تعیین تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه سازی خودرو

الموضوعات :

محمدرضا فلاح ¹ , حبیب اله جوانمرد ² , رضا رادفر ³

1 - گروه مدیریت صنعتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه مدیریت صنعتی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران
3 - گروه مدیریت صنعتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 01 الأحد , ربيع الأول, 1447 تاريخ التأكيد : 17 الثلاثاء , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 06 الأحد , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: تاب آوری , زنجیره تامین, قطعه سازی, تاثیرات ساختاری,

ملخص المقالة :

برای تاب­آوری زنجیره­های تأمین لازم است تاثیرات ساختاری متغیرهای موثر تعیین شوند تا براساس نوع تاثیرات آنها اقدامات لازم انجام شوند. هدف این تحقیق تعیین تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو در ایران است. روش انجام پژوهش توصیفی پیمایشی با رويكرد مدل­سازي و با توجه به شناسایی روابط بین متغیرها از نوع همبستگی درگروه تحقیقات ­آمیخته­اکتشافی است. جامعه مورد مطالعه خبرگان هستند که با تحلیل دلفی فازی از نظرات آنها متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو تعیین شده سپس اثرات متغیرها با روش مدلسازی ساختاری در یک مدل طراحی شده است. با توجه به مدل ارائه شده مشخص شد که برای تاب­آوری زنجیره تامین قطعه­سازی، مدیریت هزینه استراتژیک، قدرت نفوذ بسیار بالایی دارد و شرط اساسی و بنیادین تاب­آوری است. مدیریت ریسک، همکاری در زنجیره و افزونگی قدرت نفوذ بالایی داشته و از مدیریت هزینه استراتژیک تاثیرپذیری دارند. متغیر افزونگی، قدرت نفوذ بالایی دارد و بر شش متغیر تاثیرگذار است. متغیر انعطاف­پذیری، نوآوری و کیفیت، قدرت نفوذ و میزان وابستگی مشابهی دارند و چون تحت تاثیر افزونگی قرار دارند بصورت هم عرض قراردارند. متغیرهای چابکی، تحویل موثر و کارا نیز از وابستگی بالا اما نفوذ اندکی برخوردار هستند. این متغیرها بر وفاداری مشتری اثرگذار هستند و به سایر متغیرهای قبلی وابسته هستند، وفاداری مشتری یک متغیرهای کاملا وابسته محسوب می‌شود و نشان می­دهد که شرط نهایی تاب­آوری حفظ رضایت و وفاداری مشتریان است.

المصادر:

Abdelaziz, F.B. & Chen, Y.T. & Dey, P.K. (2024). Supply chain resilience, organizational wellbeing, and sustainable performance: a comparison between the UK and France. J. Clean. Prod. 444, 141215.
Abdolreza-Sedighpour, A. 7 Zandieh, M. & Alem-Tabriz, A. & Dori, B. (2018). Resilient Supply Chain Model in Iran Pharmaceutical Industries, 16(51), 55-106. (In Persian)
Ahi, P. 7 Searcy, C. (2013). A comparative literature analysis of definitions for green and sustainable supply chain management. J. Clean. Prod. 52, 329–341. https://doi.org/ 10.1016/j.jclepro.2013.02.018.
Akram, M.U. & Islam, N. & Chauhan, C. & Yaqub, M.Z. (2024). Resilience and agility in sustainable supply chains: a relational and dynamic capabilities view. J. Bus. Res. 183, 114855. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2024.114855.
Ali, A. & Mahfouz, A. & Arisha, A. (2017). Analysing supply chain resilience: integrating the constructs in a concept mapping framework via a systematic literature review. Supply Chain Manag.: An Int. J. 22 (1), 16–39. https://doi.org/10.1108/SCM-06-2016-0197.
Askarian, B. & Poorzarandi, M.E. & Haqiqat-Monfared, J. (2021). Ranking of resilient suppliers in the drug supply chain by combining the techniques of network analysis and Fuzzy Dimetal, Strategic Management in Industrial Systems, 16(58), 1-13. (In Persian).
Askarian, B. & Poorzarandi, M.E. & Haqiqat-Monfared, J. (2021). Ranking of resilient suppliers in the drug supply chain by combining the techniques of network analysis and Fuzzy Dimetal, Strategic Management in Industrial Systems, 16(58), 1-13. doi.org/ 10.24200/sci.2021.55787.4405. (In Persian)
Bashiri-Li, K. & Lim, M. & Akpobi, T. (2025), How to improve supply chain sustainable performance by resilience practices through dynamic capability view: Evidence from Chinese construction, Resources, Conservation & Recycling 212, 107965.
Dong & Zhou (2016). Influence factor analysis of supply chain resilience using ISM. In 13th International Conference on Service Systems and Service Management (ICSSSM) (pp 1-5) IEEE.
Eggert, J. & Hartmann, J. (2023). Sustainable supply chain management–a key to resilience in the global pandemic. Supply Chain Manag.: An Int. J. 28 (3), 486–507. https:// doi.org/10.1108/SCM-10-2021-0463.
Han, Y. & Chong, W.K. & Li, D. (2020). A systematic literature review of the capabilities and performance metrics of supply chain resilience. Int. J. Prod. Res. 58 (15), 4541–4566.
Holgado, M. & Niess, A. (2023). Resilience in global supply chains: analysis of responses, recovery actions and strategic changes triggered by major disruptions. Supply Chain Manag.: An Int. J. https://doi.org/10.1108/SCM-01-2023-0020.
https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2024.141215.
Huang, K. & Wang, K. & Lee, P.K. & Yeung, A.C. (2023). The impact of industry 4.0 on supply chain capability and supply chain resilience: a resource-based view. Int. J. Prod. Econ. 262, 108913. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2023.108913
Karimi-Zarchi, M. & Mabodi, H. & Fathi, M.R. & Khosravi, A. (2020). Providing resilient defense supply chain model using structural-interpretative modeling. Journal of Improvement Management, 14(2), 67-91.
Kong, L. & Koh, L. & Sena, V. & Robinsson, D. & Wood, M. (2025). Towards a resilience evaluation framework for hydrogen supply chains: A systematic literature review and future research agenda. International Journal of Hydrogen Energy. 99 (2025) 589–606.
Li, Y. & Christopher, W. & dean, C. (2018). Network characteristics and supply chain resilience under conditions of risk propagation. International journal of production economics, 38-55.
Lin, J. & Fan, Y. (2024). Seeking sustainable performance through organizational resilience: examining the role of supply chain integration and digital technology usage. Technol. Forecast. Soc. Change 198, 123026. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2023.123026.
Martin, J. & Hofmann, E. (2019). "Towards a framework for supply chain finance for the supply side", Journal of Purchasing and Supply Management, 25(2), 157-171.
Mirhabibi, D. & Farsijani, H. & Modiri, M. & Khalili-Damghani, K. (2021). Explaining the role of integrated supply chain to achieve world-class production in home electronics industries, Industrial Management Quarterly, 10(1), 102-121. (In Persian)
Mohammed, A. (2020). Towards resilient supply chain management: A quantitative study. Resources, Conservation and Recycling, 155, 104641.
Porvaziri, Z. & Modiri, M. & Farsijani, H. & Heshamzadeh-khorasgani, G. (2022). Design of sustainable production model in auto industry in terms of sanctions and global class approach. Journal of development, (48), 104-87. (In Persian)
Queiroz, M.M. & Fosso-Wamba, S. & Raut, R.D. & Pappas, I.O. (2024). Does resilience matter for supply chain performance in disruptive crises with scarce resources? Br. J. Manag. 35 (2), 974–991. https://doi.org/10.1111/1467-8551.12748.
Rahimi-sheykh, H. & Sharifi, M. & Sheharyari, M.R. (2017). Designing a Resiliense Supply Chain Model (Case Study: The Welfare Organization of Iran), J of Industrial Management Perspective, 27, 127-150. (In Persian)
Reyers, Belinda, Moore, Michele-Lee, Haider, L. & Jamila, Schlüter, Maja, (2022). The contributions of resilience to reshaping sustainable development. Nat. Sustain. 5 (8), 657–664. https://doi.org/10.1038/s41893-022-00889-6.
Seifbarghy, M. (2022). Integration of supplier selection and resilient closed loop supply chain design and ranking based on Fuzzy-MOORA-Reference Point Method. Industrial Management, 20(65).
Shashi-Centobelli, P. & Cerchione, R. & Jhamb, D. (2024), What makes people hesitant from circularity: An analysis of risk, marketing mix, cost and inconvenience, J. Consum. Behav. 23 (1) 43–60, https://doi.org/10.1002/cb.2143.
Shashi-Centobelli, P. & Cerchione, R. & Ertz, M. (2020). Managing supply chain resilience to pursue business and environmental strategies. Bus. Strat. Environ. 29 (3), 1215–1246.
Shen, Z.M. & Sun, Y. (2023). Strengthening supply chain resilience during COVID-19: a case study of JD.com. J. Oper. Manag. 69 (3), 359–383. https://doi.org/10.1002/ joom.1161.
Silva, M.E. & Pereira, M.M. & Hendry, L.C. (2023). Embracing change in tandem: resilience and sustainability together transforming supply chains. Int. J. Oper. Prod. Manag. 43 (1), 166–196. https://doi.org/10.1108/IJOPM-09-2022-0625.
Singh, J. & Hamid, A.B.A. & Garza-Reyes, J.A. (2023). Supply chain resilience strategies and their impact on sustainability: an investigation from the automobile sector. Supply Chain Manag.: An Int. J. 28(4), 787–802. https://doi.org/10.1108/SCM-06-2022- 0225.
Wieland, A. & Stevenson, M. & Melnyk, S.A. & Davoudi, S. & Schultz, L. (2023). Thinking differently about supply chain resilience: what we can learn from social-ecological systems thinking. Int. J. Oper. Prod. Manag. 43 (1), 1–21. https://doi.org/10.1108/ IJOPM-10-2022-0645.
Yuan, S. & Pan, X. (2023). The effects of digital technology application and supply chain management on corporate circular economy: a dynamic capability view. J. Environ. Manage. 341, 118082. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2023.118082.
Zaijing, G. & Dapeng, L. (2019). The resilience evaluation model of electricity system, International Conference on Industrial Technology and Management (ICITM), 26, 417-433.
Zhao, N. & Hong, J. & Lau, K.H. (2023). Impact of supply chain digitalization on supply chain resilience and performance: a multi-mediation model. Int. J. Prod. Econ. 259, 108817. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2023.108817.

نص كامل:



 

 فصلنامه مدیریت عملیات

                                             سال چهارم، شماره 16، زمستان 1403

تعیین تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو

تاریخ دریافت: 02/06/1404           تاریخ پذیرش: 18/06/1404

محمدرضا فلاح ¹

حبیب اله جوانمرد²

 رضا رادفر ³

چکیده:

برای تاب­آوری زنجیره­های تأمین لازم است تاثیرات ساختاری متغیرهای موثر تعیین شوند تا براساس نوع تاثیرات آنها اقدامات لازم انجام شوند. هدف این تحقیق تعیین تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو در ایران است. روش انجام پژوهش توصیفی پیمایشی با رويكرد مدل­سازي و با توجه به شناسایی روابط بین متغیرها از نوع همبستگی درگروه تحقیقات ­آمیخته­اکتشافی است. جامعه مورد مطالعه خبرگان هستند که با تحلیل دلفی فازی از نظرات آنها متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو تعیین شده سپس اثرات متغیرها با روش مدلسازی ساختاری در یک مدل طراحی شده است. با توجه به مدل ارائه شده مشخص شد که برای تاب­آوری زنجیره تامین قطعه­سازی، مدیریت هزینه استراتژیک، قدرت نفوذ بسیار بالایی دارد و شرط اساسی و بنیادین تاب­آوری است. مدیریت ریسک، همکاری در زنجیره و افزونگی قدرت نفوذ بالایی داشته و از مدیریت هزینه استراتژیک تاثیرپذیری دارند. متغیر افزونگی، قدرت نفوذ بالایی دارد و بر شش متغیر تاثیرگذار است. متغیر انعطاف­پذیری، نوآوری و کیفیت، قدرت نفوذ و میزان وابستگی مشابهی دارند و چون تحت تاثیر افزونگی قرار دارند بصورت هم عرض قراردارند. متغیرهای چابکی، تحویل موثر و کارا نیز از وابستگی بالا اما نفوذ اندکی برخوردار هستند. این متغیرها بر وفاداری مشتری اثرگذار هستند و به سایر متغیرهای قبلی وابسته هستند، وفاداری مشتری یک متغیرهای کاملا وابسته محسوب می‌شود و نشان می­دهد که شرط نهایی تاب­آوری حفظ رضایت و وفاداری مشتریان است.

واژگان کلیدي: تاب­آوری، زنجیره­تامین، قطعه­سازی، تاثیرات ساختاری.

1-       مقدمه

تغییرات محیط، رقابت و تکنولوژی به طور مداوم زنجیره­تامین را تحت تأثیر قرار می­دهد.  برای مواجهه با سطوح بالایی از اختلال و بی‌ثباتی، تاب‌آوری میتواند به عنوان یک راهکار اساسی بکارگرفته شود. در یک تعریف تاب‌آوری یعنی توانایی سیستم برای بازگشت به حالت اولیه یا مطلوب‌تر پس از بروز اختلال. بنابر این تعریف، تاب‌آوری نقطه تلاقی مقاومت، انعطاف‌پذیری و سازگاری شناخته می‌شود (سیف برقی، 2022). در هر زنجیره تأمین، ریسک‌های عملیاتی مربوط به عدم قطعیت‌های ذاتی مانند عدم قطعیت در تقاضا، عرضه، زمان انتظار تحویل، قیمت‌ها، موجودی مواد اولیه و کمیت و کیفیت محصولات هستند؛ علاوه بر این، احتمال بروز ریسک‌های خارجی مانند تحریم، نوسانات ارزی و تورم در شرایط فعلی کشور زیاد است. بنابراین، در چنین شرایطی، بررسی تاب‌آوری زنجیره تأمین ضروری می‌شود (زایجینگ  و داپنگ، ۲۰۱۹). شرکت­ها باید با ارزیابی تاب‌آوری زنجیره تأمین، نحوه استفاده از منابع را هدایت و ارزیابی کنند تا بتوانند ضمن انعطاف در برابر تغییرات، مسیر خود را برای دستیابی به اهداف مورد نظر، به طور مناسب‌تری کنترل و مدیریت کنند (لی و همکاران، ۲۰۱۸).

تأمین‌کنندگان قطعات خودرو در کشور به دلیل فعالیت در عرصه تغییرات سریع فناوری و عدم قطعیتی که در فعالیت‌های آنها وجود دارد، در معرض اختلالات متنوع و گسترده‌ای هستند که می‌تواند باعث کاهش رقابت‌پذیری و رضایت مشتری و در نهایت کاهش سودآوری آنها شود. اختلالاتی مانند تحریم، تغییرات نرخ ارز، عدم تکمیل زیرساخت‌های صنعت، تغییرات در تقاضا و انتظارات مشتریان، تغییرات سریع فناوری، کیفیت پایین محصولات تأمین‌کنندگان، اختلال در کار تأمین‌کنندگان، عدم انعطاف‌پذیری در عرضه و غیره را می‌توان برشمرد (کریمی زارچی و همکاران، 1399). زنجیره‌های تأمین قطعات خودرو در برخورد با اختلالات در تامین و توزیع می­توانند با بررسی پیچیدگی تاب‌آوری زنجیره تأمین با بهره‌گیری از همکاری تأمین‌کنندگان تاب‌آور، با کمترین هزینه، حداقل زمان و بیشترین قابلیت اطمینان و انعطاف‌پذیری به تقاضای صنعت پاسخ دهند، هزینه‌های خرید و زمان‌های تأخیر را تا حد زیاد کاهش و توانایی ادامه فعالیت در صورت بروز اختلالات، رقابت‌پذیری شرکت و رضایت مشتری را افزایش داد (عسکریان و همکاران، 2021).

برخورداری از تاب‌آوری نیاز به آمادگی دارد. اولین اقدام در این مسیر، تعیین عوامل تاب­آوری زنجیره تامین است. شناسایی عومل موثر بر تاب‌آوری در ارزیابی و پایش وضعیت زنجیره تأمین جهت برنامه‌ریزی مناسب، ضروری است زیرا  این عوامل، مبنای سنجش پیشرفت به سمت بهبود عملکرد زنجیره­تامین در شرایط عدم­اطمینان است. گام بعدی تعیین روابط و تاثیرات ساختاری متغیرهای موثر است. مدیران با دانستن روابط ساختاری متغیرهای موثر برای اقدامات موثر تصمیم­گیری خواهند نمود. با وجود تحقیقات انجام شده در حوزه تاب‌آوری زنجیره تأمین، هنوز شکاف­های تحقیقاتی زیادی وجود دارد. اکثر تحقیقات انجام شده در این زمینه از یک جنبه خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و از جامعیت کافی برخوردار نیستند. بیشتر مطالعات انجام‌شده وضعیت متغیرها در عملکرد زنجیره تامین را بررسی کرده­اند (ریرز⁴ و همکاران، 2022). دسته دیگری از تحقیقات از طریق مقالات مروری عوامل تاب­آوری را دسته­بندی کرده‌اند، اما تعیین عوامل موثر بر تاب­آوری بصورت ساختار تاثیرات آنها بریکدیگر، در عمل نادیده گرفته‌شده است (هان⁵  و همکاران، 2020). علاوه براین ساختار تاثیرات متغیرهای زنجیره تأمین تاب­آور باید متناسب با وضعیت هر کشور تعیین شوند تا براساس همان شرایط موجب برنامه‌ریزی و اقدام برای توانمندی در تاب‌آوري باشد.

صنعت قطعه­سازی در کل دنیا دارای محیط پرفشار در رقابت است. شرکت­های قطعه­ساز در ایران علاوه بر درگیری در محیط رقابت با عرضه­کنندگان داخلی و خارجی در سرایط تحریم با فشارها و تهدیدات مضاعف روبرو هستند و لزوم افزایش تاب­آوری برای آنها بیشتر از سایر کشورها احساس می­شود. تعیین متغیرهای موثر بر تاب­آوری برای شرکت‌های فعال در صنعت قطعه‌سازی خودروها جهت حفظ بازار و افزایش توانایی تولید ضرورت دارد  (سینگ⁶ و همکاران، 2023). با توجه به وجود متغیرهای متعدد که می­توانند بر تاب­آوری زنجیره تامین قطعه­سازی خودرو موثر باشند و نیز نوع تاثیرات آنها بر یکدیگر مسئله اصلی پژوهش این است، که عوامل موثر بر تاب­آوری زنجیره تامین قطعه­سازی خودرو ایران شامل چه مواردی است و مدل اثرات آنها به چه صورت است.

2 - ادبیات تحقیق

تاب‌آوری زنجیره تأمین

تاب‌آوری زنجیره تأمین بر سازگاری سیستم برای مقابله با رویدادهای مخرب موقت تمرکز دارد. عناصر تشکیل‌دهنده تاب‌آوری توضیح می‌دهند که چگونه زنجیره تأمین می‌تواند به یک رویداد واکنش نشان دهد، به آن واکنش نشان دهد و از آن بهبود یابد. یک سیستم تولیدی زمانی انعطاف‌پذیر است که بتواند خطرات موقت یا دائمی را جذب کند و خود را با شرایط به سرعت در حال تغییر، بدون از دست دادن عملکرد خود، تطبیق دهد (کونگ⁷ و همکاران، 2025).

زنجیره تامین تاب­آور قابلیتی تطبیقی از یک زنجیره تامین به منظور کاهش احتمال رویارویی با اختلالات ناگهانی، مقاومت در برابر گسترش اختلالات با حفظ کنترل بر ساختارها و عملکرد، بهبود، ترمیم و پاسخ توسط برنامه واکنشی فوری و موثر برای جلوگیری از اختلال و بازگرداندن زنجیره تامین به حالت مقاوم عملیاتی می باشد. ادغام عملیات پایداری در زنجیره‌های تأمین به دلیل نقش آن در افزایش تاب‌آوری، به طور فزاینده‌ای شناخته شده است (آهی و سیرسی⁸، ۲۰۱۳؛ علی و همکاران، ۲۰۱۷). مطالعات اخیر، رابطه‌ی بین عوامل پایداری و تاب‌آوری، به‌ویژه در محیط‌هایی که اقدامات واکنشی غالب هستند، نشان می‌دهند (اگرت و هارتمن⁹، 2023؛ شن و سان، 2023). برای مثال، مطالعه روش‌های پایداری مانند استفاده بهینه از منابع و به حداقل رساندن ضایعات، کلید کاهش وابستگی به منابع کمیاب و در نتیجه افزایش تاب‌آوری زنجیره تأمین در هنگام کسری منابع یا نوسانات قیمت است (اکرم¹⁰ و همکاران، 2024). علاوه بر این، برنامه‌هایی مانند مدیریت زیست‌محیطی و مسئولیت اجتماعی نه تنها به مدیریت خطرات بالقوه در زنجیره تأمین کمک می‌کنند، بلکه ظرفیت پاسخگویی به بلایای طبیعی، تغییرات نظارتی و درگیری‌های اجتماعی را نیز افزایش می‌دهند (ویلند¹¹ و همکاران، 2023). علاوه بر این، نوآوری‌های تکنولوژیکی مبتنی بر پایداری، مانند فناوری سبز و تبدیل دیجیتال، انعطاف‌پذیری و سازگاری زنجیره‌های تأمین را افزایش می‌دهند و آنها را قادر می‌سازند تا بین تغییرات بازار انعطاف‌پذیر باقی بمانند (سینگ و همکاران، 2023). علیرغم این پیشرفت‌ها، هنوز بحث‌هایی در مورد چگونگی مشارکت سیستماتیک فعالیت‌های مربوط به ثبات در تاب‌آوری وجود دارد و برخی معتقدند که این اقدامات ممکن است ماهیت فعالی داشته باشند و در درجه اول به جای تبدیل زنجیره‌های تأمین، در خدمت ثبات باشند (یوان¹² و همکاران، 2023). 

متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین

شناسایی به موقع ریسک، تخصیص کارآمد منابع و تنظیم استراتژیک هم برای حفظ تداوم عملیاتی در طول بحران‌ها لازم است و هم برای افزایش تاب­آوری ضروری هستند (ویلند و همکاران، 2023). با مدیریت ریسک زنجیره‌ تأمین انعطاف‌پذیر می‌توانند به سرعت استراتژی‌های خود را در پاسخ به اختلالات تغییر دهد و اطمینان حاصل کنند که مسئولیت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی حتی تحت فشار نیز رعایت می‌شوند (آهی و سیرسی، ۲۰۱۳). تطبیق­پذیری به عنوان فعالیت‌های واکنشی به طور فزاینده‌ای به دلیل موثر بودن در توسعه پایداری در تاب آوری زنجیره تامین اثرگذارند (علی و همکاران، ۲۰۱۷؛ هوانگ¹³ و همکاران، ۲۰۲۳؛ ژائو¹⁴ و همکاران، ۲۰۲۳). انعطاف‌پذیری سازمان و پذیرش فناوری‌های نوین، زنجیره‌های تأمین را در مقابل  اختلالات سازگار و تاب­آور کرده و همزمان عملکرد پایدار را افزایش می­دهد (کوئیروز ¹⁵و همکاران، 2024؛ لین و فن¹⁶ ، 2024). علاوه بر این عوامل، نوآوری‌های مبتنی بر تاب‌آوری، مانند پذیرش فناوری‌ها، ظرفیت زنجیره تأمین را برای تحمل چالش‌های بیشتر افزایش می‌دهند و در نتیجه با کاهش اثرات زیست‌محیطی و حفاظت بهتر از منابع، پایداری را افزایش می‌دهند (هوانگ و همکاران، 2023). عوامل تاب‌آوری با تأکید بر پشتیبانی بازاریابی، تأمین‌کنندگان و توزیع‌کنندگان در طول بحران‌ها، انعطاف‌پذیری را افزایش می‌دهد که به نوبه خود از توسعه پایدار پشتیبانی می‌کند )عبدالعزیز و همکاران، 2024؛ ویلند و همکاران،  2023).

بهبود یکپارچگی زنجیره تأمین از دیگر عواملی است که برای دستیابی به تاب‌آوری، موثر است (میرحبیبی و همکاران، 2021). بر این اساس، بررسی راهکارهای مختلف برای دستیابی به همکاری و هماهنگی مناسب بین شرکت‌های درون یک شبکه یا زنجیره فعالیت، یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران و محققان مدیریت بوده و خواهد بود. تحلیل و ارائه راهکار برای دستیابی به هماهنگی درون سازمانی، یکی از مباحث اصلی مورد بحث و بررسی محققان بازاریابی در حوزه‌های رفتاری، ساختاری، استراتژیک و عملیاتی است و فعالیت‌های گسترده‌ای در این زمینه انجام شده است (هولگادو و نیس¹⁷، ۲۰۲۳). عوامل تاب‌آوری گوناگون و متنوع هستند و اثر و اهمیت هرکدام به وضعیت محیط بطور مثال یک کشور دارد. برای مثال، وقتی کشوری در معرض تغییرات بازار، تکنولوژی و نوآوری قرار می‌گیرد، باید در بررسی­ها به ابعاد اجتماعی و زیست‌محیطی، همراه با مسائل مختلف اقتصادی بازار کار، انرژی و سرمایه‌گذاری توجه کند و لازم است بسیاری شاخص‌ها و ابعاد مختلف را با هم ترکیب کرده و شاخص تاب‌آوری را معرفی و اندازه‌گیری کند (سیلوا¹⁸و همکاران، 2023). در تنوع شاخص‌­ها باید با شناسایی ابعاد و اندازه‌گیری تاب‌آوری هرکدام در سطوح مختلف مورد بررسی قرار گیرند (کوئیروز و همکاران، 2024). 

تعیین عوامل تاب­آوری به مراحل مواجه با تاب­آوری مربوط است. بیشتر متون مربوط به تاب‌آوری، سه مرحله را در نظر می‌گیرند: فعالیت‌های آماده‌سازی قبل از اختلال، واکنش‌ها در حین اختلال، و بازیابی و رشد پس از اختلال (هان و همکاران، ۲۰۲۰؛ شاشی¹⁹ و همکاران، ۲۰۲۰). مفهوم تاب‌آوری شامل عناصر پیشگیرانه (برای جلوگیری از وقوع اختلال)، عناصر واکنشی (برای مهار و تثبیت اختلال در هنگام وقوع) و عناصر استراتژیک (به گونه‌ای که شرکت‌ها بتوانند به سطح عملکرد قبلی خود برسند یا از آن فراتر روند) می‌شود. بنابراین، تاب‌آوری به عنوان یک حالت یا نتیجه واحد مفهوم‌سازی نمی‌شود؛ در عوض، به عنوان یک فرآیند پویا در نظر گرفته می‌شود. تاب‌آوری مستلزم چابکی، انطباق‌پذیری، افزونگی و انعطاف‌پذیری است تا بتوان با هر نوع اختلالی مقابله کرد (سینگ و همکاران، 2023).

مارتین و هافمن²⁰ (2019) هشت عامل که دستیابی به تاب­آوری در زنجیره تامین را تسهیل می­کنند، معرفی کرده­اند. این ده عامل عبارتند از: 1) چابکی: چابکی به عنوان توانایی بقا در محیط کسب و کار در حال تغییر و غیرقابل پیش­بینی. تاب­آوری مستلزم چابکی است تا به رویدادهای پیش­بینی نشده، سریع واکنش نشان دهد. 2) همکاری و مشارکت میان اعضاء زنجیره، به مدیریت اثربخش ریسک­ها کمک می­کند. 3) به اشتراک­گذاری اطلاعات، در تخفیف یا کاهش ریسک زنجیره تأمین کمک می­کند. 4) قابلیت­های پویا توانمندساز اصلی در تاب­آوری زنجیره تأمین است. 5) مدیریت ریسک بین اعضای زنجیره تأمین 6) اعتماد میان اعضاء پیش­نیاز به اشتراک­گذاری ریسک است. 7) تطبیق­پذیری و سازگاری سیستم درمواجهه با اختلال 8) مدیریت هزینه در زنجیره تأمین. هزینه مناسب زنجیره تأمین می­تواند تاب­آوری را تسهیل کند.

پیشینه تحقیق

مهرابی و کریمی نژاد­­ (1396) در پژوهشی به بررسی عوامل تاب­آوری زنجیره تامین در شرکت پتروشیمی پرداختندکه مهمترین شاخص­هاي آسیب­پذیري در زنجیره تامین: آشفتگی، فشارهاي خارجی و ارتباطات و با اهمیت­ترین توانمندي­هاي تاب­آوری: کارایی، بازیابی و انطباق­پذیري ارزیابی شدند. اولویت­بندي عوامل تاثیرگذار بر یکپارچه­سازي الگوهاي زنجیره تامین ناب، چابک، تاب­آور و سبز در بخـش لجستیک و زنجیره تامین شرکت ایران­خودرو پرداختند نتایج نشان دادکه معیارهاي هزینه، سطح سرویس و زمان انتظار از اولویت بالاتري برخوردار هستند.

رحیمی و همکاران (1397) در پژوهشی با هدف طراحي مدل زنجيره‌تأمين تاب‌آور ارتباط با تأمین‌کننده، انعطاف­پذیری، چابکی، افزونگی و امنیت را در تاب­آورسازی زنجیره تأمین مؤثر دانستند. ارتباط با تأمین­کننده به عنوان محرک­ترین و افزونگی، چابکی و امنیت وابسته­ترین و تحت تاثیرترین اقدامات برای تاب­آوری زنجیره تأمین صنایع دفاعی می­باشند. بنابراین مدیران قبل از هر چیز می­بایست بر برقراری ارتباط مؤثر با تأمین­کنندگان جهت ارتقاء تاب­آوری زنجیره تأمین متمرکز گردند، تاب­آوری لازم در مواجهه با آنها را کسب نمایند. معیارهای عملیاتی همچون قیمت در رتبه اول و معیارهای کیفیت و ایمنی در زنجیره تأمین در اولویت­های بعدی قرار دارند.

صدیق­پور و همکاران (1397) در پژوهشی برای طراحي و تبيين مدل زنجيره تأمين تاب آور در صنعت داروسازي ايران پرداختند. آنها ابعاد اقتصادي، زيسـت محيطي و اجتماعي و عدم قطعيت در برخـي پارامترها همچون تقاضا و ميزان برگشتي، به بهبود عملكرد زنجيره تأمين از نظر سودآوري و پاسخگويي به نيازهاي مشتريان را معرفی کردند که به تاب­آوری زنجیره تامین منجرمي­شود. عوامل معرفی شده در ابعاد مطالعه آنها شامل سیستم یکپارچه، سطح تبادل اطلاعات با تامین‌کنندگان و دارا بودن سیستم­های تبادل اطلاعات با مشتریان معرفی شده­اند. 

پوروزیری و همکاران (1401) در پژوهشی به طراحی مدل تولید پایدار در صنعت خودرو در شرایط تحریم و با رویکرد کلاس جهانی جهت تعیین روابط و چگونگی تاثیر عوامل بر یکدیگر و اولویت بندی شاخص­ها پرداختند نتایج به دست آمده مبین آن است که در راستای رسیدن به تولید پایدار در صنعت خودرو نیاز به توجه بیشتر به بعد زیست محیطی به عنوان یکی از مهمترین و اثرگذارترین ابعاد تولید پایدار است و برای اجرای استراتژی­های مرتبط با آن موانع درون سازمانی نقش بسزایی دارند.

دونگ و ژو (2017) پژوهشی را با عنوان شناسایی ابعاد موثر بر تاب­آوری زنجیره تامین در صنایع تولیـدي کشور چین انجام دادند، نتایج نشان داد که انعطاف­پذیري، چابکی، تسهیم اطلاعات، انطباق­پذیري و لجستیک پویا به عنوان ابعاد پراهمیت هستند.

لی و همکاران (2018)، با هدف بررسی تاب‌آوری کلی شبکه زنجیره تأمین به دلیل گسترش ریسک در یک شبکه زنجیره تأمین، به طور سیستماتیک عوامل تعیین‌کننده تاب‌آوری را بررسی کرده و تحلیل جامعی در مورد چگونگی تأثیر ساختار شبکه و ظرفیت ریسک گره بر جنبه‌های مختلف تاب‌آوری زنجیره تأمین ارائه دادند. نتایج نشان داد که چارچوب چندبعدی توصیف بهتری از پیچیدگی ارائه می‌دهد و از تصمیمات مدیریتی با دانش بیشتر در مورد سرمایه‌گذاری در بهبود تاب‌آوری پشتیبانی می‌کند. نتایج نشان داد که چارچوب چندبعدی، توصیف بهتری از پیچیدگی ارائه می‌دهد و با دانش بیشتر در مورد سرمایه‌گذاری در بهبود تاب‌آوری، از تصمیمات مدیریتی پشتیبانی می‌کند. 

محمد (2020) با بررسی چالش‌های اکتشاف، شناسایی و تعیین سطح مقاومت و انعطاف‌پذیری زنجیره تأمین، شناسایی مکمل‌های لازم برای مقاومت در زنجیره تأمین، با در نظر گرفتن معیارهای توسعه، مدیریت زنجیره تأمین را به صورت کمی بررسی کرد. او نشان داد که یک چارچوب جامع از شاخص‌های تاب‌آوری، به عنوان یک ابزار تصمیم‌گیری مناسب برای سنجش تاب‌آوری، بینش‌های روشنی در مورد مزایای موفقیت در کسب‌وکار بسیار رقابتی امروزی ارائه می‌دهد و شکاف موجود در انتخاب منابع را پر می‌کند.

بشیری و همکاران (2025) در پژوهشی با هدف بررسی عملکرد زنجیره تأمین پایدار بواسطه تاب­آوری با یک رویکرد پویا، به طور سیستماتیک عوامل تعیین­کننده تاب­آوری را بررسی و یک تجزیه و تحلیل جامع در مورد چگونگی تأثیر ساختار شبکه و پایداری آن بر جنبه­های مختلف تاب­آوری زنجیره تامین ارائه دادند. نتایج نشان دادکه عوامل تاب­آوری عملکرد زنجیره تامین پایدار را افایش می­دهد.  در این تحقیق عواملی از تاب­آوری که تاثیرات بیشتر در افزایش عملکرد زنجیره تامین دارند، معرفی و پیشنهاد شده­اند.

3- روش تحقیق

روش تحقیق، اکتشافی و از نوع آمیخته کیفی-کمی با سناریونویسی است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها در بخش کیفی، مصاحبه و در بخش کمی، اسناد و پرسشنامه بود. نمونه‌ها در بخش کیفی، ده نفر از خبرگان بودند که الزامات علمی و عملی لازم را در حوزه بازاریابی و زنجیره تأمین داشتند. سه معیار برای انتخاب تخصص در نظر گرفته شده است: 1) حداقل مدرک کارشناسی ارشد در مهندسی صنایع، مدیریت صنعتی و بازرگانی 2) دارای تخصص و تجربه مرتبط با زنجیره تأمین، تولید و توزیع.۲) حداقل ۱۵ سال سابقه کار در تولید قطعات خودرو. متخصصان با روش نمونه‌گیری گلوله برفی شناسایی شدند. اطلاعات متخصصان در جدول 1 ارائه شده است..

جدول 1. اطلاعات خبرگان

سال تجربه	تخصص و تجربه	رشته تحصیلی	تحصیلات	ردیف
22	زنجیره تامین	مهندسی صنایع	دکتری	1
24	کیفیت و بهره­وری	مهندسی صنایع	دکتری	2
21	زنجیره تامین	مدیریت صنعتی	دکتری	3
19	مدیریت عملیات	مدیریت صنعتی	دکتری	4
19	زنجیره تامین	مدیریت صنعتی	دکتری	5
21	توزیع و فروش	مدیریت بازرگانی	دکتری	6
21	تامین و تدارکات	مدیریت بازرگانی	دکتری	7
22	زنجیره تامین	مهندسی صنایع	کارشناسی ارشد	8
23	مدیریت لجستیک	مدیریت صنعتی	کارشناسی ارشد	9
27	توزیع و قروش	مدیریت بازرگانی	کارشناسی ارشد	10

 

از نظرات خبرگان برای تعیین متغیرهای موثر بر تاب­آوری زنجیره­تامین با استفاده از روش دلفی فازی استفاده شد و در ادامه نیز از نظرات آنها در تکمیل جداول تحلیل ISM برای تعیین روابط ساختاری متغیرها بهره­گرفته شده­است. 

4 - تحلیل داده­ها و یافته­ها

برای تحلیل داده­ها دو مرحله انجام شده­است که در ادامه تشریح شده­اند.

مرحله اول تعیین متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه­سازی

برای شناسایی متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه­سازی ابتدا جدول متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه­سازی از مدل مفهومی فلاح و همکاران 1404 تهیه شده و با استفاده از نظر خبرگان با روش دلفی فازی این متغیرها بررسی و  ضرورت آنها برای طراحی روابط ساختاری تعیین شده­است. جدول 2 متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه­سازی را برای نظرسنجی از خبرگان نشان می­دهد.

جدول 1. متغیرهای تاب‌آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه‌سازی

ردیف	متغیرها	مفاهیم و مصادیق متغیرها
1	کیفیت	کیفیت محصولات تولیدی و خدمات لجستیکی
2	هزینه متناسب	مهندسی ارزش در تخصیص و تسهیم هزینه­ها
3	انعطاف‌پذیری	قابلیت انعطاف در تغییر تولید و همسویی با تغییرات محیط رقابت
4	نوآوری	نوآوری در محصولات و ارائه محصولات جدید و توسعه محصولات
5	زمان انتظار و تحویل به موقع	تحویل محصول تطبق سفارشات و وعده شده به مشتری
6	خدمات پس از تحویل	تامین نیازهای مشتری و روابط با مشتری
7	چابکی	داشتن مشخصه­های سیستم چابک در تولید و تحویل
8	قابلیت تطبیق‌پذیری	سرعت تطبیق با تغییرات بازار و نیاز مشتریان
9	افزونگی	تکمیل منابع و ظرفیت­ها در زنجیره تامین
10	همکاری	اشتراک عملیاتی و سود و زیان بین اعضای زنجیره تامین
11	مدیریت‌ریسک	اجرای مدیریت ریسک در زنجیره تامین و تهسیم آن در زنجیره
12	اقتصاد مقاومتی	مدیریت منابع با رعایت صرفه جویی بین همه اعضای زنجیره

پس از ارائه دوازده متغیر موثر بر تاب­آوری زنجیره تامین به خبرگان، نظر آنها با استفاده از روش دلفی فازی اخذ شد. جدول 3 نتایج مرحله اول نظرات خبرگان در روش دلفی فازی را نشان داده­است. عناصری که مقدار اجماع کمتر از 70 صدم دارند در مرحله اول حذف شدند.

جدول 2. فراوانی پاسخ طیف لیکرت پرسشنامه در روش دلفی فازی- مرحله اول- حد آستانه

ردیف	طیف پرسشنامه					تعداد خبرگان	ارزش فازی هر یک از سوالات			مقدار دی فازی شده	درصد اجماع
	خیلی کم(1)	کم (2)	متوسط (3)	زیاد (4)	خیلی زیاد(5)		L	M	U
1			0	2	8	10	3	4.76636	5	4.383178487	85
2			3	6	1	10	3	3.87405	5	3.937022591	80
3			1		9	10	3	4.87391	5	4.436955345	89
4		1	1		8	10	2	4.4238	5	3.961901055	80
5			1	2	7	10	3	4.54363	5	4.271815881	70
6				1	9	10	4	4.94452	5	4.722262082	94
7			2	8		10	3	3.88657	4	3.693283316	90
8	6		1	3		10	1	1.98713	5	2.493566929	35
9		1	2	7		10	2	3.75418	4	3.377087952	85
10				3	7	10	4	4.83541	5	4.667706103	93
11			1	6	3	10	3	4.40056	5	4.200279342	75
12	7	2	1	1		10	1	1.78256	5	1.941279105	39

در جدول 3 ردیف­های 8 و 12 دارای درصد اجماع کمتر از 70 صدم بودند و حذف شدند. سایر عناصر دارای اجماع بالای 70 صدم بودند و به عنوان متغیرهای موثر بر تاب­آوری زنجیره تامین به دور دوم رفت و در دور دوم ده عنصر باقیمانده با اجماع بالای 70 صدم مورد تایید قرار گرفتند. خبرگان دلیل حذف دو متغیر را تشابه و هم­پوشانی آنها با دو متغیر دیگر دانسته­اند و توضیح داده­اند که متغیر اقتصاد مقاومتی با متغیر هزینه­متناسب و متغیر انعطاف­پذیری با قابلیت تطبیق‌پذیری بهتر است ادغام شوند.

برای تایید این اجماع اقدام به آزمون دبلیو کندال (ضریب توافق) شد. فرضیه صفر اتفاق نظر بین نظر خبرگان را می­سنجد. در آزمون مرحله دوم مقداردرجه آزادی و مقدار خی دو، برابر 68/10 و ضریب کندال 839/0 و سطح معنی­داری 122/0 بوده و چون در سطح خطاي کوچکتر از 1% معنی دار نیست و ضریب کندال از 5/0 بالاتر است و به 1 میل می کند لذا با اطمینان 99%  می توان بیان داشت که تفاوت میانگین رتبه­ها معنی‌دار نبوده و اتفاق نظر میان اعضاي پانل وجود دارد. بنابراین جدول نهایی متغیرهای موثر بر تاب­آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه­سازی خودرو بصورت جدول 4 معرفی شده­اند.

جدول 3. متغیرهای موثر بر تاب‌آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه‌سازی خودرو

ردیف	متغیرها	عنوان انگلیسی متغیر	اختصار
1	همکاری در زنجیره	Partnership	PR
2	کیفیت	Quality	QL
3	مدیریت ریسک	Risk Management	RM
4	نوآوری	Innovation	IN
5	افزونگی  در زنجیره	Redundancy	RE
6	تحویل موثر و کارا	Productive Delivery	PD
7	انعطاف پذیری	Flexibility	FL
8	وفاداری مشتری	Customer Loyalty	CL
9	چابکی	Agility	AG
10	مدیریت هزینه استراتژیک	Strategic Cost Management	SC

مرحله دوم طراحی مدل تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری در صنعت قطعه­سازی خودرو در ایران

برای طراحی مدل تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری در صنعت قطعه­سازی ایران از روش مدلسازی ساختاری-تفسیری استفاده گردید. این روش یک فرایند یادگیری تعاملی است که در آن مجموعه‌ای از سازه‌های متفاوت در قالب یک مدل نظام‌مند و جامع، ساختاردهی می‌شوند. گام­های انجام مدلسازی ساختاری در ادامه ارائه شده­است.

گام اول تشکیل ماتریس خودتعاملی ساختاری

ماتریس خودتعاملی ساختاری²¹ (SSIM) نخستین ماتریس در مدلسازی ساختاری-تفسیری است. از این ماتریس برای شناسایی روابط درونی شاخص‌ها مبتنی بر دیدگاه خبرگان استفاده می‌شود. ماتریس بدست آمده در این گام نشان می‌دهد یک متغیر بر کدام متغیرها تاثیر دارد و از کدام متغیرها تاثیر می‌پذیرد. برای شناسایی الگوی روابط عناصر از نمادهایی مانند جدول 5 استفاده می‌شود.

جدول 4. حالت‌ها و علائم مورد استفاده در بیان رابطه متغیرها

نماد	V	A	X	O
رابطه	متغیر i بر j تاثیر دارد	متغیر j بر i تاثیر دارد	رابطه دو سویه	عدم وجود رابطه

متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین برای طراحی مدل استفاده شده­اند. طراحی مدل با روش مدلسازی ساختاری-تفسیری صورت گرفت و برای این منظور نخست ماتریس خودتعاملی ساختاری²² (SRM) از متغیرهای تاب­آوری زنجیره تامین و مقایسه آنها با استفاده از چهار حالت روابط مفهومی تشکیل شده­است. جدول 6 ماتریس خودتعاملی ساختاری را نشان می­دهد.

جدول 5. ماتریس خودتعاملی ساختاری متغیرهای تاب آوری زنجیره تامین

متغیرهای تاب­آوری	SC	RM	PR	RE	FL	QL	IN	AG	PD	CL
مدیریت هزینه استراتژیک(SC)		V	V	V	V	V	V	O	O	O
مدیریت ریسک(RM)			O	V	V	V	V	O	O	V
همکاری در زنجیره(PR)				V	V	V	V	V	V	V
افزونگی(RE)					V	V	V	V	V	V
انعطاف پذیری(FL)						V	V	V	V	O
کیفیت(QL)							O	V	V	V
نوآوری(IN)								V	V	V
چابکی(AG)									V	V
تحویل موثر و کارا(PD)										V
وفاداری مشتری(CL)

گام دوم تشکیل ماتریس دریافتی

ماتریس دریافتی²³ از تبدیل ماتریس خود تعاملی ساختاری به یک ماتریس دو ارزشی صفر و یک بدست می‌آید. در ماتریس دریافتی باید روابط ثانویه کنترل شود. به این معنا که اگر براساس روابط ثانویه باید اثرات مستقیم لحاظ شده باشد اما در عمل این اتفاق نیفتاده باشد باید جدول تصحیح شود و رابطه ثانویه را نیز نشان داد. ماتریس دریافتی متغیرهای پژوهش در جدول 7 ارائه شده است.

جدول 6. ماتریس دریافتی متغیرها

متغیرهای تاب­آوری	SC	RM	PR	RE	FL	QL	IN	AG	PD	CL
مدیریت هزینه استراتژیک(SC)	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0
مدیریت ریسک(RM)	1	0	1	1	1	1	1	1	0	1
همکاری در زنجیره(PR)	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1
افزونگی(RE)	1	0	0	0	1	1	0	1	1	1
انعطاف پذیری(FL)	0	0	0	0	0	1	1	1	1	1
کیفیت(QL)	0	0	0	0	0	0	1	0	1	1
نوآوری(IN)	0	0	0	0	0	0	1	1	1	1
چابکی(AG)	0	0	0	0	0	1	1	1	0	1
تحویل موثر و کارا(PD)	0	0	0	0	0	0	0	1	0	1
وفاداری مشتری(CL)	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0

گام سوم ایجاد ماتریس دسترسی نهایی

با وارد نمودن انتقال‌پذیری²⁴ در روابط متغیرها، ماتریس دسترسی نهایی بدست می‌آید. این یک ماتریس مربعی است که هریک از درایه‌های آن هنگامیکه عنصر به عنصر با هر طولی دسترسی داشته باشد یک و در غیراینصورت برابر صفر است. روش بدست آوردن ماتریس دسترسی با استفاده از نظریه اویلر²⁵ است که در آن ماتریس مجاورت را به ماتریس واحد اضافه می­شود. سپس این ماتریس را در صورت تغییر نکردن درایه‌های ماتریس به توان n می‌رسند. رابطه 1 فرمول تعیین دسترسی را با استفاده از ماتریس مجاورت نشان می‌دهد:

رابطه 1: تعیین ماتریس دسترسی نهایی

 

ماتریس A ماتریس دسترسی اولیه ماتریس همانی و ماتریس دسترسی نهایی است. عملیات به توان رساندن ماتریس طبق قوانین بولین²⁶ (رابطه 2) صورت می‌گیرد.

رابطه 2: قوانین بولینی                      1×1=1; 1+1=1

ماتریس دسترسی نهایی متغیرهای پژوهش در جدول 8 ارائه شده است.

جدول 8 

جدول 7. ماتریس ماتریس دسترسی نهایی متغیرها

متغیرهای تاب­آوری	SC	RM	PR	RE	FL	QL	IN	AG	PD	CL
مدیریت هزینه استراتژیک(SC)	1	1*	1*	1	1	1	1	1	1	0
مدیریت ریسک(RM)	0	0	1	1	1	1*	1	1	1	1
همکاری در زنجیره(PR)	1	0	1	1*	1	1	1	1	1	1
افزونگی(RE)	1	0	0	0	1	1	1*	1	1	1
انعطاف پذیری(FL)	0	0	0	0	0	1	1*	1	1	1
کیفیت(QL)	0	0	0	0	1	0	1	1*	1	1
نوآوری(IN)	0	0	0	0	0	0	1	1	1	1
چابکی(AG)	0	0	0	0	0	1	1	1	0	1
تحویل موثر و کارا(PD)	0	0	0	0	0	0	0	1	0	1*
وفاداری مشتری(CL)	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0

گام چهارم تعیین روابط و سطح بندی ابعاد و شاخص‌ها

برای تعیین روابط و سطح بندی متغیرهای تاب­آوری باید مجموعه خروجی‌ها و مجموعه ورودی‌ها برای هر معیار از ماتریس دریافتی استخراج شود. مجموعه دستیابی (عناصر سطر، خروجی یا اثرگذاری‌ها): متغیرهایی که از طریق این متغیر می‌توان به آنها رسید. مجموعه پیش‌نیاز (عناصر ستون، ورودی یا اثرپذیری‌ها): متغیرهایی که از طریق آنها می‌توان به این متغیر رسید. پس از تشکیل ماتریس دستیابی برای تعیین روابط و سطح بندی متغیرها «مجموعه دستیابی» و «مجموعه پیش‌نیاز» شناسایی شده،  برای متغیر  مجموعه دستیابی (خروجی یا اثرگذاری‌ها) شامل متغیرهایی است که از طریق متغیر  می‌توان به آنها رسیده. مجموعه پیش‌نیاز (ورودی یا اثرپذیری‌ها) شامل متغیرهایی است که از طریق آنها می‌توان به متغیر  رسید. مجموعه ورودی‌ها و خروجی‌ها برای تعیین سطح در جدول 9 ارائه شده است.

جدول 8. مجموعه ورودی‌ها و خروجی‌ها برای تعیین سطح متغیرها

متغیرهای تاب­آوری	خروجی: اثرگذاری	ورودی: اثرپذیری	اشتراک
مدیریت هزینه استراتژیک(SC)	RE, SC, RM, PR, QL FL, PD, CL, IN, LT	SC	SC
مدیریت ریسک(RM)	RE, RM, PR, QL, FL, PD, IN, CL	SC, RM	RM, PR
همکاری در زنجیره(PR)	RE, RM, PR, QL, FL, LT, CL, IN, LT	SC, PR	RM, PR
افزونگی(RE)	RE, QL, FL, PS, CL, IN, LT	RE, SC, RM, PR	RE
انعطاف پذیری(FL)	QL, FL, PD, QL, IN, LT	SC, FL, RE, RM, PR	FL, QL, IN
کیفیت(QL)	FL, PD, CL	RE, SC, RM, PR, QL, FL, IN	QL, FL, IN
نوآوری(IN)	AG, PD, CL	RE, SC, RM, PR, IN	IN, QL, FL
چابکی(LT)	AG, CL, PD	RE, SC, RM, PR, QL, FL, PD, IN	AG
تحویل موثر و کارا(PD)	CL, PD	RE, SC, RM, PR, QL, FL, PD, IN, AG	PD
وفاداری مشتری(CL)	CL	RE, SC, RM, PR, QL, FL, PD, CL, IN, CL	CL

گام پنجم تحلیل قدرت نفوذ-وابستگی

در مدل ISM روابط متقابل و تأثیرگذاری بین معیارها و ارتباط معیارهای با تعیین معیارهای کلیدی قدرت نفوذ و وابستگی معیارها در ماتریس دسترسی نهایی تشکیل می شود. نمودار قدرت-وابستگی برای متغیرهای مورد مطالعه در جدول را نشان می‌دهد. با توجه به خروجی محاسبات ISM وفاداری مشتری در سطح نخست قرار دارد. متغیر تحویل موثر و کارا در سطح دو قرار دارد. متغیرهای انعطاف پذیری و چابکی، سطح سوم هستند. متغیرهای نوآوری و کیفیت در سطح چهارم قرار دارند و متغیر افزونگی در سطح پنجم قرار دارد. متغیرهای مدیریت ریسک و همکاری در زنجیره سطح ششم هستند و در نهایت نیز مدیریت هزینه استراتژیک زیربنایی‌ترین عنصر مدل است. همچنین خروجی‌ها و ورودی‌های هر متغیر به ترتیب قدرت نفوذ و وابستگی آن متغیر را نشان می‌دهند. قدرت نفوذ-وابستگی متغیرهای مورد مطالعه در جدول 10 ارائه شده است.

جدول 9. قدرت نفوذ و میزان وابستگی متغیرهای تاب‌آوری در صنعت قطعه‌سازی

متغیرهای تاب­آوری	میزان وابستگی	قدرت نفوذ
مدیریت هزینه استراتژیک(SC)	1	10
مدیریت ریسک(RM)	3	9
همکاری در زنجیره(PR)	3	9
افزونگی(RE)	4	7
انعطاف پذیری(FL)	5	7
نوآوری(IN)	7	6
کیفیت(QL)	7	6
چابکی(AG)	8	3
تحویل موثر و کارا(PD)	9	2
وفاداری مشتری(CL)	10	1

گام ششم مدل تاثیرات ساختاری

براساس نمودار قدرت نفوذ-وابستگی متغیرهای مدیریت هزینه استراتژیک، قدرت نفوذ بسیار بالایی دارد و هیچ تاثیرپذیری ندارد. مدیریت ریسک، همکاری در زنجیره و افزونگی قدرت نفوذ بالایی داشته و تاثیرپذیری کمی دارند و در ناحیه متغیرهای مستقل قرار گرفته است. متغیرهای افزونگی، قدرت نفوذ بالایی دارد و بر شش متغیر تاثیرگذار است. متغیر انعطاف­پذیری، نوآوری و کیفیت، قدرت نفوذ و میزان وابستگی مشابهی دارند و چون تحت تاثیر افزونگی قرار دارند بصورت هم عرض قراردارند. متغیرهای چابکی، تحویل موثر و کارا نیز از وابستگی بالا اما نفوذ اندکی برخوردار هستند و تا حد زیادی متغیر وابسته هستند، وفاداری مشتری یک متغیرهای کاملا وابسته محسوب می‌شوند. پس از تعیین روابط و سطح متغیرها، آن‌ها به شکل مدل ارتباطی طراحی شده و در شکل 1 ارائه شده است.

 

شکل 1. مدل تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب‌آوری زنجیره تامین در صنعت قطعه‌سازی خودرو در ایران

6. نتيجه‌گيري و پیشنهادات

برای اینکه یک زنجیره­ تأمین تاب­آوری لازم را داشته باشد نیاز است تاثیرات ساختاری متغیرهای موثر بر تاب­­آوری تعیین شوند تا براساس نوع تاثیرات آنها تصمیمات اخذ و اقدامات لازم انجام شوند. هدف این تحقیق تعیین تاثیرات ساختاری متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو در ایران بوده­است. با تحلیل دلفی فازی از نظرات خبرگان متغیرهای تاب­آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو تعیین شد. نتایج پژوهش نشان داد که عوامل مدیریت هزینه استراتژیک، همکاری، مدیریت‌ریسک، افزونگی، کیفیت، انعطاف‌پذیری، نوآوری، تحویل کارا و موثر و وفاداری مشتری برای تاب‌آوری زنجیره تأمین در صنعت قطعه­سازی خودرو تاثیرگذار هستند. این عوامل در تحقیقات خارجی مشابه نیز مطرح شده­اند که نشان از اعتبار این تحقیق دارد.

با رويكرد مدل­سازي ساختاری، روابط بین متغیرها تعیین و اقدام به طراحی مدل ساختاری شد. نتایج حاصل از مدل تحقیق نشان داد برای تاب­آور زنجیره تأمین مدیریت هزینه استراتژیک، قدرت نفوذ بسیار بالایی دارد و شرط اساسی و بنیادین تاب­آوری است. این متغیر موثر بر مدیریت ریسک و همکاری در زنجیره تامین است. متغیرهای مدیریت ریسک و همکاری در زنجیره تامین از مدیریت هزینه استراتژیک تاثیرپذیری دارند و با قدرت نفوذ بالا موجب افزونگی در زنجیره تامین هستند. متغیر افزونگی، قدرت نفوذ بالایی دارد و بر شش متغیر بعد از خود تاثیرگذار است. متغیر انعطاف­پذیری، نوآوری و کیفیت، بلافاصله از متغیر افزونگی تاثیر می­پذیرند و قدرت نفوذ و میزان وابستگی مشابهی دارند و چون هردو تحت تاثیر افزونگی قرار دارند بصورت هم عرض  در یک سطح قرار گرفته­اند. متغیر چابکی، موثر از نوآوری، کیفیت و انعطاف­پذیری است. در منابعی که مرتبط با چابکی است عمدتا همین عوامل برای چابکی ذکر شده­اند. چابکی در زنجیره­تامین باعث تحویل موثر و کارا می­شود.  تحویل موثر و کارا نیز از وابستگی بالا اما نفوذ اندکی برخوردار است. تحویل موثر و کارا بر وفاداری مشتری اثرگذار است و به سایر متغیرهای قبلی وابسته است، با توجه به مدل ارائه شده مشخص شد که برای تاب­آوری زنجیره تامین قطعه­سازی، وفاداری مشتری یک متغیر کاملا وابسته محسوب می‌شود و چون در انتهای مدل قرار دارد و مرز نهایی حضور و موفقیت محصولات در بازار متلاطم است، نشان می­دهد که شرط نهایی تاب­آوری زنجیره­تامین قطعه­سازی خودرو در ایران، حفظ رضایت و وفاداری مشتریان است.

فهرست منابع

Abdelaziz, F.B. & Chen, Y.T. & Dey, P.K. (2024). Supply chain resilience, organizational wellbeing, and sustainable performance: a comparison between the UK and France. J. Clean. Prod. 444, 141215.

Abdolreza-Sedighpour, A. 7 Zandieh, M. & Alem-Tabriz, A. & Dori, B. (2018). Resilient Supply Chain Model in Iran Pharmaceutical Industries, 16(51), 55-106. (In Persian)

Ahi, P. 7 Searcy, C. (2013). A comparative literature analysis of definitions for green and sustainable supply chain management. J. Clean. Prod. 52, 329–341. https://doi.org/ 10.1016/j.jclepro.2013.02.018.

Akram, M.U. & Islam, N. & Chauhan, C. & Yaqub, M.Z. (2024). Resilience and agility in sustainable supply chains: a relational and dynamic capabilities view. J. Bus. Res. 183, 114855. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2024.114855.

Ali, A. & Mahfouz, A. & Arisha, A. (2017). Analysing supply chain resilience: integrating the constructs in a concept mapping framework via a systematic literature review. Supply Chain Manag.: An Int. J. 22 (1), 16–39. https://doi.org/10.1108/SCM-06-2016-0197.

Askarian, B. & Poorzarandi, M.E. & Haqiqat-Monfared, J. (2021). Ranking of resilient suppliers in the drug supply chain by combining the techniques of network analysis and Fuzzy Dimetal, Strategic Management in Industrial Systems, 16(58), 1-13. (In Persian).

Askarian, B. & Poorzarandi, M.E. & Haqiqat-Monfared, J. (2021). Ranking of resilient suppliers in the drug supply chain by combining the techniques of network analysis and Fuzzy Dimetal, Strategic Management in Industrial Systems, 16(58), 1-13. doi.org/ 10.24200/sci.2021.55787.4405. (In Persian)

Bashiri-Li, K. & Lim, M. & Akpobi, T. (2025), How to improve supply chain sustainable performance by resilience practices through dynamic capability view: Evidence from Chinese construction, Resources, Conservation & Recycling 212, 107965.

Dong & Zhou (2016). Influence factor analysis of supply chain resilience using ISM. In 13th International Conference on Service Systems and Service Management (ICSSSM) (pp 1-5) IEEE.

Eggert, J. & Hartmann, J. (2023). Sustainable supply chain management–a key to resilience in the global pandemic. Supply Chain Manag.: An Int. J. 28 (3), 486–507. https:// doi.org/10.1108/SCM-10-2021-0463.

Han, Y. & Chong, W.K. & Li, D. (2020). A systematic literature review of the capabilities and performance metrics of supply chain resilience. Int. J. Prod. Res. 58 (15), 4541–4566.

Holgado, M. & Niess, A. (2023). Resilience in global supply chains: analysis of responses, recovery actions and strategic changes triggered by major disruptions. Supply Chain Manag.: An Int. J. https://doi.org/10.1108/SCM-01-2023-0020.

https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2024.141215.

Huang, K. & Wang, K. & Lee, P.K. & Yeung, A.C. (2023). The impact of industry 4.0 on supply chain capability and supply chain resilience: a resource-based view. Int. J. Prod. Econ. 262, 108913. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2023.108913

Karimi-Zarchi, M. & Mabodi, H. & Fathi, M.R. & Khosravi, A. (2020). Providing resilient defense supply chain model using structural-interpretative modeling. Journal of Improvement Management, 14(2), 67-91.

Kong, L. & Koh, L. & Sena, V. & Robinsson, D. & Wood, M. (2025). Towards a resilience evaluation framework for hydrogen supply chains: A systematic literature review and future research agenda. International Journal of Hydrogen Energy. 99 (2025) 589–606.

Li, Y. & Christopher, W. & dean, C. (2018). Network characteristics and supply chain resilience under conditions of risk propagation. International journal of production economics, 38-55.

Lin, J. & Fan, Y. (2024). Seeking sustainable performance through organizational resilience: examining the role of supply chain integration and digital technology usage. Technol. Forecast. Soc. Change 198, 123026. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2023.123026.

Martin, J. & Hofmann, E. (2019). "Towards a framework for supply chain finance for the supply side", Journal of Purchasing and Supply Management, 25(2), 157-171.

Mirhabibi, D. & Farsijani, H. & Modiri, M. & Khalili-Damghani, K. (2021). Explaining the role of integrated supply chain to achieve world-class production in home electronics industries, Industrial Management Quarterly, 10(1), 102-121. (In Persian)  

Mohammed, A. (2020). Towards resilient supply chain management: A quantitative study. Resources, Conservation and Recycling, 155, 104641.

Porvaziri, Z. & Modiri, M. & Farsijani, H. & Heshamzadeh-khorasgani, G. (2022). Design of sustainable production model in auto industry in terms of sanctions and global class approach. Journal of development, (48), 104-87. (In Persian)

Queiroz, M.M. & Fosso-Wamba, S. & Raut, R.D. & Pappas, I.O. (2024). Does resilience matter for supply chain performance in disruptive crises with scarce resources? Br. J. Manag. 35 (2), 974–991. https://doi.org/10.1111/1467-8551.12748.

Rahimi-sheykh, H. & Sharifi, M. & Sheharyari, M.R. (2017). Designing a Resiliense Supply Chain Model (Case Study: The Welfare Organization of Iran), J of Industrial Management Perspective, 27, 127-150. (In Persian)

Reyers, Belinda, Moore, Michele-Lee, Haider, L. & Jamila, Schlüter, Maja, (2022). The contributions of resilience to reshaping sustainable development. Nat. Sustain. 5 (8), 657–664. https://doi.org/10.1038/s41893-022-00889-6.

Seifbarghy, M. (2022). Integration of supplier selection and resilient closed loop supply chain design and ranking based on Fuzzy-MOORA-Reference Point Method. Industrial Management, 20(65).

Shashi-Centobelli, P. & Cerchione, R. & Jhamb, D. (2024), What makes people hesitant from circularity: An analysis of risk, marketing mix, cost and inconvenience, J. Consum. Behav. 23 (1) 43–60, https://doi.org/10.1002/cb.2143.

Shashi-Centobelli, P. & Cerchione, R. & Ertz, M. (2020). Managing supply chain resilience to pursue business and environmental strategies. Bus. Strat. Environ. 29 (3), 1215–1246.

Shen, Z.M. & Sun, Y. (2023). Strengthening supply chain resilience during COVID-19: a case study of JD.com. J. Oper. Manag. 69 (3), 359–383. https://doi.org/10.1002/ joom.1161.

Silva, M.E. & Pereira, M.M. & Hendry, L.C. (2023). Embracing change in tandem: resilience and sustainability together transforming supply chains. Int. J. Oper. Prod. Manag. 43 (1), 166–196. https://doi.org/10.1108/IJOPM-09-2022-0625.

Singh, J. & Hamid, A.B.A. & Garza-Reyes, J.A. (2023). Supply chain resilience strategies and their impact on sustainability: an investigation from the automobile sector. Supply Chain Manag.: An Int. J. 28(4), 787–802. https://doi.org/10.1108/SCM-06-2022- 0225.

Wieland, A. & Stevenson, M. & Melnyk, S.A. & Davoudi, S. & Schultz, L. (2023). Thinking differently about supply chain resilience: what we can learn from social-ecological systems thinking. Int. J. Oper. Prod. Manag. 43 (1), 1–21. https://doi.org/10.1108/ IJOPM-10-2022-0645.

Yuan, S. & Pan, X. (2023). The effects of digital technology application and supply chain management on corporate circular economy: a dynamic capability view. J. Environ. Manage. 341, 118082. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2023.118082.

Zaijing, G. & Dapeng, L. (2019). The resilience evaluation model of electricity system, International Conference on Industrial Technology and Management (ICITM), 26, 417-433.

Zhao, N. & Hong, J. & Lau, K.H. (2023). Impact of supply chain digitalization on supply chain resilience and performance: a multi-mediation model. Int. J. Prod. Econ. 259, 108817. https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2023.108817.

 

 

Structural Effects of Supply Chain Resilience in Auto-parts Industry

 

Mohammadreza, Falah ²⁷ 

Habibollah Javanmard²⁸

Reza Radfar²⁹

 

Abstract:

Determining the structural effects resilience variables is necessary for implementing the suitable decision in supply chain based on the type of variables impacts. The purpose of this study is to determine the structural effects of supply chain resilience in auto-parts manufacturing in Iran. The research method is descriptive - survey with the approach of modeling and according to the identification of relationships between variables. Samples are experts who have been determined supply chain resiliency variables by fuzzy Delphi analysis. Then the effects of variables designed by Interpretive structural modeling (ISM). According to the presented model, it was found that, strategic cost management has very high influence power and is a fundamental variable for resilience in supply chain. Risk management, partnership and redundancy have a high influence in resilience. The redundancy variable has a high penetration power and affects six variables. The variable of flexibility, innovation and quality, have the same influence power and degree of interdependence, and as they are depended to redundancy effect, they are in same stage. The variables of agility, productive delivery is also highly dependent and have little influence, these variables affect customer loyalty and are dependent on other variables. The customer loyalty is considered as a fully dependent variable and that the final variable for resilience that show customer satisfaction and loyalty is final condition for supply chain resilience.

 Keywords: Resilience, Supply chain, Auto-parts industry, Structural effects.

 

---

[1] * گروه مدیریت صنعتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران [e-mail]

[2] ** نویسنده مسئول، گروه مدیریت صنعتی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران  [e-mail]

[3] *** گروه مدیریت صنعتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران [e-mail]

[4]  Reyers

[5]  Han

[6]  Singh

[7]  Kong

[8]  Ahi & Searcy

[9]  Eggert, hartmann, Shen & sun

[10]  Akram

[11]  Wieland

[12]  yuan

[13]  Huang

[14] ; Zhao

[15]  Queiroz

[16]  Lin & fan

[17]  Holgado & Niess 

[18]  Silva

[19]  Shashi

[20]  Martin & Hofmann

[21]  Structural Self-Interaction Matrix, SSIM

[22]  Structural Self-Interaction Matrix, SEF

[23]  Reachability matrix

[24]  Transitivity

[25]  Euler

[26]  Boolean rule

[27] * Department of Industrial Management, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.    [e-mail]

[28] ** Department of Industrial Management, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran.  [e-mail] (corresponding author)

[29] *** Department of Industrial management, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.     [e-mail]

---