path of the martyrs, the terminology and belongings of the warfront, and related symbols.

 

 

Keywords: Children's Poetry, Sacred Defense, Gholamreza Baktash, Ta Radio Khabar Dad, Hamid Henarjoo, Bachch-haye Shahr-e Ma

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] . دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

[e-mail]

[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

[e-mail]
تاريخ دريافت: 29/05/1404 تاريخ پذيرش: 27/ 06/1404

---