مدل‌سازی ساختاری- تفسیری توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران

الموضوعات :

زهرا قربان زاده ¹ , امین نیک پور ² , زهرا شکوه ³ , شهین شرفی ⁴

1 - دانشجوی دکتری، گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران.
2 - دانشیار گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران.
3 - استادیار، گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
4 - استادیار، گروه مدیریت، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران

تاريخ الإرسال : 25 الخميس , جمادى الثانية, 1446 تاريخ التأكيد : 19 الثلاثاء , شعبان, 1446 تاريخ الإصدار : 13 الخميس , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: توسعه سیاسی, آموزه‌های اسلامی, مدل‌سازی ساختاری- تفسیری,

ملخص المقالة :

هدف از این تحقیق، مدل‌سازی ساختاری- تفسیری توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران است. این تحقیق از نظر هدف، توسعه‌ای- کاربردی است. ابزار گردآوري داده‌ها، مراجعه به اسناد و مدارک، مصاحبه با خبرگان و پرسشنامه بوده است. جامعه آماری این تحقیق، شامل 15 نفر از اساتید دانشگاه در رشته‌های مدیریت توسعه و علوم سیاسی آشنا با مباحث اسلامی و همچنین اساتید حوزه و روحانیون آشنا به موضوعات مدیریت دولتی و علوم سیاسی هستند که از تمامی آنان نظرخواهی شده است. در این تحقیق، به منظور تجزیه‌وتحیل داده‌ها از رویکرد مدل‌سازی ساختاری- تفسیری (ISM) استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد که از بین ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران، جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی، انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی و مشارکت مؤثر سیاسی در ناحیه عوامل نفوذی، ابعاد عقلانیت و خردورزی، عدالت‌محوری، ابتناء بر معنویت و حکومت قانون در ناحیه عوامل پیوندی و ابعاد مردم‌سالاری دینی و مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی در ناحیه عوامل وابسته قرار دارند.

المصادر:

1- آقابخشی، علی.، افشاری‌راد، مينو. (1389). فرهنگ علوم سیاسی. تهران: انتشارات چاپار، چاپ سوم.
2- اسم¬حسینی، غلامرضا.؛ لک¬زایی، نجف. (1399). مبانی اخلاقی توسعه سیاسی در اندیشه امام خمینی (ره). مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 24(3)، 543-564.
3- امیرمظاهری، امیرمسعود.، علمی، محمود.، مؤمنی¬راد، اکبر.، احمدزاده گلی، حسین. (1402). واکاوی ابعاد توسعه سیاسی در برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران. مجله جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، 12(1)، ۲۲۵-۲۵۰.
4- سو، آلوين ی. (1402). تغيير اجتماعي و توسعه: مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی. ترجمه: محمود حبيبي¬مظاهري. تهران: انتشارت پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ دوازدهم.
5- سیف¬زاده، حسین. (1396). پانزده مدل نوسازی توسعه و دگرگونی سیاسی. تهران: انتشارات قومس، چاپ سوم.
6- شیرودی، مرتضی. (1393). شاخصه‌های سیاسی توسعه و پیشرفت از منظر اسلام با تکیه بر حکومت امام مهدی (عج). مجله انتظار موعود، 14(45)، 85-102.
7- عابدی¬اردکانی، محمد.، سلطانی، لقمان. (1399). رابطه نظام اداری و توسعه سیاسی در جمهوری اسلامی ایران (با بهره-گیری از الگوی نظری جاگورایب). مجله سیاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 50(2)، 629-649.
8- عبدالمحمدی، حسین.، توحیدی، محمدعلی.، غضنفری، سیدعلی. (1400). بررسی رابطه فرهنگ و توسعه سیاسی با تحلیلی بر چگونگی تحولات سیاسی جامعه حجاز در عصر پیامبر اکرم (ص). مجله سخن تاریخ، 15(33)، 24-46.
9- عزیزي، حسن.، شفیعی، اسماعیل.، گلشنی، علیرضا. (1397). تحقق توسعه سیاسی در الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت. مجله مطالعات الگوي پیشرفت اسلامی ایرانی، 6(11)، 157-183.
10- فروزنده‌دهکردی، لطف‌الله.، جوکار، علی‌اکبر. (1402). مدیریت اسلامی و الگوهای آن. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ پانزدهم.
11- لک‌زایی، نجف.، اسم¬حسینی، غلامرضا. (1391). الگوهای توسعه سیاسی با تأکید بر اندیشه امام خمینی (ره). مجله مطالعات انقلاب اسلامی، ۹(۲۹)، ۳۵-۶۰.
12- معمارزاده¬طهران، غلامرضا.، احمدی، مسعود. (1392). مدیریت تطبیقی: اصول، مبانی، نظریه‌ها و الگوهای رایج. تهران: انتشارات اندیشه‌های گوهربار، چاپ چهارم.
13- معمارزاده¬طهران، غلامرضا.، پاک¬طینت، اقبال. (1385). عوامل مؤثر بر توسعه سیاسی. مجله کنترولر، 41(21)، 1-25.
14- ملکشاهی، مجتبی.، کشیشیان¬سیرکی، گارینه.، حسنی¬فر، عبدالرحمن. (1400). بررسی تأثیر توسعه سیاسی بر حکمرانی خوب بر مبنای بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی. مجله پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، 12(46)، 135-160.
15- ملکی، پرویز.، ظهرابی، چنور.، صدفی، ذبیح‌الله.، جهانگیری، علیرضا. (1401). تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر نگرش به عملکرد توسعه‌ای دولتمردان در ایران (از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی شهر زنجان). مجله مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، 21(56)، 369-393.
16- میرخلیلی، سیدحسین.، ابوالفضلی، حسین.، صالحی‌فارسانی، علی. (1401). شناسایی و بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برای تبیین الگوی توسعه سیاسی در ایران. مجله سیاست متعالیه، 10(39)، 241-268.
17- میرزایی، مهدی.، نایبی، هوشنگ. (1401). توسعه سیاسی در ایران امروز: آزمونی تجربی در تبیین رابطه دین‌داری با فرهنگ سیاسی.، مطالعه موردی شهر تهران. مجله پژوهش¬نامه علوم سیاسی، 17(68)، 227-260.
18- میرموسوی، سیدعلی. (1394). توسعه سياسي از آرمان تا عمل. مجله بصیرت، دسترسی به نسخه الکترونیکی: https://basirat.ir/fa/news/279092
19- میسایی، قاسم.، دین‌پرست، فائز.، تقی‌پور، عباس. (1398). بررسی جایگاه توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران. مجله پژوهش راهبردی سیاست، 8(28)، 155-184.
20- نظری، سیدغنی.، بشیری‌گیوی، حسین.، جنتی، سعید. (۱۳۹۲). بررسی تأثیر مشارکت سیاسی بر توسعه سیاسی مورد مطالعه جوانان شهر خلخال. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 6(١)، 137-146.
21- Echeverri-Gent, J. (1993). The State and the Poor: Public Policy and Political Development in India and the United States. Berkeley, CA: University of California Press.
22- Malone, D. W. (2014). An introduction to the application of interpretive structural modeling. Proceedings of the IEEE, 63(3), 397-404.
23- Schedler, K., & Eicher, A. (2013). Relations between Administration and Politics. Published Originally In German.
24- Walker, E. T. (2021). Organizational theory in political sociology. Sociology Compass, 15(3), 1-13.
25- Wise, T. (2024). A critical race theory analysis of bankruptcy’s political development. Journal of Family and Economic Issues, 45(2), 276-287.

نص كامل:



        فصلنامه تحقیقات و نظریه­های نوین مدیریت دولتی

 دوره 3، شماره 12، زمستان 1403، مقاله پژوهشی، صفحات 72-59 

    http://jparnt.iauk.ac.ir/  

 

 

 

مدل‌سازی ساختاری- تفسیری توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران

 

زهرا قربان زاده¹، امین نیک پور2، زهرا شکوه3        ، شهین شرفی4

        

1دانشجوی دکتری، گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران.

2دانشیار گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران.

3استادیار، گروه مدیریت دولتی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران

4استادیار، گروه مدیریت، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران

 

 

چکيده

هدف از این تحقیق، مدل‌سازی ساختاری- تفسیری توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران است. این تحقیق از نظر هدف، توسعه‌ای- کاربردی است. ابزار گردآوري داده‌ها، مراجعه به اسناد و مدارک، مصاحبه با خبرگان و پرسشنامه بوده است. جامعه آماری این تحقیق، شامل 15 نفر از اساتید دانشگاه در رشته‌های مدیریت توسعه و علوم سیاسی آشنا با مباحث اسلامی و همچنین اساتید حوزه و روحانیون آشنا به موضوعات مدیریت دولتی و علوم سیاسی هستند که از تمامی آنان نظرخواهی شده است. در این تحقیق، به منظور تجزیه‌وتحیل داده‌ها از رویکرد مدل‌سازی ساختاری- تفسیری (ISM) استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد که از بین ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای دولت جمهوری اسلامی ایران، جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی، انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی و مشارکت مؤثر سیاسی در ناحیه عوامل نفوذی، ابعاد عقلانیت و خردورزی، عدالت‌محوری، ابتناء بر معنویت و حکومت قانون در ناحیه عوامل پیوندی و ابعاد مردم‌سالاری دینی و مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی در ناحیه عوامل وابسته قرار دارند.

 

واژگان کليدي: توسعه سیاسی، آموزه‌های اسلامی، مدل‌سازی ساختاری- تفسیری

 

 

1- مقدمه

توسعه سیاسی²، مفهومی نسبتاً جدید در فرهنگ سیاسی کشورها محسوب می‌شود که خاستگاه غربی دارد و واژه جامعه‌شناختی است (سو³، 1402). توسعه سياسي، فرايندي است كه مسئوليت و پاسخ­گويي دولت را در انجام نقش‌ها و وظايفش بهبود مي‌بخشد و همچنان كه كميت بازيگران سياسي را افزايش مي‌دهد، كيفيت آن را نيز ارتقاء مي‌بخشد (میرموسوی، 1394). مکاتب غربی، مفهوم توسعه سیاسی را به ‌عنوان راهکاری برای عبور از عقب‌ماندگی و رسیدن به توسعه در کشورهای توسعه ‌نیافته و برای جلوگیری از نفوذ ایدئولوژی‌های کمونیستی به کشورهای تازه استقلال ‌یافته و بالا بردن و گسترش شرایط مادی و معنوی زندگی اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی جامعه ارائه کرده‌اند (سو، 1402). برخی از اندیشمندان نیز، توسعه سیاسی را معادل نوسازی سیاسی به کار گرفته‌اند (معمارزاده­طهران و احمدی، 1392).

از سوی دیگر باید گفت، تحولات در عرصه مدیریت امور عمومی بیانگر آن است که ساختار سیاسی و نظام اداری در چارچوب ارتباطی متقابل، نقش بهینه‌ای در عرصه سیاست‌گذاری عمومی دارند. به عبارت دیگر، توسعه سیاسی و اداری از یکدیگر تأثیرپذیرند و قلب حکومت را تشکیل می‌دهند. عدم توسعه سیاسی، مشروعیت و کارآمدی دولت‌ها را در بلندمدت تهدید می‌کند و عامل شکست سازمان‌ها در محیط بوده و ادامه حیات و بقای آن‌ها را با مشکل مواجه می‌سازد. نظام اداری هر کشوری، سیستم تنظیم ‌کننده کلیه فعالیت‌ها برای نیل به اهدافی است که از پیش تعیین ‌شده است. نهادهای سیاسی در هر کشوری سیاست‌گذاران و واضعان خط‌مشی عمومی آن کشور به شمار می‌روند و نظام اداری مجری آن سیاست‌ها و واضعان خط‌مشی است. ضرورت اصلاح و ایجاد تحول در نظام اداری کشور به ‌عنوان ابزار تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی از مواردی است که پس از انقلاب اسلامی مورد توجه دولت جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است. حال آنکه یکی از پیش‌شرط‌های اصلی اصلاح و ایجاد تحول در نظام اداری کشور، توسعه سیاسی است (عابدی‌اردکانی و سلطانی، 1399). همچنین در مورد ارتباط بین توسعه سیاسی و نظام اداری، باید گفت که سه دسته نظریه مطرح است: نظریه اول، به ارتباط متقابل این دو توجه دارد. نظریه دوم، بر عدم ارتباط بین این دو تأکید دارد و نظریه سوم، دسته‌ای از نظریات که بر اولویت هر یک بر دیگری اشاره می‌کند (اچوری­گنت⁴، 1993) به علاوه اینکه می‌توان گفت که عملکرد اداری اساساً سیاسی است و نظام اداری در بستر شرایط سیاسی شکل می‌گیرد؛ به طوری که دغدغه اندیشمندان اداره عمومی مانند نظریه‌پردازان سیاسی، ایجاد یک جامعه خوب است. به عنوان مثال از نظر «پولیت»، کارکرد کارکنان اداری تا حدودی سیاسی است (اسچدلدر و ایچر⁵، 2013). همچنین، بسیاری از تحلیلگران نقش توسعه سیاسی را در تداوم توسعه فراگیر در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی و مدیریت دولت‌ها بسیار با اهمیت و مهم تلقی می‌کنند (واکر⁶، 2021).

از طرف دیگر باید گفت که کاربست شاخصه‌های توسعه سیاسی نظام معنایی غرب در نظام جمهوری اسلامی ایران ناکارآمدی این شاخصه را نشان می‌دهد (شیرودی، 1393). لذا، الگوهای توسعه سیاسی غربی اغلب برای کشورهای غربی راهگشا و مفید بوده و به کارگیری آن‌ها برای سایر کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، به عنوان تنها الگوی مناسب پیشرفت و توسعه، عقلانی به نظر نمی‌رسد. در واقع، بیشتر الگوهای غربی به دلیل غیربومی بودن و نداشتن توجه دقیق به مسائل و مشکلات جامعه ما، با موانع و محدودیت‌هایی مواجه بوده‌اند (عزیزی و همکاران، 1397). حال آنکه یکی از راهکارهای اساسی برای برون رفت از مشکلات در جوامع اسلامی، توجه به مدیریت اسلامی و مطالعه و به­ کارگیری مبانی و اصول این مکتب است. در واقع می‌توان گفت که دین اسلام در تمام شئون زندگی انسان از جمله مدیریت خُرد و کلان سخن دارد و به کارگیری آن­ها تعالی انسان و رشد و پیشرفت سازمان­ها و جوامع را در پی خواهد داشت (فروزنده­دهکردی و جوکار، 1402). همچنین، از آنجا که نظام جمهوری اسلامی ایران حاکمیت اصول و ارزش‌های اسلامی را بر محیط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خود ضروری ساخته است، بنابراین طراحی الگوهای مبتنی بر معیارها و شاخص‌های اسلامی و دینی از از اهداف و خواسته‌های این نظام محسوب می‌شود.  

با توجه به مطالب گفته شده، مدل‌سازی ساختاری- تفسیری توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای نظام جمهوری اسلامی ایران، اهداف اصلی این تحقیق است.

 

2- مبانی نظری

توسعه سیاسی

توسعه سیاسی، از مفاهیمی است که پس از جنگ جهانی دوم در ادبیات توسعه مطرح شده است و حوزه بحث مهمی را در علوم سیاسی و مدیریت توسعه تشکیل می­دهد. این جنبه از توسعه، مفهومی چندبُعدی دارد که این ویژگی از ماهیت چندرشته­ای بودن علوم سیاسی نشأت می‌گیرد. یعنی در حالی که اقتصاددانان به افزایش درآمد سرانه، جامعه­شناسان به تنوع نهادها، روان­شناسان به انعطاف‌پذیری ذهنی و وجود انگیزه­ها توجه می‌کنند، سیاست­گذاران، دگرگونی نهادهای قدرت و افزایش میزان مشارکت را به عنوان شاخص­های مهم توسعه در نظر می­گیرند. همچنین، توسعه سیاسی از چشم­انداز فلسفه سیاسی، بحثی درباره­ عقلانی شدن خواست­ها و اهداف، سیستم­ها و مکانیزم­های دستیابی به عقلانیت است. در واقع، این بُعد از توسعه، بستر اعمال عقلانیت معنا­داری را فراهم می­سازد و سطح معقولی از خودمختاری را مستقر می­سازد. این مسئله، هنگامی اهمیت بیشتری پیدا می­کند که مردم هم وسیله و هم هدف توسعه هستند (نظری و همکاران، 1392). واژه توسعه سیاسی، از دو کلمه توسعه و سیاست تشکیل شده است. توسعه، به معنای بهبود، رشد و گسترش همه شرایط و جنبه‌های مادی و معنوی زندگی اجتماعی است (سیف‌زاده، 1396). سیاست، به معنای تدابیری است که حکومت به منظور اداره امور کشور اتخاذ می‌کند (آقابخشی و افشاری‌راد، 1389). توسعه سياسي، فرايندي است كه مسئوليت و پاسخ­گويي دولت را در انجام نقش‌ها و وظايفش بهبود مي‌بخشد و همچنان كه كميت بازيگران سياسي را افزايش مي‌دهد، كيفيت آن را نيز ارتقاء مي‌بخشد (میرموسوی، 1394). توسعه سیاسی را می‌توان به معنای بسط و رشد ظرفیت جوامع برای سازماندهی کنش سیاسی و فراهم آوردن زمینه لازم برای اعمال کنترل و حکمرانی دولت‌ها دانست. مطالعات توسعه سیاسی بر اين مبنا می‌تواند بر گسترش الگوهای تجمع سیاسی، راه‌ها و مسیرهای مشارکت سیاسی، نهادهای رسمی و غیررسمی نمايندگی سیاسی و الگوهای حکمرانی متمرکز شود. به ‌هر حال برای آنکه نظام سیاسی بتواند نسبت به تقاضاهای رو به افزايش مردم پاسخ­گو باشد، می‌باید به ‌طورجدی وارد اين فراگرد شده و ضمن انجام اصلاحات و دگرگونی‌هایی در ساختارهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، ظرفیت و قابلیت‌های خود را برای ارائه داده‌های مناسب افزايش دهد (وایس⁷، 2024). توسعه سیاسی، به معنای افزایش ظرفیت و کارایی یک نظام سیاسی در حل­و­فصل تضادهای منافع فردی و جمعی، ترکیب مردمی بودن، آزادی و تغییرات اساسی در یک جامعه است (لک­زایی و اسم­حسینی، 1391). اهداف توسعه سیاسی، شامل ایجاد دمکراسی، برابری، ثبات، مشروعیت، مشارکت، نهادی کردن، قابلیت، هویت، نفوذ، توزیع، همبستگی، عقلایی کردن، امنیت، رفاه، عدالت و آزادی است (معمارزاده­طهران و پاک­طینت، 1385).

 

 

 

 

توسعه سیاسی از منظر اسلام

با اینکه واژه توسعه و توسعه سیاسی از واژه‌هاي جدید است و آن‌ها را به عینه نمی‌توان در متون اسلامی مشخص ساخت، اما با توجه به جامعیت دین مبین اسلام، می‌توان این مفهوم را تبیین و تحلیل کرد. در اسلام اصول و قواعدي وجود دارد که می‌تواند مبناي استنباط مباحث توسعه سیاسی باشد. اصولی مثل برخورداري انسان از عقلانیت، اختیار و آزادي، نفی اکراه در پذیرش دین، اصل مشورت و مشارکت و بیعت مردم با رهبران دینی، امر به معروف و نهی از منکر و نظارت همگانی مردم، اصل مسئولیت‌پذیري آحاد مردم در قبال حفظ حکومت و ده‌ها اصل دیگر که مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با نظام سیاسی و اداري جامعه اسلامی بوده، به نوعی تشکیل دهنده زیرساخت توسعه سیاسی و به ویژه فرهنگ سیاسی‌اند که در باورها و احساسات مردم و تلقی ذهنی و عملکرد آن­ها درباره نظام سیاسی و تحقق آن تأثیر دارند. علاوه بر این، در اسلام بنیان‌هایی وجود دارد که چارچوب توسعه را در ابعاد مختلف، به ویژه در بُعد توسعه سیاسی تعیین می‌کنند. براي نمونه، اعتقاد به توحید و ربوبیت الهی به صورت زیربنایی، روابط حاکم بین خداوند و انسان و همچنین بین انسان‌ها با یکدیگر را مشخص می‌سازد یا اصل خلیفه الهی انسان که نقش او را در مسئولیت‌هاي مهم اقتصادي، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تمامی سطوح مشخص می‌سازد یا اصل تزکیه که مفهوم اسلامی توسعه به شدت از آن متأثّر است. زیرا تزکیه فی‌نفسه به حل مشکل توسعه انسانی در تمامی ابعاد از طریق تهذیب نگرش‌ها و روابط اشاره دارد و نتیجه آن، رستگاري و سعادت در دنیا و آخرت است. در پرتو این اصول بنیادین، می‌توان نتیجه گرفت که اولاً، کانون اقدامات توسعه‌اي و محور فرایند توسعه در اسلام، انسان است. توسعه اسلامی، به معناي توسعه انسان و رسیدن به مقام و منزلت انسان کامل و بهبود محیط مادي و فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است. دوماً، توسعه از دیدگاه اسلام، مفهومی فراگیر بوده و ابعاد اخلاقی، معنوي و مادي را در بر می‌گیرد. از این‌رو، توسعه، فعالیتی هدفمند و ارزش­محور تلقی می‌شود که هدف از آن، افزایش آسایش و آرامش انسان در تمامی ابعاد است. اسلام فقط به دنبال رفاه در این دنیا نیست، بلکه در پی سعادت اخروي انسان نیز هست و از نظر اسلام، هیچ‌گونه تضادي بین این دو وجود ندارد. در مقابل، سعادت اخروي در رهیافت‌هاي معاصر از توسعه نادیده گرفته شده است و رفاه مطلق مادي که هدف توسعه در غرب است، در اسلام براي انسان کمال مطلوب نبوده و هدف از آفرینش و خلقت انسان نیز آن نبوده است، بلکه آن‌ها به صورت ابزاري براي رسیدن به اهداف عالی که دین مبین اسلام تعیین کرده است، جلوه‌گر می‌شوند (اسم­حسینی و لک­زایی، 1399).

 

3- پیشینه تحقیق

امیرمظاهری و همکاران (1402) تحقیقی تحت عنوان «واکاوی ابعاد توسعه سیاسی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که در برنامه ششم توسعه، از میان ده مؤلفه توسعه سیاسی، مؤلفه‌های نهادمندی و پیچیدگی ساختار اجتماعی، مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی دولت، قانون‌مداری، عقلانیت و خردورزی، توسعه اقتصادی، ظرفیت دولت، آزادی سیاسی، مشارکت سیاسی، رقابت سیاسی و امنیت روانی و سیاسی مورد توجه بوده و به سه مؤلفه آزادی سیاسی، مشارکت سیاسی و رقابت سیاسی پرداخته نشده است. میرخلیلی و همکاران (1401) تحقیقی تحت عنوان «شناسایی و بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برای تبیین الگوی توسعه سیاسی در ایران» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که الگوی توسعه سیاسی مبتنی بر پیشرفت اسلامی ایرانی، دارای 10 مؤلفه اصلی است که هر یک از این مؤلفه‌ها ضمن ارتباط با یکدیگر، دارای اهمیت و وزنی مشخص در مدل تبیینی الگو هستند. میرزایی و نایبی (1401) تحقیقی تحت عنوان «توسعه سیاسی در ایران امروز: آزمونی تجربی در تبیین رابطه دین‌داری با فرهنگ سیاسی در شهر تهران» انجام دادند. در این تحقیق، یکی از ابعاد اصلی توسعه سیاسی، یعنی فرهنگ سیاسی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که نوع و میزان دین‌داری، به ترتیب به طور مستقیم و غیرمستقیم بر فرهنگ سیاسی تأثیر زیادی دارند. ملکی و همکاران (1401) تحقیقی تحت عنوان «تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر نگرش به عملکرد توسعه‌ای دولتمردان در ایران از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی شهر زنجان» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که نگرش دانشجویان، به عملکرد توسعه‌ای دولتمردان، در بین دانشجویان میان‌سال، بستگی به مدیریت توسعه سیاسی دولت، مدیریت توسعه اقتصادی دولت و میزان شرکت در انتخابات دارد. ملکشاهی و همکاران (1400) تحقیقی تحت عنوان «بررسی تأثیر توسعه سیاسی بر حکمرانی خوب بر مبنای بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که مؤلفه‌های توسعه سیاسی (مشارکت، رقابت، انسجام و اعتماد) رابطه مستقیم و معناداری با الگوی حکمرانی خوب دارند. به عبارت دیگر، پیش ‌شرط تحقق حکمرانی خوب در کشور، تحقق الزامات و شرایط توسعه سیاسی است. عبدالمحمدی و همکاران (1400) تحقیقی تحت عنوان «بررسی رابطه فرهنگ و توسعه سیاسی با تحلیلی بر چگونگی تحولات سیاسی جامعه حجاز در عصر پیامبر اکرم (ص)» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که باورها و ارزش‌های دینی، مهم‌ترین نقش را در توسعه سیاسی داشته است. میسایی و همکاران (1398) تحقیقی تحت عنوان «بررسی جایگاه توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران» انجام دادند. در این تحقیق برنامه‌های توسعه از لحاظ توجه به ابعاد مختلف توسعه سیاسی (دولت؛ جامعه و مردم و جامعه مدنی) مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اولویت توجه به ابعاد مختلف توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه به صورت: 1. دولت 2. جامعه و مردم و 3. جامعه مدنی بوده است. این سلسله مراتب توجه در هر چهار برنامه سوم، چهارم، پنجم و ششم ادامه پیدا می‌کند. با توجه به این اولویت‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران ماهیتی دولت‌محور و از بالا به پایین دارد. عزیزی و همکاران (1397) تحقیقی تحت عنوان «تحقق توسعه سیاسی در الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که شاخص‌هاي توسعه سیاسی (مشارکت سیاسی، مردم‌سالاری دینی، برابري و آزادي)، در این الگو منطبق بر شریعت بوده و با پایبندي به اجراي عدالت در فضاي سیاست‌گذاري جامعه، زمینه توسعه سیاسی مطلوب فراهم شده است.

 

4- روش تحقیق

تحقیق حاضر، از نوع تحقیقات توصیفی و از نظر هدف، توسعه­ای- کاربردی است. همچنین این تحقیق از نظر زمانی، از نوع تحقیقات تک­مقطعی است. جامعه آماری تحقیق، شامل شامل 15 نفر از اساتید دانشگاه در رشته‌های مدیریت توسعه و علوم سیاسی آشنا با مباحث اسلامی و همچنین اساتید حوزه و روحانیون آشنا به موضوعات مدیریت دولتی و علوم سیاسی هستند که از تمامی آنان نظرخواهی شده است. تجربه کاری خبرگان با حوزه فعالیتی توسعه سیاسی، وجود خبرگانی از سمت‌های مدیران ارشد سازمانی، تسلط نظری، تجربه عملی، تمایل و توانایی مشارکت در پژوهش، داشتن سابقه کار حداقل 15 سال برای شرکت در مصاحبه پژوهش و وجود خبرگان دانشگاهی و دارای تحصیلات آکادمیک مرتبط در برابر خبرگان حرفه‌ای از ویژگی‌های اصلی خبرگان پژوهش است که با روش نمونه‌گیری هدفمند، انتخاب شدند. مشخصات جمعیت‌شناختی خبرگان در جدول 1 نشان داده شده است:

جدول 1. مشخصات جمعیت‌شناختی خبرگان

مورد	جنسیت	مدرک تحصیلی	سابقه شغلی	حوزه تخصصی	محل فعالیت
خبره 1	مرد	دکتری تخصصی	16 سال	مدیریت تطبیقی و توسعه	مدرس دانشگاه
خبره 2	مرد	دکتری تخصصی	22 سال	مدیریت تطبیقی و توسعه	مدرس دانشگاه
خبره 3	مرد	حوزوی سطح 4	19 سال	تفسیر و علوم قرآن	مدرس حوزه
خبره 4	مرد	حوزوی سطح 4	18 سال	فلسفه و کلام اسلامی	مدرس دانشگاه
خبره 5	زن	دکتری تخصصی	20 سال	علوم سیاسی	مدرس دانشگاه
خبره 6	مرد	دکتری تخصصی	23 سال	علوم سیاسی	مدرس دانشگاه
خبره 7	مرد	کارشناسی ارشد	19 سال	علوم سیاسی	استانداری
خبره 8	مرد	کارشناسی ارشد	25 سال	علوم سیاسی	استانداری
خبره 9	مرد	دکتری تخصصی	28 سال	علوم سیاسی	مدرس دانشگاه
خبره 10	زن	دکتری تخصصی	26 سال	مدیریت خط­مشی­گذاری عمومی	مدرس دانشگاه
خبره 11	زن	دکتری تخصصی	23 سال	مدیریت تطبیقی و توسعه	مدرس دانشگاه
خبره 12	زن	دکتری تخصصی	17 سال	مدیریت تطبیقی و توسعه	مدرس دانشگاه
خبره 13	مرد	حوزوی سطح 4	22 سال	فلسفه و کلام اسلامی	مدرس حوزه
خبره 14	مرد	حوزوی سطح 4	19 سال	تفسیر و علوم قرآن	مدرس حوزه
خبره 15	مرد	حوزوی سطح 4	24 سال	معارف اسلامی	مدرس دانشگاه

 

در این تحقیق به منظور جمع­آوری داده­های مورد نیاز از مطالعات کتابخانه‌ای (بررسی اسناد و مدارک)، مصاحبه و پرسشنامه­ ­ استفاده شده است؛ بدین ترتیب که ابتدا ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای مورد شناسایی قرار گرفت (منابع مورد بررسی شامل کتب و مقالاتی است که در این خصوص نگارش شده است). سپس به منظور نهایی‌سازی فهرست ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی برای نظام جمهوری اسلامی ایران، از خبرگان مربوطه مصاحبه به عمل آمد. پرسشنامه مورد استفاده در این تحقیق نیز، مدل‌سازی ساختاری- تفسیری (ISM) است که روابط و سطح­بندی ابعاد را مورد بررسی قرار می‌دهد. نحوه نمره­دهی پرسشنامه در جدول 2 آمده است: 

جدول 2. نمره­دهی پرسشنامه مدل‌سازی ساختاری- تفسیری (ISM)

عامل j  بر عامل i تأثیر می‌گذارد	عامل i بر عامل j تأثیر می‌گذارد	عامل i و j تأثیر دوطرفه با یکدیگر دارند	هیچ ارتباطی بین دو عامل وجود ندارد
A	V	X	O

روایی بخش کیفی از طریق ارائه نتایج به‌دست‌آمده به آزمون‌شوندگان (خبرگان پژوهش) بررسی گردید. به‌طوری‌که اگر آن‌ها نیز یافته‌ها را مورد تائید قرار دهند؛ می‌توان نسبت به روایی پژوهش بیشتر مطمئن گردید. به‌منظور تعیین روایی بخش کمی پرسشنامه‌ پژوهش، از روایی محتوا استفاده‌شده است. برای سنجش روايي محتوایی⁸ پرسشنامه‌ از نظرات 5 نفر از همان خبرگانی که در ساخت مدل مشارکت داشته‌اند، بهره گرفته‌شده است. بدین ترتیب که با ارسال پرسشنامه‌ برای آن‌ها، از آن­ها درخواست شد که نظرات خود را در رابطه با سؤال­هاي پرسشنامه و تناسب آن­ها را با سؤالات پژوهش با استفاده از گزینه­های کاملاً نامناسب، نامناسب، نسبتاً مناسب، مناسب، كاملاً مناسب که به ترتیب دارای ارزش عددی معادل %0، %25، %50، %75، %100 هستند، ارائه نمایند.

جدول 3. روایی پرسشنامه

	X	F	Px	x.Px
کاملاً نامناسب	0	0	000/0	000/0
نامناسب	25/0	0	000/0	000/0
نسبتاً مناسب	5/0	56	125/0	062/0
مناسب	75/0	159	359/0	266/0
کاملاً مناسب	1	236	536/0	536/0
کل	891/0

 

براي سنجش پایایی در این پژوهش از روش پایایی باز آزمون⁹ استفاده شد که به میزان سازگاري طبقه‌بندی داده‌ها در طول زمان اشاره دارد. براي محاسبه پایایی باز آزمون از میان مصاحبه‌های انجام‌گرفته چند مصاحبه به‌عنوان نمونه انتخاب‌شده و هرکدام از آن‌ها در یک‌فاصله زمانی کوتاه و مشخص دوباره کدگذاري می‌شوند؛ سپس کدهاي مشخص‌شده در دو فاصله زمانی براي هرکدام از مصاحبه‌ها با هم مقایسه می‌شوند و از طریق میزان توافقات و عدم توافقات موجود در دو مرحله کدگذاري، شاخص ثبات براي آن پژوهش محاسبه می‌گردد (هولستی¹⁰، 1969). مقدار پایایی در بخش کیفی پژوهش 790/0 محاسبه‌شده است.

= پایایی

جدول 4. محاسبه پایایی بین دو کُدگذار

ردیف	شماره مصاحبه	تعداد کُدها	کُدهای موردتوافق	پایایی (درصد)
1	اول	27	12	888/0
2	پنجم	28	11	785/0
3	نهم	31	11	709/0
جمع کل		86	34	790/0

 

5- یافته‌ها

مدل‌سازی ساختاری- تفسیری، یکی از ابزارهایی است که تعامل بین متغیرهای مختلف را نشان می‌دهد. مدل‌سازی ساختاری- تفسیری روابط بین متغیرها را به ‌صورت روابط سلسله مراتبی نشان می‌دهد. بنابراین، این روش به‌ منظور شناسایی و نشان دادن روابط بین اجزای مختلف که می‌توانند روابط پیچیده‌ای داشته باشند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. مراحل روش مدل‌سازی ساختاری تفسیری به شرح ذیل است:

1- شناسایی عوامل مربوط به مسئله

این مرحله، با بررسی تحقیقات گذشته و دریافت نظر کارشناسان انجام می‌شود.

2- تشکیل ماتریس خودتعاملی ساختاری

در این مرحله، عوامل به‌ صورت دوبه­دو با هم بررسی می‌شوند و پاسخ‌دهنده با استفاده از نمادهای ذیل به تعیین روابط بین عوامل می‌پردازد:

نماد V: اگر متغیر i در ایجاد متغیر j تأثیر داشته باشد.

نماد A: اگر متغیر j در ایجاد متغیر i تأثیر داشته باشد.

نماد X: اگر متغیر i در ایجاد متغیر j تأثیر داشته باشد و برعکس.

نماد O: اگر متغیر i در ایجاد متغیر j تأثیر نداشته باشد و برعکس.

3- ایجاد ماتریس دسترسی اولیه

در این مرحله ماتریس خودتعاملی ساختاری به ماتریس دودویی تبدیل می‌شود و ماتریس دسترسی اولیه به دست می‌آید. از تبدیل نمادهای A و O به صفر و X و V به یک، ماتریس خودتعاملی ساختاری دودویی تبدیل‌شده است که به ‌اصطلاح ماتریس دسترسی اولیه خوانده می‌شود.

4- ایجاد ماتریس دسترسی نهایی

پس از آنکه ماتریس دسترسی اولیه به دست آمد، با واردکردن انتقال‌پذیری در روابط عوامل، ماتریس دسترسی نهایی به دست می‌آید.

 

5- بخش‌بندی سطح وارفیلد

دو قاعدۀ اصلی را برای سطح‌بندی بیان می‌کند:

قاعده اول: مجموع فراوانی عناصر را بر اساس ستون مجموع خروجی و مجموع مشترک معین کرده و به ترتیب از کوچک‌ترین تا بزرگ ترین فراوانی سطح‌بندی کنیم.

قاعده دوم: این قاعده به ‌قاعده تکرار معروف است. بر اساس اولین جدول با توجه به کوچک‌ترین مجموع فراوانی در ستون مجموع خروجی و مجموع مشترک، عنصر یا عناصر سطح‌بندی می‌شوند. عناصر سطح‌بندی شده از جدول حذف و دوباره قاعده اجرا می‌شود. فرایند حذف و روابط غیرمستقیم تعمیم می‌یابد. پس از مشخص شدن سطوح هرکدام از عوامل و همچنین با در نظر گرفتن ماتریس در دسترس‌پذیری نهایی، مدل اولیه ساختار تفسیری ترسیم می‌شود. جدول 5، دربرگیرنده اطلاعات حاصل از تجمیع نظر خبرگان برای انجام فرایند مدل­سازی ساختاری- تفسیری است. همچنین جدول 6، نشان ‌دهنده روابط میان ابعاد از جهت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن‌ها بر یکدیگر می‌باشد.

بر اساس نتایج حاصل از مدل‌سازی ساختاری- تفسیری، مدل نهایی روابط ابعاد الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی در شکل 1 ترسیم گردید که از سه سطح تشکیل ‌شده است. در سطح اول، ابعاد «عقلانیت و خردورزی»، «عدالت­محوری»، «مردم‌سالاری دینی» و «مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی» قرار گرفته‌اند. به عبارتی، ابعاد مذکور بیشترین تأثیر را از سایر ابعاد تحقیق می‌پذیرند. در سطح دوم مدل، سه بُعد «انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی»، «ابتناء بر معنویت» و «حکومت قانون» قرار گرفته‌اند. ابعاد قرار گرفته در سطح دوم بر ابعاد سطح اول تأثیر گذاشته و از ابعاد سطح سوم تأثیر می‌پذیرند. در سطح سوم نیز، ابعاد «جهان‌بینی اصیل سیاسی-اسلامی» و «مشارکت مؤثر سیاسی» قرار گرفته­اند که بیشترین تأثیر را بر ابعاد سطح‌های پایین‌تر دارند.

جدول 5. ماتریس نهایی برای الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی

ابعاد	جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی	انسجام فرهنگ سیاسی سازمان	عقلانیت و خردورزی	عدالت محوری	ابتناء بر معنویت	حکومت قانون نه فرد	مشارکت مؤثر سیاسی	مردم‌سالاری دینی	مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی
جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی	1	1	1	1	1	1	1	1	1
انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی	1	1	1	1	1	1	1	1	1
عقلانیت و خردورزی	0	0	1	1	1	0	1	1	1
عدالت­محوری	0	0	1	1	1	1	0	1	1
ابتناء بر معنویت	0	1	1	1	1	1	1	1	1
حکومت قانون	0	1	1	1	1	1	0	1	1
مشارکت مؤثر سیاسی	1	1	1	1	1	1	1	1	1
مردم‌سالاری دینی	0	0	1	1	0	1	0	1	1
مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی	0	0	1	1	0	0	0	1	1

 

جدول 6. ماتریس معیارهای ورودی و خروجی برای الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی

مضمون سازمان دهنده	ورودی	خروجی	اشتراک	سطح
جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی	7، 2، 1	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	7، 2، 1	III
انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی	7، 6، 5، 2، 1	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	7، 6، 5، 2، 1	II
عقلانیت و خردورزی	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 6، 5، 4، 3	9، 8، 6، 5، 4، 3	I
عدالت­محوری	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 6، 5، 4، 3	9، 8، 6، 5، 4، 3	I
ابتناء بر معنویت	7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2	7، 6، 5، 4، 3، 2	II
حکومت قانون	8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 6، 5، 4، 3، 2	9، 8، 6، 5، 4، 3، 2	II
مشارکت مؤثر سیاسی	7، 5، 2، 1	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	7، 5، 2، 1	III
مردم‌سالاری دینی	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 6، 4، 3	9، 8، 6، 4، 3	I
مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی	9، 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1	9، 8، 4، 3	9، 8، 4، 3	I

 

 

مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی

مردم­سالاری دینی

عقلانیت و خردورزی

عدالت­محوری

سطح اول

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ابتناء بر معنویت

انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی

حکومت قانون

سطح دوم

 

 

 

 

 

 

 

جهان­بینی اصیل سیاسی- اسلامی

مشارکت مؤثر سیاسی

سطح سوم

 

 

 

 

 

شکل 1. نمودار مدل­سازی ساختاری- تفسیری الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی

 

 

تحلیل میک­مک

«تحلیل میک­مک¹¹» یا «ماتریس ضرایب تحلیل اثر متقاطع» یکی از مباحث مدل­سازی ساختاری تفسیری است که بر اساس قدرت وابستگی و نفوذ متغیرها، می‌توان دستگاه مختصاتی تعریف کرد و این دستگاه مختصاتی را به چهار قسمت مساوی تقسیم نمود. تجزیه‌وتحلیل میک­مک بر پایه قدرت نفوذ (تأثیرگذاری) و میزان وابستگی (تأثیرپذیری) هر متغیر شکل‌ گرفته و امکان بررسی بیشتر محدوده هر یک از متغیرها را فراهم می­سازد.

1- قدرت نفوذ

تعداد عناصری که عنصر i ام بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

2- میزان وابستگی

تعداد عناصری که بر عنصر i ام تأثیر می‌گذارند.

در تحلیل میک­مک، متغیرها به چهار دسته متمایز «خودمختار¹²»، «وابسته¹³»، «پیوندی¹⁴ (رابط)» و «مستقل¹⁵» تقسیم می‌شوند. تعریف هر یک از دسته‌بندی‌ها در ادامه ارائه گردیده است:

1- خودمختار

این دسته شامل متغیرهایی است که دارای قدرت هدایت و وابستگی ضعیف و متوسط می‌باشند. این متغیرها نسبتاً غیرمتصل به سیستم هستند و دارای ارتباطات کم و ضعیف با سیستم می‌باشند.

2- وابسته

این نوع از متغیرها دارای قدرت هدایت‌کنندگی کم، اما وابستگی نسبتاً بالا می‌باشند. این دسته از متغیرها معمولاً متغیرهای نتیجه یا هدف هستند.

3- پیوندی

سومين دسته متغيرهايي هستند که داراي قدرت هدايت زياد و وابستگي زياد می‌باشند. اين متغيرها غير ايستا هستند، زيرا هر نوع تغيير در آن­ها می‌تواند سيستم را تحت تأثير قرار دهد و در نهايت بازخورد سيستم نيز می‌تواند اين متغيرها را دوباره تغيير دهد.

4- مستقل

متغیرهایی که دارای قدرت هدایت‌کنندگی زیاد، امت وابستگی کم می‌باشند جزء متغیرهای نفوذی یا به‌ عبارت ‌دیگر محرک قرار می‌گیرند (مالون¹⁶، 2014).

نتايج تحليل ميک­مک نشان داد هشت بُعد الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی از منظر قدرت نفوذپذيري و وابستگي به چهار دسته عوامل نفوذي، پيوندي، وابسته، خودمختار تقسيم مي‌شوند. هر یک از ابعاد نيز بسته به قدرت نفوذپذيري وابستگي‌شان در ارتباط به موضوع در يکي از چهار دسته عوامل نفوذي، پيوندي، وابسته، خودمختار قرار مي‌گيرند (جدول 5). بر اساس نتایج حاصل از تحليل ميک­مک، ابعاد «جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی»، «انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی» و «مشارکت مؤثر سیاسی» در ناحیه عوامل نفوذی، ابعاد «عقلانیت و خردورزی»، «عدالت­محوری»، «ابتناء بر معنویت» و «حکومت قانون» در ناحیه عوامل پیوندی و ابعاد «مردم‌سالاری دینی» و «مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی» در ناحیه عوامل وابسته قرار گرفته‌اند.

 

جدول 7. ماتریس تصمیم‌گیری میک­مک برای الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی

ابعاد	1	2	3	4	5	6	7	8	9	نفوذ
جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی	1	1	1	1	1	1	1	1	1	9
انسجام فرهنگ سیاسی سازمان	1	1	1	1	1	1	1	1	1	9
عقلانیت و خردورزی	0	0	1	1	1	0	1	1	1	6
عدالت­محوری	0	0	1	1	1	1	0	1	1	6
ابتناء بر معنویت	0	1	1	1	1	1	1	1	1	8
حکومت قانون	0	1	1	1	1	1	0	1	1	7
مشارکت مؤثر سیاسی	1	1	1	1	1	1	1	1	1	9
مردم‌سالاری دینی	0	0	1	1	0	1	0	1	1	5
مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی	0	0	1	1	0	0	0	1	1	4
وابستگی	3	5	9	9	7	8	4	9	9

 

 

شکل 2. نمودار میک­مک برای الگوی توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی

 

6. بحث و نتیجه‌گیری

در تحقق حاضر، در ابتدا ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و مصاحبه با خبرگان مورد شناسایی قرار گرفت. این ابعاد، در نُه دسته جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی، انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی، عقلانیت و خردورزی، عدالت­محوری، ابتناء بر معنویت، حکومت قانون، مشارکت مؤثر سیاسی، مردم‌سالاری دینی و مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی طبقه­بندی شدند. سپس این ابعاد با استفاده از رویکرد مدل­سازی ساختاری- تفسیری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند؛ بدین ترتیب که ابعاد توسعه سیاسی بر اساس آموزه‌های اسلامی که شناسایي شدند، دوبه‌دو با هم مقایسه و بر اساس ارتباط میان آن‌ها، الگوی مربوط به هر متغیر و شاخص‌های آن ترسیم گردید و در نهایت سطوح برای متغیرها و شاخص‌های تحقیق به دست آمد. به طور کلی نتایج حاصل از مدل­سازی ساختاری- تفسیری نشان داد که در سطح اول، ابعاد عقلانیت و خردورزی، عدالت­محوری، مردم‌سالاری دینی و مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی قرار دارند. در سطح دوم، ابعاد انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی، ابتناء بر معنویت و حکومت قانون قرار دارند و در سطح سوم، ابعاد جهان‌بینی اصیل سیاسی-اسلامی و مشارکت مؤثر سیاسی قرار دارند. همچنین، ابعاد جهان‌بینی اصیل سیاسی- اسلامی، انسجام فرهنگ سیاسی سازمانی و مشارکت مؤثر سیاسی در ناحیه عوامل نفوذی، ابعاد عقلانیت و خردورزی، عدالت­محوری، ابتناء بر معنویت و حکومت قانون در ناحیه عوامل پیوندی و ابعاد مردم‌سالاری دینی و مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی در ناحیه عوامل وابسته قرار دارند. در راستای نتایج حاصل در پژوهش امیرمظاهری و همکاران (1402)، نتیجه گرفتند که در برنامه ششم توسعه، باید مشارکت سیاسی به عنوان یکی از مؤلفه‌های توسعه سیاسی مورد توجه قرار گیرد. ولی­زاده و ترابی (1401)، در تحقیقاتشان نتیجه گرفتند که مشارکت سیاسی از جمله مهم‌ترین شاخص‌های توسعه سیاسی است. سعدآبادی (1400)، در تحقیقاتش نتیجه گرفت که از جمله شاخص­های مهم و تأثیرگذار در توسعه و پیشرفت سیاسی، مشارکت سیاسی است. سپهری (1401)، در تحقیقاتش نتیجه گرفت که مردم‌سالاری دینی، بنا و اصل توسعه و گسترش توسعه سیاسی است. عزیزی و همکاران (1397)، در تحقیقاتشان نتیجه گرفتند که مردم‌سالاری دینی از جمله شاخص‌هاي توسعه سیاسی است. امیرمظاهری و همکاران (1402)، در تحقیقاتشان نتیجه گرفتند که در برنامه ششم توسعه، باید مسئولیت‌پذیری و پاسخ­گویی به عنوان یکی از مؤلفه‌های توسعه سیاسی مورد توجه قرار گیرد. نظری و همکاران (1398)، در تحقیقاتشان نتیجه گرفتند که پاسخ­گویی و مسئولیت‌پذیری از جمله راهکارهای مطلوبی محسوب می‌شوند که می‌توانند روند توسعه سیاسی را در کشور بهبود بخشد.

در پایان پیشنهاد می شود: انتخاب افراد و واگذاری كارها و مسئولیت‌ها بر اساس شایستگی‌های لازم برای آن مسئولیت و دور بودن از خواهش‌های دل و پیوندهای خویشی و ارتباطات ناسالم در دستور کار مسئولان قرار گیرد. مدیران سازمان‌ها نظام‌های پرداخت حقوق و دستمزد خود را بر مبنای شاخص‌های مهمی همچون مسئولیت، مهارت، تلاش و شرایط كار طراحی كنند تا با فهم تفاوت‌های موجود بین مشاغل مختلف از لحاظ شاخص‌های مورد نظر بتوانند نظام حقوق و دستمزد عادلانه‌ای را طراحی كنند. مسئولان قدرت پرسش و پرسش­گری که از راه‌های تقویت عقلانیت است را مدنظر قرار دهند. پرسش راه‌های بسته را می‌گشاید و دانش‌افزایی می‌کند. جامعه پرسش­گر با جامعه منفعل و بی‌تفاوت یکسان نیست. مسئولان و سیاست‌گذاران نظام بایستی با تشکیل نهادهای قانونی، نظام اسلامی را در کارآمدی هر چه بیشتر کمک کنند و البته در قانون‌گذاری و تصمیم‌گیری مصالح جامعه، نظام و مردم را در نظر بگیرند. مسئولان دانشگاه ضمن تلاش در جهت سیاسی نشدن فضای دانشگاه و تبدیل نشدن آن به تریبون و جولانگاه جریان‌های سیاسی، ضرورت دارد در برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی دانشگاه‌ها توجه ویژه‌ای به ایجاد فضای بانشاط فرهنگی و سیاسی و دینی، ارتقاء فهم و بینش سیاسی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی نظیر جریان شناسی دینی-سیاسی شود.

 

منابع

1-       آقابخشی، علی.، افشاری‌راد، مينو. (1389). فرهنگ علوم سیاسی. تهران: انتشارات چاپار، چاپ سوم.

2-       اسم­حسینی، غلامرضا.؛ لک­زایی، نجف. (1399). مبانی اخلاقی توسعه سیاسی در اندیشه امام خمینی (ره). مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 24(3)، 543-564.

3-       امیرمظاهری، امیرمسعود.، علمی، محمود.، مؤمنی­راد، اکبر.، احمدزاده گلی، حسین. (1402). واکاوی ابعاد توسعه سیاسی در برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران. مجله جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، 12(1)، ۲۲۵-۲۵۰.

4-       سو، آلوين ی. (1402). تغيير اجتماعي و توسعه: مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی. ترجمه: محمود حبيبي­مظاهري. تهران: انتشارت پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ دوازدهم.

5-       سیف­زاده، حسین. (1396). پانزده مدل نوسازی توسعه و دگرگونی سیاسی. تهران: انتشارات قومس، چاپ سوم.

6-       شیرودی، مرتضی. (1393). شاخصه‌های سیاسی توسعه و پیشرفت از منظر اسلام با تکیه بر حکومت امام مهدی (عج). مجله انتظار موعود، 14(45)، 85-102.

7-       عابدی­اردکانی، محمد.، سلطانی، لقمان. (1399). رابطه نظام اداری و توسعه سیاسی در جمهوری اسلامی ایران (با بهره­گیری از الگوی نظری جاگورایب). مجله سیاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 50(2)، 629-649.

8-       عبدالمحمدی، حسین.، توحیدی، محمدعلی.، غضنفری، سیدعلی. (1400). بررسی رابطه فرهنگ و توسعه سیاسی با تحلیلی بر چگونگی تحولات سیاسی جامعه حجاز در عصر پیامبر اکرم (ص). مجله سخن تاریخ، 15(33)، 24-46.

9-       عزیزي، حسن.، شفیعی، اسماعیل.، گلشنی، علیرضا. (1397). تحقق توسعه سیاسی در الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت. مجله مطالعات الگوي پیشرفت اسلامی ایرانی، 6(11)، 157-183.

10-       فروزنده‌دهکردی، لطف‌الله.، جوکار، علی‌اکبر. (1402). مدیریت اسلامی و الگوهای آن. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ پانزدهم.

11-       لک‌زایی، نجف.، اسم­حسینی، غلامرضا. (1391). الگوهای توسعه سیاسی با تأکید بر اندیشه امام خمینی (ره). مجله مطالعات انقلاب اسلامی، ۹(۲۹)، ۳۵-۶۰.

12-       معمارزاده­طهران، غلامرضا.، احمدی، مسعود. (1392). مدیریت تطبیقی: اصول، مبانی، نظریه‌ها و الگوهای رایج. تهران: انتشارات اندیشه‌های گوهربار، چاپ چهارم.

13-       معمارزاده­طهران، غلامرضا.، پاک­طینت، اقبال. (1385). عوامل مؤثر بر توسعه سیاسی. مجله کنترولر، 41(21)، 1-25.

14-       ملکشاهی، مجتبی.، کشیشیان­سیرکی، گارینه.، حسنی­فر، عبدالرحمن. (1400). بررسی تأثیر توسعه سیاسی بر حکمرانی خوب بر مبنای بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی. مجله پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، 12(46)، 135-160.

15-       ملکی، پرویز.، ظهرابی، چنور.، صدفی، ذبیح‌الله.، جهانگیری، علیرضا. (1401). تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر نگرش به عملکرد توسعه‌ای دولتمردان در ایران (از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی شهر زنجان). مجله مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، 21(56)، 369-393.

16-       میرخلیلی، سیدحسین.، ابوالفضلی، حسین.، صالحی‌فارسانی، علی. (1401). شناسایی و بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برای تبیین الگوی توسعه سیاسی در ایران. مجله سیاست متعالیه، 10(39)، 241-268.

17-       میرزایی، مهدی.، نایبی، هوشنگ. (1401). توسعه سیاسی در ایران امروز: آزمونی تجربی در تبیین رابطه دین‌داری با فرهنگ سیاسی.، مطالعه موردی شهر تهران. مجله پژوهش­نامه علوم سیاسی، 17(68)، 227-260.

18-       میرموسوی، سیدعلی. (1394). توسعه سياسي از آرمان تا عمل. مجله بصیرت، دسترسی به نسخه الکترونیکی: https://basirat.ir/fa/news/279092

19-       میسایی، قاسم.، دین‌پرست، فائز.، تقی‌پور، عباس. (1398). بررسی جایگاه توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران. مجله پژوهش راهبردی سیاست، 8(28)، 155-184.

20-       نظری، سیدغنی.، بشیری‌گیوی، حسین.، جنتی، سعید. (۱۳۹۲). بررسی تأثیر مشارکت سیاسی بر توسعه سیاسی مورد مطالعه جوانان شهر خلخال. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 6(١)، 137-146.

21-        Echeverri-Gent, J. (1993). The State and the Poor: Public Policy and Political Development in India and the United States. Berkeley, CA: University of California Press.

22-       Malone, D. W. (2014). An introduction to the application of interpretive structural modeling. Proceedings of the IEEE, 63(3), 397-404.

23-       Schedler, K., & Eicher, A. (2013). Relations between Administration and Politics. Published Originally In German.

24-       Walker, E. T. (2021). Organizational theory in political sociology. Sociology Compass, 15(3), 1-13.

25-       Wise, T. (2024). A critical race theory analysis of bankruptcy’s political development. Journal of Family and Economic Issues, 45(2), 276-287.

 

 

 

 

---

[1] 2- نویسنده مسئول :   [e-mail] 

[2] 1. Political development

[3] 2. So

[4] . Echeverri-Gent

[5] . Schedler & Eicher

[6] . Walker

[7] . Wise

[8]  Content Validity

[9]  Re-Test Reliability

[10]  Holsti

[11] . Matrix of crossed impact multiplications applied to a classification (MICMAC)

[12] . Autonomous

[13] . Dependent

[14] . Linkage

[15] . Independent

[16] . Malone

 

 

 

 

 

 

Interpretive structural modeling of political development based on Islamic teachings for the government of the Islamic Republic of Iran

 

 

 

 

Abstract

The current research was conducted with the purpose of interpretive structural modeling of political development based on Islamic teachings for the government of the Islamic Republic of Iran. This research is developmental-applied in terms of purpose. In this research, the data collection tool were referring to documents, interviewing with experts and questionnaire. The statistical population of this research included 15 university professors in the field of development management and political science who are familiar with Islamic management, as well as religious persons and clerics who are familiar with public administration and political science who were counted all people. In this research, in order to analyze the data, were used interpretive structural modeling. The results showed that among the dimensions of political development based on Islamic teachings for the government of the Islamic Republic of Iran, the political-Islamic worldview, coherence of organizational political culture and effective political participation are placed in area of penetrating factors, the dimensions of rationality and wisdom, justice-oriented, emphasis on spirituality and rule of law are placed in area of connecting factors and the dimensions of religious democracy and responsibility and accountability are placed in area of dependent factors.

 

 

 

Keywords: Political development, Islamic teachings, Interpretive structural modeling

 

1