تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار  (مطالعه موردی: منطقه ۲ کلانشهر تهران)

جلالوند, مجتبی; جودکی, دکترحمیدرضا; اربابی سبزواری, دکترآزاده; رستم پیشه, دکترمریم

doi:https://doi.org/10.71787/zr7w-0f14.ntigs.2026.1214909

رقم المقالة : 140405241214909 زيارة : 60 الصفحة: 1 - 22

https://doi.org/10.71787/zr7w-0f14.ntigs.2026.1214909

نوع المخطوط: ابحاث

تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه ۲ کلانشهر تهران)

الموضوعات :

مجتبی جلالوند ¹ , دکترحمیدرضا جودکی ² , دکترآزاده اربابی سبزواری ³ , دکترمریم رستم پیشه ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
2 - گروه جغرافيا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
3 - گروه جغرافيا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
4 - گروه معماری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

تاريخ الإرسال : 21 الجمعة , صفر, 1447 تاريخ التأكيد : 03 السبت , جمادى الأولى, 1447 تاريخ الإصدار : 02 السبت , شوال, 1447

الکلمات المفتاحية: حکمرانی خوب شهری, توسعه پایدار, منطقه ۲ کلانشهر تهران, مدیریت شهری ,

ملخص المقالة :

رشد سریع شهرنشینی، نیاز به حکمرانی خوب شهری را برای مدیریت چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی برجسته کرده است. حکمرانی خوب شهری، با مؤلفه‌هایی نظیر مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و مشارکت، پایه‌ای برای توسعه پایدار محسوب می‌شود. منطقه ۲ تهران، به دلیل ویژگی‌های منحصر به‌ فرد خود، بستری مناسب برای بررسی تأثیر حکمرانی خوب شهری بر توسعه پایدار است. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار در منطقه ۲ تهران است. روش تحقیق این مطالعه از نظر هدف کاربردی-توسعه‌ای و از نظر روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. داده‌ها از طریق پرسشنامه‌ای استاندارد با مقیاس لیکرت ۵ درجه‌ای از ۳۸۴ نفر از ساکنان منطقه ۲، که به‌صورت تصادفی انتخاب شدند، جمع‌آوری گردید. تحلیل با استفاده از نرم‌افزار SPSS و تکنیک‌های آماری نظیر همبستگی پیرسون و رگرسیون صورت گرفت. یافته‌ها نشان داد که حکمرانی خوب شهری با میانگین 5839/3 و توسعه پایدار با میانگین 6640/3، هر دو بالاتر از حد متوسط هستند. همبستگی مثبت و معناداری بین مؤلفه‌ها و توسعه پایدار مشاهده شد: مسئولیت پذیری (702/0)، اثربخشی (689/0)، پاسخگویی (630/0)، شفافیت (588/0) و مشارکت (526/0)، که مسئولیت‌پذیری بیشترین تأثیر را داشت. نتایج تأیید کرد که حکمرانی خوب شهری توسعه پایدار را تقویت می‌کند. پیشنهاد می‌شود برای بهبود پایداری، کیفیت خدمات، شفافیت و مشارکت مدنی تقویت شود.

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

رشد سریع شهرنشینی جهانی، فشار قابل‌توجهی بر نظام‌های شهری وارد کرده و نیاز به چارچوب‌های حکمرانی مؤثر برای مدیریت پیچیدگی‌های شهرهای مدرن را برجسته ساخته است. بیش از 50 درصد جمعیت جهان در حال حاضر در مناطق شهری زندگی می‌کنند و پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش این نسبت به حدود 66 درصد تا سال 2050 است. این تحول جمعیتی، ضرورت اجرای استراتژی‌های مدیریت شهری پایدار را برای مقابله با تخریب محیط‌زیست، نابرابری‌های اجتماعی و چالش‌های زیرساختی تشدید می‌کند. تهران، پایتخت ایران و کلان‌شهری در حال گسترش سریع، با مسائلی مانند آلودگی هوا، نابرابری‌های اجتماعی- اقتصادی و فشار بر زیرساخت‌های شهری مواجه است. این چالش‌ها اهمیت رویکردهای نوآورانه حکمرانی را برای تقویت تاب‌آوری و پایداری در محیط‌های شهری نشان می‌دهند. منطقه 2 کلان‌شهر تهران، با جمعیتی بالغ بر 701,303 نفر در 239,992 خانوار و تراکم 127 نفر در هکتار، مطالعه موردی برجسته‌ای ارائه می‌دهد. این منطقه با مساحت 6,959 هکتار، دارای ویژگی‌های جغرافیایی متنوعی از دشت‌های خشک جنوبی تا دامنه‌های معتدل شمالی نزدیک کوه‌های البرز، زمین‌های خالی گسترده، شبکه‌های حمل ‌و نقل قوی و حضور نهادهای دولتی متعدد است. این تنوع، منطقه 2 را به نمونه‌ای کوچک از چشم‌انداز شهری تهران تبدیل کرده و بستری مناسب برای بررسی تعامل بین حکمرانی خوب شهری و توسعه پایدار فراهم می‌کند. حکمرانی خوب شهری، با پنج اصل کلیدی شامل مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و مشارکت تعریف می‌شود که مدیریت کارآمد، تخصیص عادلانه منابع و تصمیم‌گیری فراگیر را تضمین می‌کنند. توسعه پایدار نیز به هماهنگی بین رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت محیط‌زیست با هدف تأمین نیازهای کنونی بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده می‌پردازد. این پژوهش تأثیر این اصول حکمرانی را بر توسعه پایدار در منطقه 2 تهران بررسی می‌کند و دو فرضیه را می‌آزماید: (1) رابطه معنی‌داری بین حکمرانی خوب شهری و توسعه پایدار وجود دارد، و (2) مسئولیت‌پذیری، اثربخشی و پاسخگویی تأثیرات برجسته‌تری دارند.

داده و روش

این پژوهش از رویکردی کاربردی-توسعه‌ای با روش‌شناسی توصیفی-تحلیلی برای ارزیابی تأثیر حکمرانی خوب شهری بر توسعه پایدار در منطقه 2 کلان‌شهر تهران استفاده می‌کند. این منطقه، که از شمال به کوه‌های البرز، از جنوب به خیابان آزادی، از شرق به بزرگراه چمران و از غرب به بزرگراه اشرفی اصفهانی محدود است، شامل 9 ناحیه اداری و 21 محله است که بستری متنوع از نظر اجتماعی و فیزیکی فراهم می‌کند. جامعه آماری شامل ساکنان و شاغلان در منطقه 2 است که از میان آن‌ها نمونه‌ای متشکل از 384 نفر با استفاده از فرمول کوکران و روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند.داده‌ها از طریق پرسشنامه‌ای ساختارمند مبتنی بر مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت (1 = کاملاً مخالف، 5 = کاملاً موافق) جمع‌آوری شدند که ادراکات پاسخ‌دهندگان درباره پنج اصل حکمرانی و تأثیر آن‌ها بر توسعه پایدار را سنجید. روایی پرسشنامه از طریق بررسی کارشناسان تأیید شد و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ 85/0 مورد تأیید قرار گرفت. مشاهدات میدانی، داده‌های کمی را تکمیل کردند و عمق زمینه‌ای به تحلیل افزودند. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 26 انجام شد و شامل آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و روش‌های استنباطی نظیر آزمون نرمال بودن کلموگروف-اسمیرنوف، تحلیل همبستگی پیرسون و مدل‌های رگرسیون خطی بود تا رابطه حکمرانی و پایداری به‌صورت دقیق ارزیابی شود.

بحث و نتیجه گیری

تحلیل پاسخ‌های 384 شرکت‌کننده در منطقه 2 شواهد محکمی از نقش معنی‌دار حکمرانی خوب شهری در پیشبرد توسعه پایدار ارائه داد. آمار توصیفی نشان‌دهنده ادراکات مثبت بود: حکمرانی خوب شهری میانگین 58/3 (انحراف معیار = 78978/0 دامنه 40/1–00/5) و توسعه پایدار میانگین 6640/3 (انحراف معیار = 79133/0، دامنه 40/1–00/5) را کسب کردند که هر دو از نقطه میانی خنثی (00/3) در مقیاس لیکرت فراتر رفتند. آزمون‌های نرمال بودن داده‌ها، با مقادیر معنی‌داری 059/0 برای حکمرانی و 077/0 برای توسعه پایدار (05/0> p)، مناسب بودن داده‌ها برای تحلیل‌های پارامتریک را تأیید کردند. تحلیل همبستگی پیرسون رابطه مثبت و معنی‌داری را بین هر یک از اصول حکمرانی و توسعه پایدار نشان داد (001/0> p): مسئولیت‌پذیری (702/0 r =، 493/0 = R²)، اثربخشی (689/0 r =، 301/0 = R²)، پاسخگویی (630/0 r =، 281/0 = R²)، شفافیت (588/0r =، 231/0= R²) و مشارکت (526/0 r =، 159/0 = R²). مسئولیت‌پذیری و اثربخشی قوی‌ترین تأثیرات را داشتند و به‌ترتیب 1/58% و 1/30% از واریانس توسعه پایدار را تبیین کردند، در حالی که پاسخگویی (1/28%)، شفافیت (1/23%) و مشارکت (9/15%) در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. مدل‌های رگرسیون این روابط را تأیید کردند و با مقادیر 001/0> p و خطاهای استاندارد بین 592/0 تا 725/0، دقت بالایی را نشان دادند. این یافته‌ها با مطالعات پیشین، مانند خواجوی نیا (1402) و ملاشاهی و مالکی مقدم (1404)، هم‌راستا هستند که بر نقش محوری حکمرانی در رفع چالش‌های شهری تأکید دارند. مسئولیت‌پذیری و اثربخشی اهمیت پاسخگویی و ارائه خدمات کارآمد را برجسته می‌کنند، در حالی که پاسخگویی و شفافیت اعتماد عمومی را تقویت می‌کنند. اثر ضعیف‌تر مشارکت نشان‌دهنده موانع محلی، مانند کمبود فرصت‌های مشارکت مدنی، است که با یافته‌های زمینه‌های شهری مشابه سازگار است. در مقایسه با سایر مناطق تهران، منطقه 2 از نظر شاخص‌های حکمرانی عملکرد بهتری دارد اما در مشارکت مدنی عقب‌تر است که نیاز به بهبود را نشان می‌دهد. تمرکز محلی و روش‌شناسی دقیق این پژوهش، آن را از مطالعات قبلی با نتایج کمتر قطعی متمایز می‌کند.

نتایج

این پژوهش تأیید می‌کند که حکمرانی خوب شهری به‌طور معنی‌داری توسعه پایدار را در منطقه 2 کلان‌شهر تهران تقویت می‌کند. مسئولیت‌پذیری (702/0 r =) و اثربخشی (689/0 r =) تأثیرگذارترین شاخص ها هستند و پس از آن‌ها پاسخگویی (630/0 r =) و شفافیت (588/0 r =) قرار دارند که هر دو فرضیه را تأیید می‌کنند. مشارکت (526/0 r =)، هرچند معنی‌دار، نیازمند تقویت بیشتر است. این یافته‌ها نقش حیاتی حکمرانی را در پیشبرد پیشرفت شهری پایدار نشان می‌دهند. از نظر عملی، مدیران شهری منطقه 2 باید بهبود کیفیت خدمات، استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای شفافیت و ایجاد شوراهای محلی برای تقویت مشارکت مدنی را در اولویت قرار دهند. این اقدامات می‌توانند نقاط قوت حکمرانی موجود را تقویت کرده و شکاف‌های مشارکتی را برطرف کنند. از نظر نظری، این پژوهش با ارائه شواهد تجربی محلی، دانش حکمرانی شهری را غنی می‌کند و چارچوبی قابل‌تکرار برای سایر کلان‌شهرها ارائه می‌دهد. تحقیقات آینده می‌توانند روندهای بلندمدت، ادراکات کیفی یا تحلیل‌های تطبیقی بین مناطق تهران را بررسی کنند تا درک عمیق‌تری از رابطه حکمرانی و پایداری فراهم آورند.

منابع ومآخذ

آغاجری، صدیقه، و آقائی جوبنی، محسن (۱۴۰۳). هویت اجتماعی و اثرات آن در تهدید همبستگی اجتماعی محلات شهری (مطالعه موردی: بندر ماهشهر). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۳۰-۴۵.
براداران خانیان، زینب، آذری، زهرا و اصغرپور، حسین (1403). بررسی شاخص‌های حکمرانی خوب شهری با تأکید بر هوشمندسازی مورد مطالعه: کلان‌شهر تبریز. مجله جغرافیا و توسعه، 22(75)، 193-219.
پاپلی یزدی، محمد حسین، و رجبی سناجردی، حسین (1382). نظریه‌های شهر و پیرامون، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران.
پاکدل، عباس، خادم‌الحسینی، احمد، صابری، حمید، و مهکویی، حجت (۱۴۰۴). ارزیابی شاخص‌های توسعه منطقه ۹ شهر اصفهان از دیدگاه کارشناسان. فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.
خمجانی، شبناز، سرور، رحیم، امیرعضدی، طوبی، و اربابی سبزواری، آزاده (1401). تحلیل تطبیقی حکمروایی خوب شهری - مطالعه موردی: مناطق 2 و 10 شهر تهران. فصل نامه جغرافیا (نشریۀ انجمن جغرافیایی ایران)، 20(72)، 79-94.
خواجوی نیا، لاله (1402). جایگاه و نقش مدیریت خدمات شهری در محلات کلانشهرها (مطالعه موردی: منطقه 2 شهری اهواز). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 1(1)، 69-86.
شاه‌ آبادي، ابوالفضل‌، و جامه‌ بزرگی‌، آمنه‌ (١٣٩٢)، نظریه‌ حکمرانی‌ خوب‌ از دیدگاه‌ نهج‌ البلاغه. فصل نامه پژوهشنامه‌ نهج‌ البلاغه‌، 1(2)، 1-17.
صالحی، مطهره، سالارزهی، حبیب الله، و ایمانی، عبدالمجید (1401). بررسی اصول و دیدگاه ها ی حکمرانی خوب شهری در راستای تحقق توسعه پایدار شهری. فصل نامه جغرافیا و روابط انسانی، 5(1)، 237-254.
قاسمی، ابوالفضل، علویان، مرتضی، لطفی، صدیقه، و رحمانی، مریم (1400). تحلیل مضامین حکمرانی خوب شهری در برنامه‎های توسعۀ جمهوری اسلامی ایران. فصل نامه پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی، 10(3)، 117-141.
قاضی طباطبایی، محمود، نصرتی، روح اله، و کاظمی، علی (1391). ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تبیین وضعیت توسعه انسانی. فصل نامه توسعه محلی (روستائی-شهری)، 4(1)، 39-52.
قیروانی، قائم، منتظری، محمد، و زاهدی، شمس السادات (1403). ارائه مدل عوامل مؤثر بر حکمرانی هوشمند در کشور. فصلنامه ارزش آفرینی در مدیریت کسب و کار، 4(1)، 279-301.
کریم، محمدحسین، و ارباب افضلی، محمد (1397). جایگاه حکمرانی خوب و تقسیمات کشوری در توسعه متوازن و پایدار. همایش ملی پیشرفت پایدار؛ رهیافت تاریخ، فرهنگ و تمدن دارالولایه سیستان، زاهدان.
گلچینی، سحر، مرادی، اسکندر، و خضرنژاد، پخشان (1396). بررسی حکمروایی خوب شهری در چارچوب نظام مدیریت شهری: موردشناسی شهر سنندج. فصلنامه آمایش محیط، 14(52)، 45-64.
مرکز آمار ایران. (۱۴۰۰). سرشماری نفوس و مسکن ایران. مرکز آمار ایران، تهران.
معروف‌نژاد، عباس (۱۴۰۴). نظرسنجی از جامعه معلولین در مناسب‌سازی فضای ورودی ادارات (مطالعه موردی: شهر رود زرد ماشین). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.
ملاشاهی، حسین، و مالکی مقدم، محمد اسماعیل (1404). شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله‌محور (مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 3(7)، 39-64.
مولایی، یوسف، و امین‌منصور، جواد (1398). راهبرد ملی توسعه پایدار: چالش‌ها و فرصت‌ها. فصلنامه سیاست، 49(3)، 837-862.
مهرگان، منصوره (۱۴۰۳). شهر قدیمی، زندگی امروزی (مطالعه موردی شهر دزفول). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۴۶-۶۰.
نادری، محمد مهدی (۱۳۹۰). حکمرانی خوب؛ معرفی و نقدی اجمالی. نشریه اسلام و پژوهش های مدیریتی، 1(1)، -94-69.
هاشمی، سید علی، راه‌نجات، میترا، شریف‌زاده، فتاح، و سعدی، محمد رضا (1399). نسبت ‌سنجی حکمروایی خوب و شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر تهران). فصلنامه راهبرد اجتماعی-فرهنگی، 9(34)، 67-90.
Boţa-Avram, C., Groşanu, A., Răchişan, P. R., & Gavriletea, M. D. (2018). The bidirectional causality between country-level governance, economic growth and sustainable development: A cross-country data analysis. Sustainability, 10(2), 502.
Brundtland, G. H., Khalid, M., Agnelli, S., Al-Athel, S., & Chidzero, B. (1987). Our common future. United Nations. Relatório Brundtland.
De Guimarães, J. C. F., Severo, E. A., Júnior, L. A. F., Da Costa, W. P. L. B., & Salmoria, F. T. (2020). Governance and quality of life in smart cities: Towards sustainable development goals. Journal of Cleaner Production, 253, 119926.
Giuliodori, A., Berrone, P., & Ricart, J. E. (2023). Where smart meets sustainability: The role of Smart Governance in achieving the Sustainable Development Goals in cities. BRQ Business Research Quarterly, 26(1), 27-44.
Güney, T. (2017). Governance and sustainable development: How effective is governance?. The Journal of International Trade & Economic Development, 26(3), 316-335.
Kabumba, I. (2005). Good governance and sustainable development in Africa: Meaning. Relationship, Problems and Strategies, African Association for Public Administration and Management (AAPAM).
Omri, A., & Mabrouk, N. B. (2020). Good governance for sustainable development goals: Getting ahead of the pack or falling behind?. Environmental Impact Assessment Review, 83, 106388.
Ramzy, O., El Bedawy, R., Anwar, M., & Eldahan, O. H. (2019). Sustainable development & good governance. European Journal of Sustainable Development, 8(2), 125-125.
Sachs, J. D. (2015). The age of sustainable development. Columbia University Press.
Satterthwaite, D. (2016). Missing the Millennium Development Goal targets for water and sanitation in urban areas. Environment and Urbanization, 28(1), 99-118.
Sheng, Y. K. (2009). What is Good Governance? United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific.
Habitat, U. N. (2002). The global campaign on urban governance: concept paper. Nairobi, Kenya: United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat).
UN-Habitat. (2006). Urban governance index: A tool for measuring urban governance. United Nations Human Settlements Programme.
United Nations. (2018). World urbanization prospects: The 2018 revision. United Nations Department of Economic and Social Affairs.
World Bank. (1992). Governance and development. World Bank Publications.
World Bank. (2020). World development report 2020: Trading for development in the age of global value chains. World Bank.
World Health Organization. (2021). Air quality and health in urban areas. World Health Organization.

المصادر:

1) آغاجری، صدیقه، و آقائی جوبنی، محسن (۱۴۰۳). هویت اجتماعی و اثرات آن در تهدید همبستگی اجتماعی محلات شهری (مطالعه موردی: بندر ماهشهر). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۳۰-۴۵.
2) براداران خانیان، زینب، آذری، زهرا و اصغرپور، حسین (1403). بررسی شاخص‌های حکمرانی خوب شهری با تأکید بر هوشمندسازی مورد مطالعه: کلان‌شهر تبریز. مجله جغرافیا و توسعه، 22(75)، 193-219.
3) پاپلی یزدی، محمد حسین، و رجبی سناجردی، حسین (1382). نظریه‌های شهر و پیرامون، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران.
4) پاکدل، عباس، خادم‌الحسینی، احمد، صابری، حمید، و مهکویی، حجت (۱۴۰۴). ارزیابی شاخص‌های توسعه منطقه ۹ شهر اصفهان از دیدگاه کارشناسان. فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.
5) خمجانی، شبناز، سرور، رحیم، امیرعضدی، طوبی، و اربابی سبزواری، آزاده (1401). تحلیل تطبیقی حکمروایی خوب شهری - مطالعه موردی: مناطق 2 و 10 شهر تهران. فصل نامه جغرافیا (نشریۀ انجمن جغرافیایی ایران)، 20(72)، 79-94.
6) خواجوی نیا، لاله (1402). جایگاه و نقش مدیریت خدمات شهری در محلات کلانشهرها (مطالعه موردی: منطقه 2 شهری اهواز). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 1(1)، 69-86.
اغ شاه‌ آبادي، ابوالفضل‌، و جامه‌ بزرگی‌، آمنه‌ (١٣٩٢)، نظریه‌ حکمرانی‌ خوب‌ از دیدگاه‌ نهج‌ البلاغه. فصل نامه پژوهشنامه‌ نهج‌ البلاغه‌، 1(2)، 1-17.
8) صالحی، مطهره، سالارزهی، حبیب الله، و ایمانی، عبدالمجید (1401). بررسی اصول و دیدگاه ها ی حکمرانی خوب شهری در راستای تحقق توسعه پایدار شهری. فصل نامه جغرافیا و روابط انسانی، 5(1)، 237-254.
9) قاسمی، ابوالفضل، علویان، مرتضی، لطفی، صدیقه، و رحمانی، مریم (1400). تحلیل مضامین حکمرانی خوب شهری در برنامه‎های توسعۀ جمهوری اسلامی ایران. فصل نامه پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی، 10(3)، 117-141.
10) قاضی طباطبایی، محمود، نصرتی، روح اله، و کاظمی، علی (1391). ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تبیین وضعیت توسعه انسانی. فصل نامه توسعه محلی (روستائی-شهری)، 4(1)، 39-52.
11) قیروانی، قائم، منتظری، محمد، و زاهدی، شمس السادات (1403). ارائه مدل عوامل مؤثر بر حکمرانی هوشمند در کشور. فصلنامه ارزش آفرینی در مدیریت کسب و کار، 4(1)، 279-301.
12) کریم، محمدحسین، و ارباب افضلی، محمد (1397). جایگاه حکمرانی خوب و تقسیمات کشوری در توسعه متوازن و پایدار. همایش ملی پیشرفت پایدار؛ رهیافت تاریخ، فرهنگ و تمدن دارالولایه سیستان، زاهدان.
13) گلچینی، سحر، مرادی، اسکندر، و خضرنژاد، پخشان (1396). بررسی حکمروایی خوب شهری در چارچوب نظام مدیریت شهری: موردشناسی شهر سنندج. فصلنامه آمایش محیط، 14(52)، 45-64.
14) مرکز آمار ایران. (۱۴۰۰). سرشماری نفوس و مسکن ایران. مرکز آمار ایران، تهران.
15) معروف‌نژاد، عباس (۱۴۰۴). نظرسنجی از جامعه معلولین در مناسب‌سازی فضای ورودی ادارات (مطالعه موردی: شهر رود زرد ماشین). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.
16) ملاشاهی، حسین، و مالکی مقدم، محمد اسماعیل (1404). شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله‌محور (مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 3(7)، 39-64.
17) مولایی، یوسف، و امین‌منصور، جواد (1398). راهبرد ملی توسعه پایدار: چالش‌ها و فرصت‌ها. فصلنامه سیاست، 49(3)، 837-862.
18) مهرگان، منصوره (۱۴۰۳). شهر قدیمی، زندگی امروزی (مطالعه موردی شهر دزفول). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۴۶-۶۰.
19) نادری، محمد مهدی (۱۳۹۰). حکمرانی خوب؛ معرفی و نقدی اجمالی. نشریه اسلام و پژوهش های مدیریتی، 1(1)، -94-69.
20) هاشمی، سید علی، راه ‌نجات، میترا، شریف‌زاده، فتاح، و سعدی، محمد رضا (1399). نسبت ‌سنجی حکمروایی خوب و شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر تهران). فصلنامه راهبرد اجتماعی- فرهنگی، 9(34)، 67-90.
21) Boţa-Avram, C., Groşanu, A., Răchişan, P. R., & Gavriletea, M. D. (2018). The bidirectional causality between country-level governance, economic growth and sustainable development: A cross-country data analysis. Sustainability, 10(2), 502.
22) Brundtland, G. H., Khalid, M., Agnelli, S., Al-Athel, S., & Chidzero, B. (1987). Our common future. United Nations. Relatório Brundtland.
23) De Guimarães, J. C. F., Severo, E. A., Júnior, L. A. F., Da Costa, W. P. L. B., & Salmoria, F. T. (2020). Governance and quality of life in smart cities: Towards sustainable development goals. Journal of Cleaner Production, 253, 119926.
24) Giuliodori, A., Berrone, P., & Ricart, J. E. (2023). Where smart meets sustainability: The role of Smart Governance in achieving the Sustainable Development Goals in cities. BRQ Business Research Quarterly, 26(1), 27-44.
25) Güney, T. (2017). Governance and sustainable development: How effective is governance?. The Journal of International Trade & Economic Development, 26(3), 316-335.
26) Kabumba, I. (2005). Good governance and sustainable development in Africa: Meaning. Relationship, Problems and Strategies, African Association for Public Administration and Management (AAPAM).
27) Omri, A., & Mabrouk, N. B. (2020). Good governance for sustainable development goals: Getting ahead of the pack or falling behind?. Environmental Impact Assessment Review, 83, 106388.
28) Ramzy, O., El Bedawy, R., Anwar, M., & Eldahan, O. H. (2019). Sustainable development & good governance. European Journal of Sustainable Development, 8(2), 125-125.
29) Sachs, J. D. (2015). The age of sustainable development. Columbia University Press.
30) Satterthwaite, D. (2016). Missing the Millennium Development Goal targets for water and sanitation in urban areas. Environment and Urbanization, 28(1), 99-118.
31) Sheng, Y. K. (2009). What is Good Governance? United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific.
32) Habitat, U. N. (2002). The global campaign on urban governance: concept paper. Nairobi, Kenya: United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat).
33) UN-Habitat. (2006). Urban governance index: A tool for measuring urban governance. United Nations Human Settlements Programme.
34) United Nations. (2018). World urbanization prospects: The 2018 revision. United Nations Department of Economic and Social Affairs.
35) World Bank. (1992). Governance and development. World Bank Publications.
36) World Bank. (2020). World development report 2020: Trading for development in the age of global value chains. World Bank.
37) World Health Organization. (2021). Air quality and health in urban areas. World Health Organization.

نص كامل:

تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار

(مطالعه موردی: منطقه ۲ کلانشهر تهران)

مجتبی جلالوند

دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

حمیدرضا جودکی ¹

گروه جغرافيا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

آزاده اربابی سبزواری

گروه جغرافيا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

مریم رستم پیشه

گروه معماری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

چکيده

رشد سریع شهرنشینی، نیاز به حکمرانی خوب شهری را برای مدیریت چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی برجسته کرده است. حکمرانی خوب شهری، با مؤلفه‌هایی نظیر مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و مشارکت، پایه‌ای برای توسعه پایدار محسوب می‌شود. منطقه ۲ تهران، به دلیل ویژگی‌های منحصر به‌ فرد خود، بستری مناسب برای بررسی تأثیر حکمرانی خوب شهری بر توسعه پایدار است. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار در منطقه ۲ تهران است. روش تحقیق این مطالعه از نظر هدف کاربردی-توسعه‌ای و از نظر روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. داده‌ها از طریق پرسشنامه‌ای استاندارد با مقیاس لیکرت ۵ درجه‌ای از ۳۸۴ نفر از ساکنان منطقه ۲، که به‌صورت تصادفی انتخاب شدند، جمع‌آوری گردید. تحلیل با استفاده از نرم‌افزار SPSS و تکنیک‌های آماری نظیر همبستگی پیرسون و رگرسیون صورت گرفت. یافته‌ها نشان داد که حکمرانی خوب شهری با میانگین 5839/3 و توسعه پایدار با میانگین 6640/3، هر دو بالاتر از حد متوسط هستند. همبستگی مثبت و معناداری بین مؤلفه‌ها و توسعه پایدار مشاهده شد: مسئولیت پذیری (702/0)، اثربخشی (689/0)، پاسخگویی (630/0)، شفافیت (588/0) و مشارکت (526/0)، که مسئولیت‌پذیری بیشترین تأثیر را داشت. نتایج تأیید کرد که حکمرانی خوب شهری توسعه پایدار را تقویت می‌کند. پیشنهاد می‌شود برای بهبود پایداری، کیفیت خدمات، شفافیت و مشارکت مدنی تقویت شود.

کلمات کلیدی: حکمرانی خوب شهری، توسعه پایدار، منطقه ۲ کلانشهر تهران، مدیریت شهری

مقدمه

رشد شتابان شهرنشینی در قرن بیست ‌و یکم، کلان ‌شهرها را با چالش‌های پیچیده‌ای در حوزه‌های زیست‌ محیطی، اجتماعی و اقتصادی مواجه کرده است. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۱۸ بیش از ۵۵ درصد جمعیت جهان در مناطق شهری ساکن بودند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۶۸ درصد افزایش یابد (سازمان ملل متحد، ۲۰۱۸: ۱۲). این روند، فشار بی‌سابقه‌ای بر منابع طبیعی، زیرساخت‌های شهری و نظام‌های مدیریتی وارد کرده و به افزایش آلودگی، نابرابری‌های اجتماعی و مشکلات مدیریتی منجر شده است (بانک جهانی، ۲۰۲۰: ۴۵).

کلان‌ شهر تهران، با جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر، نمونه‌ای برجسته از این چالش‌هاست که با مسائل متعددی نظیر آلودگی هوا، ترافیک سنگین، نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی و ناکارآمدی‌های مدیریتی دست‌ و پنجه نرم می‌کند. این وضعیت، ضرورت بازنگری در الگوهای مدیریت شهری را بیش از پیش آشکار می‌سازد، به‌ ویژه در زمینه تقویت شاخص‌های توسعه پایدار و پاسخگویی به نیازهای گروه‌های مختلف شهروندان (پاکدل و همکاران، ۱۴۰۴: ۳۲؛ معروف‌نژاد، ۱۴۰۴: ۳۴).

شهرنشینی سریع، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، فرصت‌ها و تهدیدهای متعددی به همراه داشته است. شهرها به‌ عنوان مراکز اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، پتانسیل بالایی برای توسعه و نوآوری دارند، اما افزایش جمعیت شهری، تقاضا برای مسکن، حمل‌ و نقل، انرژی و خدمات عمومی را به‌ شدت افزایش داده است (ساترتویت، ۲۰۱۶: ۹۸). این تقاضاها، نظام‌های مدیریتی سنتی را ناکارآمد کرده و نیاز به الگوهای نوین مدیریت شهری را برجسته ساخته است. مفهوم حکمرانی خوب شهری، به ‌عنوان رویکردی جامع برای مدیریت چالش‌های شهری، از دهه ۱۹۸۰ توسط نهادهایی نظیر بانک جهانی و سازمان ملل متحد ترویج یافت (بانک جهانی، ۱۹۹۲: ۱۰). این الگو، با تکیه بر مؤلفه‌هایی نظیر مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و مشارکت، به دنبال ایجاد نظام‌های مدیریتی کارآمد و عادلانه است که بتواند نیازهای متنوع شهروندان را برآورده کند (سازمان ملل متحد-هبیتات، ۲۰۰۲: ۱۵).

حکمرانی خوب شهری، با تقویت همبستگی اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها، می‌تواند به تحقق توسعه پایدار در محلات شهری کمک کند (آغاجری و آقائی جوبنی، ۱۴۰۳: ۳۲). حکمرانی خوب شهری، به ‌عنوان الگویی مدرن، به دنبال ایجاد تعادل بین نیازهای شهروندان و ظرفیت‌های مدیریتی است. مسئولیت‌پذیری، به معنای تعهد مدیران شهری به پاسخگویی در برابر تصمیمات و اقدامات خود، یکی از ارکان اصلی این الگوست (نادری، ۱۳۹۰: ۸۴). اثربخشی، بر توانایی دستیابی به اهداف تعیین‌شده با استفاده بهینه از منابع تمرکز دارد، در حالی که پاسخگویی، تضمین می‌کند که نهادهای شهری به مطالبات شهروندان توجه دارند (هاشمی و همکاران، ۱۳۹۹: ۷۰). شفافیت، دسترسی آزاد به اطلاعات و فرآیندهای تصمیم‌گیری را برای عموم فراهم می‌سازد و مشارکت، نقش فعال شهروندان و نهادهای مدنی را در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری تقویت می‌کند (ساکس، ۲۰۱۵: ۵۲). این مؤلفه‌ها، با ایجاد بستری برای نهادینه‌سازی دموکراسی و عدالت، به‌ ویژه در پاسخگویی به نیازهای گروه‌های خاص مانند معلولین، به بهبود کیفیت مدیریت شهری کمک می‌کنند (معروف‌نژاد، ۱۴۰۴: ۳۶). این مؤلفه‌ها، امکان ایجاد محیطی مناسب برای فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را فراهم می‌کنند (شاه‌آبادی و جامه‌بزرگی، ۱۳۹۲: ۲). توسعه پایدار، به‌ عنوان هدفی جهانی، بر تأمین نیازهای کنونی بدون به خطر انداختن منابع نسل‌های آینده تأکید دارد (براندتلند، ۱۹۸۷: ۱۵). این مفهوم، که در گزارش براندتلند معرفی شد، بر سه بعد اصلی زیست ‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی تمرکز دارد. در بعد زیست ‌محیطی، توسعه پایدار به حفاظت از منابع طبیعی، کاهش آلودگی و مدیریت پایدار اکوسیستم‌ها تأکید دارد. در بعد اجتماعی، به عدالت و برابری در دسترسی به خدمات و فرصت‌ها و در بعد اقتصادی، به رشد اقتصادی پایدار و عادلانه توجه دارد (ساکس، ۲۰۱۵: ۶۵).

حکمرانی خوب شهری، با ایجاد تعادل بین ساختارهای سنتی و نیازهای مدرن شهری، می‌تواند توسعه پایدار را تسهیل کند (مهرگان، ۱۴۰۳: ۴۸). این الگو، از طریق شایسته‌سالاری، تمرکززدایی و تقویت نظارت نهادهای مدنی، به بهبود کارایی مدیریت شهری و تحقق اهداف توسعه پایدار کمک می‌کند (برنامه توسعه سازمان ملل متحد، ۲۰۱۱: ۳۲).

ابعاد مسئله در این پژوهش در سه حوزه کلیدی بررسی می‌شود:

1. چالش‌های زیست‌محیطی: آلودگی هوا، کمبود فضای سبز و مدیریت ناکارآمد پسماند، کیفیت زندگی را کاهش داده و سلامت عمومی را تهدید می‌کند (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۲۱: ۲۳). توسعه نامتوازن شهری، فشار بر منابع طبیعی را افزایش داده و پایداری زیست‌محیطی را تهدید می‌کند (مهرگان، ۱۴۰۳: ۵۰).

۲. نابرابری‌های اجتماعی- اقتصادی: نابرابری در دسترسی به خدمات عمومی مانند آموزش و بهداشت، همبستگی اجتماعی را کاهش داده و احساس محرومیت را تقویت کرده است (آغاجری و آقائی جوبنی، ۱۴۰۳: ۳۴). تقویت مشارکت و پاسخگویی مدیران شهری می‌تواند این نابرابری‌ها را کاهش دهد (پاکدل و همکاران، ۱۴۰۴: ۳۴).

3. ناکارآمدی‌های مدیریتی: فقدان شفافیت و مشارکت شهروندان، اعتماد عمومی را کاهش داده و اجرای پروژه‌های شهری را مختل کرده است (هاشمی و همکاران، ۱۳۹۹: ۷۶). نبود سازوکارهای نظارتی، اثربخشی سیاست‌گذاری‌ها را کاهش داده است (معروف‌نژاد، ۱۴۰۴: ۳۸).

منطقه ۲ تهران، با جمعیتی بالغ بر ۷۰۱,۳۰۳ نفر و تراکم ۱۲۷ نفر در هکتار، به دلیل ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی، اراضی بایر وسیع، شبکه‌های ارتباطی پیشرفته و استقرار سازمان‌های دولتی، بستری مناسب برای بررسی این چالش‌ها فراهم می‌کند (مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰: ۱۸). این منطقه، با وجود پتانسیل‌های بالا، با مشکلاتی نظیر مدیریت ناکارآمد منابع، کمبود مشارکت مدنی و مسائل زیست‌ محیطی مواجه است (مهرگان، ۱۴۰۳: ۵۲). تراکم بالای جمعیت و توسعه نامتوازن زیرساخت‌ها، فشار بر منابع طبیعی و خدمات عمومی را افزایش داده است (هاشمی و همکاران، ۱۳۹۹: ۷۸). فقدان سازوکارهای مؤثر برای مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌های شهری، مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های منطقه شده است (آغاجری و آقائی جوبنی، ۱۴۰۳: ۳۶). پیاده‌سازی الگوی حکمرانی خوب شهری می‌تواند این چالش‌ها را کاهش دهد و به توسعه پایدار منطقه کمک کند (پاکدل و همکاران، ۱۴۰۴: ۳۶).

حکمرانی خوب شهری با تقویت مؤلفه‌های خود، به حل این چالش‌ها کمک می‌کند. مسئولیت‌پذیری، از طریق ایجاد سازوکارهای نظارتی، اعتماد عمومی را افزایش می‌دهد (نادری، ۱۳۹۰: ۸۶). اثربخشی، با بهینه‌سازی تخصیص منابع، کیفیت خدمات شهری را بهبود می‌بخشد (ساکس، ۲۰۱۵: ۵۸). پاسخگویی، با توجه به مطالبات شهروندان، حس تعلق به جامعه را تقویت می‌کند و شفافیت، با کاهش فساد و ارائه اطلاعات دقیق، اعتماد به نهادهای شهری را افزایش می‌دهد (سازمان ملل متحد-هبیتات، ۲۰۰۲: ۱۷). مشارکت، با درگیر کردن شهروندان در فرآیندهای برنامه‌ریزی، به افزایش کارایی و عدالت در مدیریت شهری کمک می‌کند (ساترتویت، ۲۰۱۶: ۱۰۲). این پژوهش با هدف بررسی تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری (مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و مشارکت) بر تحقق توسعه پایدار در منطقه ۲ تهران انجام شده است. سؤال اصلی پژوهش این است: «تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار در منطقه ۲ تهران چگونه است؟» فرضیات پژوهش عبارت‌اند از: ۱) ارتباط معناداری بین حکمرانی خوب شهری و توسعه پایدار شهری وجود دارد؛ ۲) شاخص‌های مسئولیت‌پذیری، اثربخشی و پاسخگویی بیشترین تأثیر را بر تحقق توسعه پایدار شهری در منطقه ۲ تهران دارند. انتظار می‌رود نتایج این پژوهش، راهکارهای عملی برای بهبود مدیریت شهری و تحقق اهداف توسعه پایدار ارائه دهد.

پیشینه تحقیق

- Baradaran Khanian, Z.و همکاران (۱۴۰۳) در مقاله‌ای تحت عنوانEvaluation of Good Urban Governance Indicators with an Emphasis on Smartization: A Case Study of Tabriz Metropolis، با استفاده از پرسشنامه و داده‌های سالنامه‌های آماری، شاخص‌های شهر هوشمند و حکمرانی خوب را در پایتون تحلیل کردند. نتایج نشان داد که از پنج شاخص سازمان ملل، اثربخشی بهترین و تساوی ضعیف‌ترین وضعیت را داشت (براداران خانیان و همکاران، ۱۴۰۳: ۲۰۰).

- Gillioudouri, M و همکاران (۲۰۲۳) در پژوهشی تحت عنوانThe Role of Good Urban Governance in Achieving Sustainable Development Goals in Cities به بررسی نقش حکمرانی خوب شهری در دستیابی به اهداف توسعه پایدار (SDGs) در شهرها پرداختند و تأثیر حکمرانی بر پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد که عوامل سنتی تولید (کار، زمین، سرمایه) با بعد اقتصادی رابطه قوی، اما با ابعاد اجتماعی و زیست‌محیطی رابطه ضعیف دارند. حکمرانی اما با همه جنبه‌های پایداری شهری ارتباط مثبتی داشت (گیلیودوری و همکاران، ۲۰۲۳: ۳۰).

- Khamjani, M و همکاران (۱۴۰۱) در پژوهشی با عنوانComparative Analysis of Good Urban Governance (Case Study: Regions 2 and 10 of Tehran)، شاخص‌های حکمرانی را از دیدگاه ساکنان و کارشناسان شهرداری ارزیابی کردند. جامعه آماری شامل مناطق ۲ (برخوردار) و ۱۰ (کم‌برخوردار) بود. نتایج نشان داد که منطقه ۱۰ وضعیت نامناسبی در حکمرانی دارد و تحلیل مدل ویکور، منطقه ۲ را برتر و منطقه ۱۰ را نیازمند بهبود دانست (خمجانی و همکاران، ۱۴۰۱: ۸۵).

- Salehi, A و همکاران (۱۴۰۱) در مقاله‌ای تحت عنوان Investigation of the Principles and Perspectives of Good Urban Governance for Achieving Sustainable Urban Development به این نتیجه رسیدند که دستیابی به توسعه پایدار شهری، به ‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، ضروری است و این امر با حکمرانی خوب شهری امکان‌پذیر خواهد بود. این تحقیق از نظر هدف در زمره تحقیقات توسعه‌ای و کاربردی قرار گرفته و روش انجام آن توصیفی- تحلیلی است. نتایج تحقیق نشان‌ دهنده ارتباط مستقیم بین پیاده‌سازی حکمرانی خوب شهری و تحقق توسعه پایدار شهری است (صالحی و همکاران، ۱۴۰۱: ۲۴۰).

- Ghasemi, A و همکاران (۱۴۰۰) در پژوهشی با عنوان Analysis of Good Urban Governance Themes in Iran’s Development Plans، با تأکید بر مرجعیت‌ها، به کشف مضامین حکمرانی خوب شهری پرداختند. روش پژوهش، تحلیل مضمون و گردآوری اطلاعات به ‌صورت اسنادی - کتابخانه‌ای بود. بر اساس یافته‌های پژوهش که با توجه به شرایط خاص و بومی کشور به‌ دست آمده است، ۲۴ مضمون پایه، ۱۲ مضمون سازمان‌دهنده و ۷ مضمون فراگیر (کارآمدی، تمرکززدایی، برابری، شفافیت، حفظ و تقویت میراث معنوی، مشارکت، امنیت و سلامت) شناسایی شد (قاسمی و همکاران، ۱۴۰۰: ۱۲۰).

- Degoyimaraes, J و همکاران (۲۰۲۰) در پژوهشی تحت عنوانGovernance and Quality of Life in Smart Cities for Sustainable Development به بررسی حکمرانی و کیفیت زندگی در شهرهای هوشمند در راستای توسعه پایدار پرداختند. این مطالعه کمی و توصیفی، با نظرسنجی از ۸۲۹ نفر در شمال شرقی برزیل و مدل‌سازی معادلات ساختاری، تأثیر عوامل حکمرانی هوشمند (شفافیت، همکاری، مشارکت، ارتباطات و پاسخگویی) بر کیفیت زندگی را تأیید کردند (دگویمارایس و همکاران، ۲۰۲۰: ۱۱۹).

- Omri, A., & Mabrouk, N (۲۰۲۰) در پژوهشی با عنوان The Effectiveness of Good Governance in Balancing Economic, Social, and Environmental Components of Sustainable Development، با بررسی ۲۰ اقتصاد منتخب منطقه MENA در دوره زمانی ۱۹۹۶-۲۰۱۴، نشان دادند که حکمرانی سیاسی و نهادی به ‌طور مثبت به مؤلفه‌های توسعه پایدار کمک می‌کند. بهبود حکمرانی سیاسی و نهادی به دولت‌های این کشورها امکان می‌دهد تا تأثیرات منفی آلودگی زیست‌محیطی بر رشد اقتصادی و توسعه انسانی و تأثیر مثبت رشد اقتصادی بر افزایش آلودگی زیست‌محیطی را تعدیل کنند (عمری و مبروک، ۲۰۲۰: ۱۰۶۳۹۰).

- Ramsey, P و همکاران (۲۰۱۹) در پژوهش با عنوانGood Governance and Sustainable Development: Empirical Evidence، با مروری بر مفاهیم حکمرانی خوب و توسعه پایدار، شواهد تجربی از موفقیت نهادینه‌سازی توسعه پایدار از طریق حکمرانی خوب ارائه کردند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان‌دهنده رابطه قوی بین متغیرهای مختلف حکمرانی خوب و متغیرهای توسعه پایدار است (رمزی و همکاران، ۲۰۱۹: ۱۲۷).

- Bota-Avram, C و همکاران (۲۰۱۸) در پژوهشی با عنوان Relationships Between Governance Quality, Economic Growth, and Sustainable Development، با بررسی گروه بزرگی از کشورهای جهان در دوره زمانی ۲۰۰۶-۲۰۱۵، به مطالعه روابط علی بین کیفیت حکمرانی، رشد اقتصادی و توسعه پایدار (شاخص پس‌انداز خالص تعدیل‌شده) پرداختند. نتایج نشان داد که علیت بین رشد اقتصادی و حکمرانی یا حکمرانی و توسعه پایدار تأیید نشده است و بهبود رشد اقتصادی و توسعه پایدار چالش‌برانگیز است، اما نباید از تأثیر عوامل کلان مانند حکمرانی غافل شد (بوتا اورام و همکاران، ۲۰۱۸: ۵۰۵).

- Karim, A., & Arbab Afzali, A (١٣٩٧) در پژوهشی تحت عنوانAnalysis of Good Governance Indicators and Their Impact on Balanced and Sustainable Development با توجه‌ به‌ ارتباط‌ و همبستگی‌ بین‌ شاخص‌های‌ حکمرانی‌ خوب‌، این‌ شاخص‌ها را به‌ عنوان‌ متغیرهای‌ اصلی‌ حکمرانی‌ خوب‌ و مؤثر بر توسعه‌ متوازن‌ و پایدار تحلیل‌ نموده‌اند. نتایج‌ حاکی‌ از آن‌ است‌ که‌ از بین‌ شاخص‌های‌ حکمرانی‌ خوب‌، شاخص‌های‌ ثبات‌ سیاسی‌ و کارایی‌ دولت‌ بیشترین‌ تأثیر را بر توسعه‌ متوازن‌ و پایدار منطقه‌ مورد بررسی‌، داشته‌اند (کریم و ارباب افضلی، 1397: 45).

- Guni, R‌ (٢٠١٧) در مطالعه ای با عنوانThe Impact of Good Governance on Sustainable Development‌ اثر مثبت حکمرانی را بر پایداری در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه تأیید کرد و بر افزایش سطح حکمرانی برای حفظ منابع تأکید داشت (گونی، ۲۰۱۷: ۳۲۰).

مبانی نظری

حکمرانی در لغت به معنای اداره و تنظیم امور است و به رابطه میان شهروندان و حاکمان اشاره دارد (شنگ، 2009: ۱). بر اساس واژه‌نامه کسب‌ و کار، حکمرانی شامل اجرای سیاست‌ها و نظارت مستمر بر اجرای صحیح آن‌هاست. فرهنگ فشرده آکسفورد آن را عمل، روش، حقیقت یا وظیفه حکومت کردن، همراه با نفوذ و کنترل تعریف می‌کند. این مفهوم برای انواع اقدامات جمعی قابل ‌استفاده است و به توانایی مقامات برای وضع و اجرای قوانین جهت ارائه خدمات عمومی اشاره دارد (قیروانی و همکاران، ۱۴۰۲: ۳۶). هبیتات (۲۰۰۶) حکمرانی خوب شهری را فرآیندی توصیف می‌کند که به‌طور جدایی ‌ناپذیری با رفاه شهروندان مرتبط است و زنان و مردان را قادر می‌سازد تا از حقوق شهروندی بهره‌مند شوند. این نوع حکمرانی، با بهره‌گیری از استعداد و هوش شهروندان، به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کمک می‌کند (قاسمی و همکاران، ۱۴۰۰: ۹۸).

مرکز اسکان بشر سازمان ملل، شاخص‌های حکمرانی شهری را در ۲۴ شهر بررسی کرده و در پنج دسته طبقه‌بندی کرده است: مشارکت (نقش شهروندان در تصمیم‌گیری)، اثربخشی و کارایی (استفاده بهینه از منابع برای خدمات شهری)، پاسخ‌گویی و شفافیت (حسابدهی مسئولان و کاهش پنهان‌کاری که فساد را کم می‌کند)، تساوی، و امنیت (گلچینی و همکاران، ۱۳۹۶: ۵۴).

جدول 1: مولفه ها و شاخص های حکمروانی خوب شهری

مولفه ها	شاخص ها
اثربخشی	میزان رضایت از کیفیت خدمات شهری
	دسترسی به سایت های انتقادات و پیشنهادها به مدیریت شهری
تساوی	میزان حمایت از کارآفرینان
	سهم زن نماینده شهر
مشارکت	تعداد نمایندگان شهر به ازای هر نفر
	میزان دسترس به اعضای شورای شهر و جلسه با آنها
پاسخ گویی	میزان رضایت از شفافیت نظام اداری
	نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در شفافیت نظام اداری
امنیت (ایمنی)	رضایت از امنیت شخصی و اجتماعی
	نرخ جرم و جنایت
مآخذ: براداران خانیان و همکاران 1403

توسعه پایدار در دهه ۱۹۸۰ توسط کمیسیون بروتلند به‌ عنوان راهکاری برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی معرفی شد. این مفهوم، توسعه اقتصادی و اجتماعی را با حفظ محیط‌ زیست هماهنگ می‌کند و به‌عنوان راه ‌حل جهانی برای تخریب محیط‌ زیست و نابرابری‌های اجتماعی مطرح است (مولایی و منصوری، ۱۳۹۸: ۸۳۷). کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (۱۹۹۳) آن را بهبود کیفیت زندگی با حمایت از منابع طبیعی تعریف کرده است. این دیدگاه بر پیشگیری از آلودگی، حمایت از بازیافت، کاهش شکاف فقر و ثروت و برنامه‌ریزی شهری و ملی با تأکید بر نقش دولت در حفاظت از محیط‌زیست تأکید دارد (پاپلی یزدی و رجبی سناجردی، ۱۳۸۲: ۳۴۰).

جدول 2: مولفه ها و شاخص های توسعه پایدار شهری

ردیف	مولفه	شاخص
1	اجتماعی- فرهنگی	هویت، عناصر اداری، امنیت، ایمنی، مراکزخرید، فضاهای عمومی، برنامه های فرهنگی، اماکن فرهنگی و ورزشی، فضاهای فراغتی، حس تعلق محلی و تعاملات اجتماعی
2	زیست محیطی	آسایش محله ای، سیمای منظر، آلودگی ها، پسماندها، بهداشت محله ای، تراکم، دسترسی به خدمات، دسترسی به زیرساخت ها و فضای سبز و پارک ها
3	اقتصادی	اشتغال، درآمد، قیمت ها، فعالیت ها وسودآوری
4	کالبدی	تغییرات کاربری اراضی، خوانایی، نمادها، مسکن، خدمات محله ای، حمل و نقل عمومی و شبکه معابر
مآخذ: میرسنجری و یاری، 1398

حکمرانی بر رشد اقتصادی، کاهش فقر و حفظ محیط‌زیست اثر دارد و با توسعه پایدار پیوندی ناگسستنی دارد. حکمرانی خوب، با هم‌افزایی دولت، بخش خصوصی و جامعه، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای بهبود توسعه را ممکن می‌سازد (قاضی طباطبایی و همکاران، ۱۳۹۱). دیدگاه‌های مختلف، حکمرانی خوب را پایه توسعه پایدار می‌دانند و معتقدند کلید تحقق آن، توانایی برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی برای توسعه پایدار است (کابومبا، 2005: ۲۷؛ گونی، 2017: ۴۵).

روش‌شناسی تحقیق

این پژوهش از نظر هدف، کاربردی است و با هدف ارائه راهکارهایی برای بهبود حکمرانی خوب شهری و تحقق توسعه پایدار در منطقه ۲ تهران طراحی شده است. از نظر اجرا، روش پیمایشی به‌کار گرفته شده که با جمع‌آوری داده‌های کمی و تحلیل آماری مبتنی بر اطلاعات میدانی انجام می‌شود. جامعه آماری شامل ساکنان و شاغلان ۲۱ محله این منطقه است. نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده انجام شد و با استفاده از فرمول کوکران، ۳۸۴ نفر به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌ای محقق‌ساخته مبتنی بر شاخص‌های حکمرانی خوب و توسعه پایدار بود. روایی آن با نظر خبرگان مدیریت شهری تأیید و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ ارزیابی شد. همچنین، مشاهده میدانی مستقیم برای بررسی شرایط عینی منطقه به‌کار رفت. فرآیند اجرا شامل طراحی چارچوب نظری، تهیه و توزیع پرسشنامه، جمع‌آوری داده‌ها، ورود اطلاعات به نرم‌افزار SPSS، و تحلیل آماری بود. در ابتدا، آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار، فراوانی) برای توصیف ویژگی‌های دموگرافیک نمونه به‌کار رفت. سپس، آزمون همبستگی پیرسون برای تحلیل روابط بین مؤلفه‌های حکمرانی و توسعه پایدار و تحلیل رگرسیون چند متغیره برای سنجش تأثیر این مؤلفه‌ها استفاده شد. این آزمون‌ها بر اساس فرضیات پژوهش انتخاب شدند.

معرفی منطقه مورد مطالعه

منطقه ۲ شهرداری تهران، محدوده مورد بررسی این پژوهش، در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز قرار دارد. این منطقه از شمال به ارتفاعات البرز، از جنوب به خیابان آزادی، از شرق به بزرگراه شهید چمران، و از غرب به بزرگراه آیت‌الله اشرفی اصفهانی محدود می‌شود. با مساحتی حدود ۶۹۵۹ هکتار، این منطقه شامل ۹ ناحیه و ۲۱ محله است و با مناطق ۱، ۳، ۵، ۶، ۹، و ۱۰ هم‌ مرز است (شکل ۱). شیب منطقه از ۳۰ تا ۴۰ درجه در شمال به ۵ تا ۱۰ درجه در جنوب کاهش می‌یابد. بر اساس آمار سال ۱۴۰۰، جمعیت آن ۷۰۱۳۰۳ نفر در ۲۳۹۹۹۲ خانوار است و تراکم جمعیتی حدود ۱۲۷.۷ نفر در هکتار گزارش شده است. ویژگی‌های جغرافیایی، کالبدی، و جمعیتی این منطقه، بستری مناسب برای مطالعه رابطه حکمرانی خوب شهری و توسعه پایدار فراهم کرده است.

$C:\Users\xp\Downloads\New folder (2)\Annotation 2025-09-18 231828.jpg$

شکل 1: موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

مآخذ: شهرداری منطقه 2 تهران1400

بحث و یافته‌ها

بررسی داده‌های ۳۸۴ پاسخ‌دهنده در منطقه ۲ تهران نشان داد که شاخص‌های حکمرانی خوب شهری (شفافیت، پاسخ‌گویی، مشارکت، مسئولیت‌پذیری، و اثربخشی) تأثیر مثبت و معناداری بر توسعه پایدار شهری دارند. نتایج در دو بخش توصیفی و استنباطی ارائه شده‌اند.

یافته ‌های توصیفی

داده های گردآوری شده برای شاخص حکمرانی خوب شهری نشان داد که مقادیر این شاخص بین 4/1 و ۵ قرار داشت. میانگین این شاخص 5839/3 بود و پراکندگی پاسخ‌ ها (انحراف معیار 78978/0 و واریانس 624/0) حاکی از نزدیکی دیدگاه‌ های پاسخ‌ دهندگان به مقدار میانگین بود. این اطلاعات در جدول 3 ارائه شدند. توزیع پاسخ ها نیز در نمودار ۱ نشان ‌دهنده تمرکز پاسخ‌ ها حول مقدار میانگین بود.

جدول3: توصیف شاخص حکمرانی خوب شهری

شاخص	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار	واریانس
حکمرانی خوب شهری	40/1	5	5839/3	78978/0	624/0

نمودار 1: هیستوگرام متغیر اثر حکمرانی خوب شهری

برای شاخص توسعه پایدار شهری، مقادیر بین 4/1 و ۵ قرار داشت و میانگین 6640/3 بدست آمد. پراکندگی پاسخ ها (انحراف معیار 79133/0 و واریانس 626/0) نشان‌ دهنده نزدیکی دیدگاه‌ ها به مقدار میانگین بود. این یافته ها در جدول 4 ارائه شدند و توزیع پاسخ ها در نمودار ۲ نشان داده شد.

جدول 4: توصیف شاخص توسعه پایدار

شاخص	حداقل	حداکثر	میانگین	انحراف معیار	واریانس
توسعه پایدار	40/1	5	6640/3	79133/0	626/0

نمودار2: هیستوگرام شاخص توسعه پایدار

یافته‌های استنباطی

برای بکارگیری تکنیک‌های آماری، ابتدا باید نرمال بودن توزیع داده‌های جمع‌آوری‌شده تأیید شود. در صورت نرمال بودن، از آزمون‌های پارامتریک و در غیر این صورت، از آزمون‌های ناپارامتریک برای تحلیل فرضیه‌ها استفاده می‌شود. در این پژوهش، آزمون کلموگروف-اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای اصلی به کار گرفته شده است. این آزمون، تابع توزیع تجمعی مشاهده‌شده را با تابع توزیع مورد انتظار در متغیرهای فاصله‌ای مقایسه می‌کند. در تفسیر نتایج، اگر سطح معنی‌داری بیشتر از ۰5/۰ باشد، توزیع مشاهده‌شده با توزیع نظری یکسان است و نرمال تلقی می‌شود. در غیر این صورت (سطح معنی‌داری کمتر از ۰5/۰)، توزیع غیرنرمال است. فرضیات این آزمون به شرح زیر است:

H0: بین فراوانی های مشاهده شده و مورد انتظار تفاوت وجود ندارد (توزیع نرمال هست).

1 H: بین فراوانی های مشاهده شده و مورد انتظار تفاوت وجود دارد (توزیع نرمال نیست).

جدول5: نتایج آزمون نرمال بودن توزیع متغیرهای پژوهش

نتیجه	تایید فرضیه	مقدار خطا	سطح معناداری	نوع توزیع	متغیر
نرمال	H0	05/0	059/0	نرمال	حکمرانی خوب شهری
نرمال	H0	05/0	077/0	نرمال	توسعه پایدار شهری

بر اساس آماره کلموگروف-اسمیرنوف در جدول ۵، توزیع مشاهده‌ شده و مورد انتظار برای متغیرهای حکمرانی خوب شهری (سطح معناداری 059/0) و توسعه پایدار شهری (سطح معناداری 077/0) تفاوت معنی‌داری نداشت، زیرا مقادیر معناداری بیش از 05/0 بودند. بنابراین، هر دو متغیر دارای توزیع نرمال بودند. با توجه به این نتیجه، از آزمون‌های پارامتریک، شامل همبستگی پیرسون و رگرسیون، برای بررسی رابطه بین حکمرانی خوب شهری و توسعه پایدار شهری استفاده شد.

تحلیل رابطه شاخص‌های حکمرانی خوب شهری با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

در این بخش برای بررسی رابطه بین شاخص‌های حکمرانی خوب شهری (شفافیت، پاسخگویی، مشارکت، مسئولیت‌پذیری و اثربخشی) و توسعه پایدار شهری، از آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون خطی استفاده شده است. نتایج این تحلیل‌ها در جداول زیر ارائه شده اند.

1.رابطه شفافیت با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

جدول 6: ضریب همبستگی پیرسون برای رابطه شفافیت و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

		توسعه پایدار شهری	شفافیت
توسعه پایدار شهری	ضریب پیرسون	1	588/0
	سطح معناداری		000/0
	تعداد	384	384
شفافیت	ضریب پیرسون	588/0	1
	سطح معناداری	000/0
	تعداد	384	384

مطابق نتایج جدول 6 ضریب همبستگی 588/0 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 است، که بیانگر رابطه مثبت و متوسط تا قوی بین این دو متغیر است و این نتیجه نشان می‌دهد که افزایش شفافیت در حکمرانی شهری با بهبود توسعه پایدار شهری همراه بود.

جدول 7: ضرایب تعیین برای رابطه شفافیت و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعدیل تعیین شده	خطای استاندارد
588/0	231/0	229/0	69335/0

مطابق جدول 7 ضریب تعیین (231/0R² =) بیانگر تبیین 1/23 درصد از تغییرات توسعه پایدار شهری توسط شفافیت است. ضریب تعیین تعدیل‌شده (229/0) نیز نشان‌دهنده قدرت توضیح‌ دهندگی مدل پس از تعدیل برای تعداد متغیرها و حجم نمونه بود.

جدول 8: آزمون F برای معناداری رگرسیون شفافیت در منطقه 2 تهران

سطح معناداری	F	درجه آزادی	میانگین مربعات	مجموع مربعات	متغیر
000/0	941/114	1	257/55	257/55	رگرسیون
		383	588/0	643/183	باقی مانده
		384		900/238	کل

جدول 8 نتایج آزمون F برای مدل رگرسیون شفافیت را نشان داد. مقدار برابر F941/114 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 تأیید کرد که مدل رگرسیون معنی‌دار است و شفافیت تأثیر معنی‌داری بر توسعه پایدار شهری دارد.

2- رابطه پاسخگویی با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

جدول 9 : ضریب همبستگی پیرسون برای رابطه پاسخگویی و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

		توسعه پایدار شهری	پاسخگویی
توسعه پایدار شهری	ضریب پیرسون	1	630/0
	سطح معناداری		000/0
	تعداد	384	384
پاسخگویی	ضریب پیرسون	630/0	1
	سطح معناداری	000/0
	تعداد	384	384

مطابق جدول 9 ضریب همبستگی برابر با 630/0 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 بیانگر رابطه مثبت و قوی بین پاسخگویی و تحقق توسعه پایدار شهری است. این نتیجه حاکی از آن است که پاسخگویی در حکمرانی شهری به بهبود توسعه پایدار کمک می کند.

جدول 10: ضرایب تعیین برای رابطه پاسخگویی و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده	تعیین خطای استاندارد
630/0	281/0	279/0	67069/0

جدول 10 نشان داد که ضریب تعیین (281/0R² =) بیانگر تبیین 1/28 درصد از تغییرات توسعه پایدار شهری توسط پاسخگویی است. ضریب تعیین تعدیل‌شده 279/0 نیز قدرت توضیح‌دهندگی مدل را تأیید کرد.

جدول 11: آزمون F برای معنی‌داری رگرسیون پاسخگویی در منطقه 2 تهران

سطح معناداری	F	درجه آزادی	میانگین مربعات	مجموع مربعات	متغیر
000/0	097/149	1	067/67	067/67	رگرسیون
		383	630/0	833/171	باقی مانده
		384		900/238	کل

جدول 11 نتایج آزمون F برای مدل رگرسیون پاسخگویی را نشان داد. مقدار F برابر 097/149 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 تأیید کرد که مدل رگرسیون معنی‌دار است و پاسخگویی تأثیر معنی‌داری بر توسعه پایدار شهری داشت.

3- رابطه مشارکت با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

جدول 12: ضریب همبستگی پیرسون برای رابطه مشارکت و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

		توسعه پایدار شهری	مشارکت
توسعه پایدار شهری	ضریب پیرسون	1	526/0
	سطح معناداری		000/0
	تعداد	384	384
مشارکت	ضریب پیرسون	526/0	1
	سطح معناداری	000/0
	تعداد	384	384

جدول 12 ضریب همبستگی پیرسون بین مشارکت و توسعه پایدار شهری را نشان می دهد و مطابق جدول 12 ضریب همبستگی برابر 526/0 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 است که بیانگر رابطه مثبت و متوسط است. این نتیجه نشان می‌دهد که مشارکت در حکمرانی شهری به ‌طور معنی‌داری با توسعه پایدار شهری مرتبط می باشد، اما نیاز به تقویت دارد.

جدول 13: ضرایب تعیین برای رابطه مشارکت و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده	تعیین خطای استاندارد
526/0	159/0	157/0	72518/0

مطابق جدول 13 ضریب تعیین (159/0R² =) بیانگر تبیین 9/15 درصد از تغییرات توسعه پایدار شهری توسط مشارکت است. ضریب تعیین تعدیل‌شده 157/0 نیز قدرت توضیح‌دهندگی متوسط مدل را تأیید کرد.

جدول 14: آزمون F برای معنی‌داری رگرسیون مشارکت در منطقه 2 تهران

سطح معناداری	F	درجه آزادی	میانگین مربعات	مجموع مربعات	متغیر
000/0	277/72	1	010/38	010/38	رگرسیون
		383	526/0	890/200	باقی مانده
		384		900/238	کل

جدول 14 نتایج آزمون F برای مدل رگرسیون مشارکت را نشان می دهد. مطابق جدول 14 مقدار F برابر 277/72 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 تأیید کرد که مدل رگرسیون معنی‌دار است و مشارکت تأثیر معنی‌داری بر توسعه پایدار شهری دارد.

4- رابطه مسئولیت‌پذیری با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

جدول 15: ضریب همبستگی پیرسون برای رابطه مسئولیت‌پذیری و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

		توسعه پایدار شهری	مسئولیت پذیری
توسعه پایدار شهری	ضریب پیرسون	1	702/0
	سطح معناداری		000/0
	تعداد	384	384
مسئولیت پذیری	ضریب پیرسون	702/0	1
	سطح معناداری	000/0
	تعداد	384	384

جدول 15 ضریب همبستگی پیرسون بین مسئولیت‌پذیری و توسعه پایدار شهری را نشان می دهد. مطابق جدول 15 ضریب همبستگی برابر 702/0 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 است که بیانگر رابطه مثبت و قوی است. این نتیجه نشان می‌دهد که مسئولیت‌پذیری یکی از کلیدی‌ترین عوامل در پیشبرد توسعه پایدار شهری می باشد.

جدول 16: ضرایب تعیین برای رابطه مسئولیت‌پذیری و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده	تعیین خطای استاندارد
702/0	581/0	579/0	59935/0

مطابق جدول 16 ضریب تعیین (581/0R² =) بیانگر تبیین 1/58 درصد از تغییرات توسعه پایدار شهری توسط مسئولیت‌پذیری است. ضریب تعیین تعدیل‌شده 579/0 نیز قدرت توضیح‌دهندگی بالای مدل را تأیید کرد.

جدول 17: آزمون F برای معنی‌داری رگرسیون مسئولیت‌پذیری در منطقه 2 تهران

سطح معناداری	F	درجه آزادی	میانگین مربعات	مجموع مربعات	متغیر
000/0	805/126	1	665/51	665/51	رگرسیون
		383	702/0	687/122	باقی مانده
		384		438/301	کل

جدول 17 نتایج آزمون F برای مدل رگرسیون مسئولیت‌پذیری را نشان می دهد. مطابق جدول 17 مقدار F برابر 805/126 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 تأیید کرد که مدل رگرسیون معنی‌دار است و مسئولیت‌پذیری تأثیر معنی‌داری بر توسعه پایدار شهری دارد.

5- رابطه اثربخشی با توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

جدول 18: ضریب همبستگی پیرسون برای رابطه اثربخشی و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

		توسعه پایدار شهری	اثربخشی
توسعه پایدار شهری	ضریب پیرسون	1	689/0
	سطح معناداری		000/0
	تعداد	384	384
اثربخشی	ضریب پیرسون	689/0	1
	سطح معناداری	000/0
	تعداد	384	384

جدول 18 ضریب همبستگی پیرسون بین اثربخشی و توسعه پایدار شهری را نشان می دهد. مطابق جدول 18 ضریب همبستگی برابر 689/0و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 است که بیانگر رابطه مثبت و قوی است. این نتیجه نشان می‌دهد که اثربخشی نقش مهمی در پیشبرد توسعه پایدار شهری ایفا کرد.

جدول 19: ضرایب تعیین برای رابطه اثربخشی و توسعه پایدار شهری در منطقه 2 تهران

ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده	تعیین خطای استاندارد
689/0	301/0	304/0	59164/0

مطابق نتایج جدول 19 ضریب تعیین (301/0R² =) بیانگر تبیین 1/30 درصد از تغییرات توسعه پایدار شهری توسط اثربخشی است. ضریب تعیین تعدیل‌شده 304/0 نیز قدرت توضیح‌دهندگی بالای مدل را تأیید کرد.

جدول 20: آزمون F برای معنی‌داری رگرسیون اثربخشی در منطقه 2 تهران

سطح معناداری	F	درجه آزادی	میانگین مربعات	مجموع مربعات	متغیر
000/0	256/139	1	132/72	132/72	رگرسیون
		383	689/0	487/169	باقی مانده
		384		759/412	کل

جدول 20 نتایج آزمون F برای مدل رگرسیون اثربخشی را نشان می دهد. مطابق جدول 20 مقدار F برابر 256/139 و مقدار سطح معناداری کمتر از 001/0 تأیید کرد که مدل رگرسیون معنی‌دار است و اثربخشی تأثیر معنی‌داری بر توسعه پایدار شهری دارد.

یافته‌های این پژوهش نشان داد که شاخص‌های حکمرانی خوب شهری، از جمله مسئولیت‌پذیری (702/0)، اثربخشی (689/0)، پاسخگویی (630/0)، شفافیت (588/0) و مشارکت (526/0)، به ‌طور معناداری توسعه پایدار را در منطقه ۲ تهران تقویت می‌کنند. مسئولیت‌پذیری به‌عنوان تأثیرگذارترین عامل شناسایی شد که با مطالعات کریم و ارباب‌ افضلی (۱۳۹۷) و گونی (۲۰۱۷) هم ‌راستاست و بر اهمیت کارایی و تعهد سازمانی تأکید دارد. اثربخشی و پاسخگویی نیز با یافته‌های دگویمارایس و همکاران (۲۰۲۰) درباره ضرورت کیفیت خدمات و پاسخگویی برای پایداری شهری همخوان است. این نتایج با گزارش خواجوی‌نیا (۱۴۰۲) درباره رضایت پایین شهروندان (امتیاز 69/2 از ۵) از مدیریت خدمات در منطقه ۲ اهواز و نیاز به تقویت این شاخص‌ها سازگار است. در منطقه ۲ تهران، اثربخشی و پاسخگویی درصد بالایی از تغییرات توسعه پایدار را تبیین کردند. شفافیت و مشارکت نیز تأثیر قابل‌توجهی داشتند که با مطالعات قاسمی و همکاران (۱۴۰۰) و رمزی و همکاران (۲۰۱۹) درباره نقش این عوامل در اعتماد و انسجام اجتماعی هم‌ راستاست. با این حال، مشارکت کمترین تأثیر را نشان داد که با یافته‌های ملاشاهی و مالکی‌مقدم (۱۴۰۴) در محله ۴۹ زاهدان درباره مشکلات زیرساختی (کمبود فضای سبز و پیاده‌رو) و عدم وحدت نظر ساکنان همخوان است. در منطقه ۲ تهران، ضعف مشارکت ممکن است به تنوع جمعیتی یا کمبود بسترهای مدنی مانند شوراهای محله‌ای مرتبط باشد، مشابه تحلیل آن‌ها درباره تغییر مفهوم محله در شهرهای مدرن.

مقایسه منطقه ۲ با سایر مناطق تهران نشان داد که وضعیت آن نسبت به منطقه ۱۰ مطلوب‌تر است (خمجانی و همکاران، ۱۴۰۱). برخلاف منطقه ۲۲ که بر توسعه زیرساخت‌ها تمرکز دارد، منطقه ۲ به دلیل تراکم بالای جمعیتی به شفافیت و پاسخگویی بیشتری نیاز دارد. برخلاف پژوهش بوتا اورام و همکاران (۲۰۱۸) که رابطه علی مشخصی بین حکمرانی و توسعه پایدار تأیید نکرد، این مطالعه با ضرایب همبستگی قوی، این رابطه را در منطقه ۲ اثبات کرد، که با یافته‌های خواجوی‌نیا (۱۴۰۲) و ملاشاهی و مالکی‌مقدم (۱۴۰۴) درباره ضعف مدیریت و زیرساخت‌ها همخوان است. از نظر عملی، پیشنهاد می‌شود کیفیت خدمات شهری بهبود یابد، از فناوری (مانند پلتفرم‌های دیجیتال) برای شفافیت استفاده شود و بسترهای مشارکت مدنی (مانند شوراهای محله‌ای) تقویت گردد. این راهکارها با توصیه‌های خواجوی‌نیا (۱۴۰۲) و ملاشاهی و مالکی‌مقدم (۱۴۰۴) هم‌راستاست. از نظر نظری، این پژوهش با ارائه داده‌های آماری، دانش حکمرانی خوب را غنی کرده و چارچوبی برای کلانشهرها ارائه می‌دهد. تحقیقات آینده می‌توانند روندهای بلندمدت یا ابعاد کیفی (مانند ادراک شهروندان) را در منطقه ۲ بررسی کنند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

تحلیل پاسخ‌های ۳۸۴ شرکت‌کننده در منطقه ۲ تهران، شواهد محکمی از نقش معنادار شاخص‌های حکمرانی خوب شهری در ارتقای توسعه پایدار ارائه داد. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد که تمام شاخص‌های حکمرانی خوب شهری، شامل مسئولیت پذیری (702/0)، اثربخشی (689/0)، پاسخگویی (630/0)، شفافیت (588/0) و مشارکت (526/0) رابطه مثبت و معنی‌داری با توسعه پایدار شهری داشتند (001/0 p <)، مسئولیت‌پذیری و اثربخشی، با تقویت تعهد سازمانی و کارایی مدیریت منابع، قوی‌ترین تأثیر را داشتند، در حالی که مشارکت به دلیل کمبود بسترهای مدنی (مانند شوراهای محلی) کمترین تأثیر را نشان داد و نیازمند تقویت است. تحلیل‌های رگرسیون نیز معنی‌داری مدل‌ها را برای هر شاخص تأیید کردند (001/0 p <)، که نشان‌دهنده نقش قابل‌توجه حکمرانی خوب در پیشبرد توسعه پایدار در منطقه ۲ است. پاسخگویی و شفافیت با افزایش اعتماد عمومی و بهبود کیفیت خدمات شهری، نقش کلیدی در پایداری ایفا کردند. مشارکت، هرچند برای انسجام اجتماعی ضروری است، به دلیل کمبود بسترهای مدنی، مانند شوراهای محلی یا پلتفرم‌های دیجیتال، تأثیر کمتری داشت. این نتایج بر ضرورت سیاست‌گذاری‌های متمرکز بر ارتقای مشارکت عمومی و کارآمدی مدیریتی در منطقه 2 تهران تأکید دارند.

پیشنهادها

بر اساس یافته‌های این پژوهش، که نشان‌دهنده نقش معنی‌دار شاخص‌های حکمرانی خوب شهری (مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت، و مشارکت) در پیشبرد توسعه پایدار در منطقه 2 تهران است، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:

1- توسعه زیرساخت‌های خدمات شهری با کیفیت: مدیران شهری منطقه 2 تهران باید زیرساخت‌های لازم برای ارائه خدمات پایدار و با کیفیت، مانند حمل‌ونقل هوشمند، مدیریت بهینه پسماند و بهبود فضای سبز را فراهم کنند. این زیرساخت‌ها نقش اساسی در افزایش اعتماد و مشارکت شهروندان دارند و به ‌ویژه با توجه به تأثیر بالای مسئولیت پذیری (702/0)، اثربخشی (689/0) در این پژوهش، باید در اولویت قرار گیرند.

2- تقویت پاسخگویی و شفافیت :با توجه به تأثیر قابل ‌توجه پاسخگویی (630/0)، شفافیت (588/0) بر توسعه پایدار پیشنهاد می‌شود از پلتفرم‌های دیجیتال، مانند سامانه‌های گزارش‌دهی آنلاین، برای افزایش شفافیت و پاسخگویی در فرآیندهای مدیریتی استفاده شود. این اقدام می‌تواند اعتماد عمومی را در منطقه 2 تهران تقویت کرده و تعاملات باز بین شهروندان و مدیریت شهری را ترویج دهد.

3- ارتقای مشارکت مدنی و تعاملات اجتماعی: با توجه به ضعف نسبی مشارکت (526/0) در منطقه 2 تهران، ایجاد شوراهای محلی، برنامه‌های آموزشی برای افزایش آگاهی شهروندان و بسترهای تعاملی مانند اپلیکیشن‌های مشارکتی پیشنهاد می‌شود. این اقدامات می‌توانند ضمن تقویت همدلی و اعتماد بین مردم و نهادهای شهری، زمینه‌ساز مشارکت بیشتر شهروندان در تصمیم‌گیری‌های محله‌ای شوند و حس مردم‌سالاری را تداعی کنند.

4- هم‌افزایی بین‌سازمانی برای توسعه پایدار: سازمان‌ها و نهادهای متولی خدمات شهری در منطقه 2 تهران باید با هماهنگی و تعامل بین بخش‌های مختلف، ساز و کارهایی را برای جلب مشارکت سازمان‌ها و شهروندان ایجاد کنند. این همکاری‌ها می‌توانند با پشتیبانی از ارتباطات باز، انسجام اجتماعی را تقویت کرده و جامعه را در مسیر توسعه پایدار پیش ببرند.

5- تحقیقات آینده: پیشنهاد می‌شود مطالعات آتی بر روندهای بلند مدت شاخص‌های حکمرانی، تأثیر فناوری بر شفافیت و مشارکت و مقایسه تطبیقی مناطق تهران تمرکز کنند. تحلیل ابعاد کیفی، مانند ادراک شهروندان از خدمات، نیز می‌تواند پویایی‌های پایداری را عمیق‌تر کند.

منابع و مآخذ

1) آغاجری، صدیقه، و آقائی جوبنی، محسن (۱۴۰۳). هویت اجتماعی و اثرات آن در تهدید همبستگی اجتماعی محلات شهری (مطالعه موردی: بندر ماهشهر). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۳۰-۴۵.

2) براداران خانیان، زینب، آذری، زهرا و اصغرپور، حسین (1403). بررسی شاخص‌های حکمرانی خوب شهری با تأکید بر هوشمندسازی مورد مطالعه: کلان‌شهر تبریز. مجله جغرافیا و توسعه، 22(75)، 193-219.

3) پاپلی یزدی، محمد حسین، و رجبی سناجردی، حسین (1382). نظریه‌های شهر و پیرامون، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران.

4) پاکدل، عباس، خادم‌الحسینی، احمد، صابری، حمید، و مهکویی، حجت (۱۴۰۴). ارزیابی شاخص‌های توسعه منطقه ۹ شهر اصفهان از دیدگاه کارشناسان. فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.

5) خمجانی، شبناز، سرور، رحیم، امیرعضدی، طوبی، و اربابی سبزواری، آزاده (1401). تحلیل تطبیقی حکمروایی خوب شهری - مطالعه موردی: مناطق 2 و 10 شهر تهران. فصل نامه جغرافیا (نشریۀ انجمن جغرافیایی ایران)، 20(72)، 79-94.

6) خواجوی نیا، لاله (1402). جایگاه و نقش مدیریت خدمات شهری در محلات کلانشهرها (مطالعه موردی: منطقه 2 شهری اهواز). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 1(1)، 69-86.

7) شاه‌ آبادي، ابوالفضل‌، و جامه‌ بزرگی‌، آمنه‌ (١٣٩٢)، نظریه‌ حکمرانی‌ خوب‌ از دیدگاه‌ نهج‌ البلاغه. فصل نامه پژوهشنامه‌ نهج‌ البلاغه‌، 1(2)، 1-17.

8) صالحی، مطهره، سالارزهی، حبیب الله، و ایمانی، عبدالمجید (1401). بررسی اصول و دیدگاه ها ی حکمرانی خوب شهری در راستای تحقق توسعه پایدار شهری. فصل نامه جغرافیا و روابط انسانی، 5(1)، 237-254.

9) قاسمی، ابوالفضل، علویان، مرتضی، لطفی، صدیقه، و رحمانی، مریم (1400). تحلیل مضامین حکمرانی خوب شهری در برنامه‎های توسعۀ جمهوری اسلامی ایران. فصل نامه پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی، 10(3)، 117-141.

10) قاضی طباطبایی، محمود، نصرتی، روح اله، و کاظمی، علی (1391). ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تبیین وضعیت توسعه انسانی. فصل نامه توسعه محلی (روستائی-شهری)، 4(1)، 39-52.

11) قیروانی، قائم، منتظری، محمد، و زاهدی، شمس السادات (1403). ارائه مدل عوامل مؤثر بر حکمرانی هوشمند در کشور. فصلنامه ارزش آفرینی در مدیریت کسب و کار، 4(1)، 279-301.

12) کریم، محمدحسین، و ارباب افضلی، محمد (1397). جایگاه حکمرانی خوب و تقسیمات کشوری در توسعه متوازن و پایدار. همایش ملی پیشرفت پایدار؛ رهیافت تاریخ، فرهنگ و تمدن دارالولایه سیستان، زاهدان.

13) گلچینی، سحر، مرادی، اسکندر، و خضرنژاد، پخشان (1396). بررسی حکمروایی خوب شهری در چارچوب نظام مدیریت شهری: موردشناسی شهر سنندج. فصلنامه آمایش محیط، 14(52)، 45-64.

14) مرکز آمار ایران. (۱۴۰۰). سرشماری نفوس و مسکن ایران. مرکز آمار ایران، تهران.

15) معروف‌نژاد، عباس (۱۴۰۴). نظرسنجی از جامعه معلولین در مناسب‌سازی فضای ورودی ادارات (مطالعه موردی: شهر رود زرد ماشین). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۳(۹)، ۳۰-۴۵.

16) ملاشاهی، حسین، و مالکی مقدم، محمد اسماعیل (1404). شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله‌محور (مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 3(7)، 39-64.

17) مولایی، یوسف، و امین‌منصور، جواد (1398). راهبرد ملی توسعه پایدار: چالش‌ها و فرصت‌ها. فصلنامه سیاست، 49(3)، 837-862.

18) مهرگان، منصوره (۱۴۰۳). شهر قدیمی، زندگی امروزی (مطالعه موردی شهر دزفول). فصل نامه اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، ۴(۱)، ۴۶-۶۰.

19) نادری، محمد مهدی (۱۳۹۰). حکمرانی خوب؛ معرفی و نقدی اجمالی. نشریه اسلام و پژوهش های مدیریتی، 1(1)، -94-69.

20) هاشمی، سید علی، راه ‌نجات، میترا، شریف‌زاده، فتاح، و سعدی، محمد رضا (1399). نسبت ‌سنجی حکمروایی خوب و شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر تهران). فصلنامه راهبرد اجتماعی- فرهنگی، 9(34)، 67-90.

21) Boţa-Avram, C., Groşanu, A., Răchişan, P. R., & Gavriletea, M. D. (2018). The bidirectional causality between country-level governance, economic growth and sustainable development: A cross-country data analysis. Sustainability, 10(2), 502.

22) Brundtland, G. H., Khalid, M., Agnelli, S., Al-Athel, S., & Chidzero, B. (1987). Our common future. United Nations. Relatório Brundtland.

23) De Guimarães, J. C. F., Severo, E. A., Júnior, L. A. F., Da Costa, W. P. L. B., & Salmoria, F. T. (2020). Governance and quality of life in smart cities: Towards sustainable development goals. Journal of Cleaner Production, 253, 119926.

24) Giuliodori, A., Berrone, P., & Ricart, J. E. (2023). Where smart meets sustainability: The role of Smart Governance in achieving the Sustainable Development Goals in cities. BRQ Business Research Quarterly, 26(1), 27-44.

25) Güney, T. (2017). Governance and sustainable development: How effective is governance?. The Journal of International Trade & Economic Development, 26(3), 316-335.

26) Kabumba, I. (2005). Good governance and sustainable development in Africa: Meaning. Relationship, Problems and Strategies, African Association for Public Administration and Management (AAPAM).

27) Omri, A., & Mabrouk, N. B. (2020). Good governance for sustainable development goals: Getting ahead of the pack or falling behind?. Environmental Impact Assessment Review, 83, 106388.

28) Ramzy, O., El Bedawy, R., Anwar, M., & Eldahan, O. H. (2019). Sustainable development & good governance. European Journal of Sustainable Development, 8(2), 125-125.

29) Sachs, J. D. (2015). The age of sustainable development. Columbia University Press.

30) Satterthwaite, D. (2016). Missing the Millennium Development Goal targets for water and sanitation in urban areas. Environment and Urbanization, 28(1), 99-118.

31) Sheng, Y. K. (2009). What is Good Governance? United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific.

32) Habitat, U. N. (2002). The global campaign on urban governance: concept paper. Nairobi, Kenya: United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat).

33) UN-Habitat. (2006). Urban governance index: A tool for measuring urban governance. United Nations Human Settlements Programme.

34) United Nations. (2018). World urbanization prospects: The 2018 revision. United Nations Department of Economic and Social Affairs.

35) World Bank. (1992). Governance and development. World Bank Publications.

36) World Bank. (2020). World development report 2020: Trading for development in the age of global value chains. World Bank.

37) World Health Organization. (2021). Air quality and health in urban areas. World Health Organization.

[1] 1 . نویسنده مسئول

شارک

عنوان URL للمقالة

تأثیر مؤلفه‌های حکمرانی خوب شهری بر تحقق توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه ۲ کلانشهر تهران)

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية