بررسی و تحلیل کارکردهای بن مایه ای توصیف در حماسۀ گرشاسب نامۀ اسدی طوسی

الموضوعات :

فرح ناز جلالی قاسم پور ¹ , رضا اشرف زاده ² , بتول فخراسلام ³

1 - دانشجوي دكتري گروه زبان و ادبيات فارسي، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ايران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی ،واحد مشهد،دانشگاه آزاد اسلامی ،مشهد،ایران
3 - استادیار گروه زبان ادبيات فارسي، واحد نيشابور،دانشگاه آزاداسلامی، نیشابور، ايران.

تاريخ الإرسال : 17 السبت , محرم, 1447 تاريخ التأكيد : 21 الأربعاء , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 01 السبت , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: اسدی طوسی, گرشاسب¬نامه, شعر حماسی, توصیف, کارکردها.,

ملخص المقالة :

اسدی طوسی یکی از برترین حماسه¬سرایان در گسترۀ ادب فارسی است. مهم¬ترین اثر او، گرشاسب¬نامه نام دارد که در مواردی به شاهنامۀ فردوسی پهلو می¬زند. شاعر در بازنمایی روایت و خوانش خود از تاریخ افسانه¬ای و اسطوره¬ای ایران¬زمین از شگردهای بسیاری استفاده کرده که وصف از آن جمله است. در تحقیق حاضر، کارکردهای اصلی این عنصر ادبی با استناد به منابع کتابخانه¬ای و روش توصیفی - تحلیلی در اثر مذکور بررسی و کاویده شده است. نتایج تحقیق نشان می¬دهد که کارکردهای اصلی توصیف در این روایت عبارتند از: آرایه¬ای و زیبایی¬شناسی؛ تعویقی و تعلیقی؛ واقع¬نمایی و باورپذیری؛ عاطفی؛ توضیحی و آگاهی¬بخشی؛ کنایه¬ای. همچنین، مشخص گردید که تنوع موجود در کارکردهای وصف به معنای نقش ثانویۀ حضور کنش در آن است. کارکردهای توصیف¬ در این روایت با سطح و ژرف¬ساخت متن تولیدی مرتبط هستند که این امر، بیانگر اهمیت لفظ و معنا در نگاه اسدی طوسی است. در یک نگاه کلی، عنصر وصف در جریان روایت، موجب اطناب مفید گردیده و خط روایی داستان¬های مرتبط با گرشاسب را پیش برده است.

المصادر:

منابع
1- احمدی، بابک (1380). ساختار تأویل متن، چاپ پنجم، تهران: مرکز.
2- اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن‌احمد (1354). گرشاسب¬نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
3- ایرانی، ناصر (1380). هنر رمان، تهران: آبانگاه.
4- براتی، فرهاد و قربانی¬مقدم، غلامرضا و عزیزی، علی (1398). تصویرآفرینی در گرشاسب¬نامه، چهارمین کنفرانس روان¬شناسی، علوم تربیتی و علوم انسانی، دهلی¬نو: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، صص 298-283.
5- بی¬نیاز، فتح¬الله (1392). درآمدی بر داستان¬نویسی و روایت¬شناسی، چاپ سوم، تهران: افراز.
6- تودوروف، تزوتان (1385). نظریۀ ادبیات، ترجمۀ عاطفه طاهایی، تهران: اختران.
7- سابق، مدیحه (2013). فعالیات الوصف والآیاته فی الخطاب القصصی عند السعید بوطاجین، الجمهوریه الجزائریه: جامعه الحاج لخضر.
8- سجادی¬فر، کلثوم (1394). مقایسۀ توصیف صحنه و فضا در بخش پهلوانی شاهنامه و گرشاسب¬نامۀ اسدی طوسی، پایان¬نامۀ کارشناسی¬ارشد دانشگاه یاسوج، استاد راهنما: دکتر اطهر تجلی.
9- شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1370). صور خیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: آگه.
10- _______، _______ (1392). زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
11- شهبازی، اصغر و ملک¬ثابت، مهدی (1391). الگوی بررسی زبان حماسی، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 24، صص 179-143.
12- صفا، ذبیح¬الله (1371). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
13- فتوحی¬رودمعجنی، محمود (1386). بلاغت تصویر، تهران: سخن.
14- فرشیدورد، خسرو (1363). دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، 2جلد، تهران: امیرکبیر.
15- لارنس، پرین (1379). شعر و عناصر شعر، ترجمۀ غلامرضا سلگی، تهران: رهنما.
16- مارتین، والاس (1382). نظریه¬های روایت، ترجمۀ محمد شهبا، تهران: هرمس.
17- مهرکی، ایرج (1381). منبع اسدی در سرودن گرشاسب¬نامه، مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، شمارۀ 3، صص 85-73.
18- عاصی، میشال و یعقوب، امیل بدیع (1987). المعجم المفصل فی اللغه و الادب، بیروت: دارالعلم للملایین.
19- نجفی، عیسی و پیری، حامد (1392). مقایسۀ سبک¬شناسانۀ تشبیهات شاهنامه با تشبیهات گرشاسب¬نامه، مجلۀ بهار ادب، سال 6، شمارۀ 19، صص 430-411.
20- یونسی، ابراهیم (1365). هنر داستان¬نویسی، تهران: سهروردی.
21- Culler, Jonathan (1975). Structuralize Poetics, London: Rutledge and Kegan Paul.

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 21، شماره 2، تابستان 1404، صفحه 27-14

 

 بررسی و تحلیل کارکردهای بن­مایه­ای توصیف در حماسۀ گرشاسب­نامۀ اسدی طوسی

 

فرحناز جلالی قاسم­­پور 1، رضا اشرف­زاده2، بتول فخراسلام 3

1دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

*2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی ،مشهد، ایران. (نویسنده مسؤول)

3استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران.

 

نویسنده مسؤول:  [e-mail]  Email:

تاریخ دریافت:21/03/1404  / تاریخ پذیرش: 25/04/1404

 

 

     چکیده

 اسدی طوسی یکی از برترین حماسه­سرایان در گسترۀ ادب فارسی است. مهم­ترین اثر او، گرشاسب­نامه نام دارد که در مواردی به شاهنامۀ فردوسی پهلو می­زند. شاعر در بازنمایی روایت و خوانش خود از تاریخ افسانه­ای و اسطوره­ای ایران­زمین از شگردهای بسیاری استفاده کرده که وصف از آن جمله است. در تحقیق حاضر، کارکردهای اصلی این عنصر ادبی با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی - تحلیلی در اثر مذکور بررسی و کاویده شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که کارکردهای اصلی توصیف در این روایت عبارتند از: آرایه­ای و زیبایی­شناسی؛ تعویقی و تعلیقی؛ واقع­نمایی و باورپذیری؛ عاطفی؛ توضیحی و آگاهی­بخشی؛ کنایه­ای. همچنین، مشخص گردید که تنوع موجود در کارکردهای وصف به معنای نقش ثانویۀ حضور کنش در آن است. کارکردهای توصیف­ در این روایت با سطح و ژرف­ساخت متن تولیدی مرتبط هستند که این امر، بیانگر اهمیت لفظ و معنا در نگاه اسدی طوسی است. در یک نگاه کلی، عنصر وصف در جریان روایت، موجب اطناب مفید گردیده و خط روایی داستان­های مرتبط با گرشاسب را پیش برده است.

 

کلیدواژه: اسدی طوسی، گرشاسب­نامه، شعر حماسی، توصیف، کارکردها.

 

 

 

1-        مقدمه

  وصف در متن ادبی اهمیت ویژه­ای دارد؛ زیرا از این طریق می­توان به قدرت ادبی یک شاعر یا نویسنده پی برد. با کاربست وصف، ضمن اینکه بر ابعاد زیبایی­شناسانۀ متن تولیدی افزوده می­شود و حس التذاذ در مخاطب ارتقا می­یابد، باعث پویایی روایت می­شود. بنابراین، هر اندازه عنصر خلاقیت در اهل ادب بیشتر باشد، وصف جنبۀ مطلوب­تری پیدا می­کند. «توصیف، حافظه و تخیل، ابزار کار نویسنده است» (یونسی، 1365: 395) و برای بیان تعابیر مختلف مورد استفاده قرار می­گیرد که این شیوه دقیقاً با ادراک مطابقت می­کند و پایه­های اصلی آن، بیان صحنه­ها، رویدادها و حالات مختلف است (عاصی و یعقوب، 1987م: 130). شاعر یا نویسنده زمانی که از وصف برای نیل به اهداف خود بهره می­گیرد، بر وقایع و شخصیت­های اثر خود تمرکز می­کند و وصف را در ارتباط با این دو متغیر دخالت می­دهد تا بتواند بر قوۀ ادراک مخاطب بیفزاید و او را در خط سیر روایت همراه سازد. خالق متن از طریق کاربست وصف، بسیاری از داشته­های ذهنی خود را با مخاطب به اشتراک می­گذارد و تجربیات خود را از یک یا چند موضوع مشخص شرح می­دهد. به این اعتبار، «وصف تجربه یا شیء، فرآیندی است دیداری، تجزیه­کننده و پرشتاب که از ادراکی سطحی مایه می­گیرد و توجه مخاطب را به جزئیات پیاپی در سطح شیء جلب می­کند» (فتوحی­رودمعجنی، 1386: 32). پس، وصف صرفاً مقوله­ای ظاهری و مرتبط با مباحث زیبایی­شناسی نیست و ابعاد گسترده­تری را دربر می­گیرد. ظرفیت­های ویژۀ این عنصر به گونه­ای است که در همۀ ژانرهای ادبی کاربرد دارد و می­تواند نقش شایانی در تبیین مفاهیم مورد نظر شاعران یا نویسندگان داشته باشد. با نطرداشت این پیش­انگاره، می­توان به کیفیت کاربرد وصف در متون حماسی پرداخت. اهمیت این عنصر به اندازه­ای است که اگر آن را از متون حماسی حذف کنیم، از اثری چند هزار بیتی، تنها چند ده بیت باقی خواهد ماند. بر این پایه، برجسته بودن یک اثر حماسی به توانایی شاعر حماسه­سرا در خلق توصیف­های پویا بستگی مستقیم دارد.

 

1-1-                      بیان مسأله

اسدی طوسی یکی از شخصیت­های ادبی شاخص در گسترۀ ادبیات فارسی و ژانر حماسی است. او در منظومۀ گرشاسب­نامه زندگی یکی از پهلوانان اسطوره­ای تاریخ ایران را به تصویر کشیده و با تشریح ابعاد دلاورانۀ کنش­های گرشاسب، اثری برجسته و ممتاز خلق کرده است. از دید مهرکی، شاعر در خلق این اثر، تحت تأثیر گرشاسب­نامۀ منثور ابوالمؤید بلخی بوده است. کتاب ویژه­ای که در آن روزگار، به نام اخبار گرشاسب نامیده می­شده است (مهرکی، 1381: 85). اسدی به متن مأخذ پایبند است و سعی می­کند در حوزۀ مسائل حماسی و غیرحماسی از اظهارنظر شخصی پرهیز کند. دلیل گزینش این اثر برای بررسی کارکرد وصف و انواع آن، استفادۀ هدفمند و چندلایۀ شاعر از شگردهای ادبی همچون وصف برای جلب توجه مخاطب بوده است تا از این طریق، مانع سآمت و دلزدگی شنونده شود و خوانش خود از زندگی پهلوان برجستۀ ایرانی را ارائه دهد. نکتۀ دیگر اینکه شاعر نگاهی صرفاً زیبایی­شناسی و آرایه­ای به عنصر مذکور ندارد و کارکردهای ژرف­تری را برای آن در نظر گرفته است. قابلیت­های وصف نیز، در گرایش هدفمندانۀ اسدی مؤثر بوده است.

 

1-2-                      سؤالات تحقیق

پرسش­های اصلی که در این مقاله مطرح است عبارتند از:

1.       شاعر با کاربست توصیف چه مقولاتی را تبیین و بازنمایی کرده است؟

2.       وصف­های منظومۀ گرشاسب­نامه چه تأثیری بر جریان روایت دارند؟

 

1-3-                      فرضیه تحقیق

1.کارکرد بن‌مایه‌های غنایی توصیف در گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی عبارتند از: آرایه‌ای و زیباشناسی، تعویقی و تعلیقی، واقع‌نمایی و باورپذیری، عاطفی، توصیفی و آگاهی‌بخشی و کنایه‌ای

2. عنصر وصف در جریان روایت، موجب اطناب مفید گردیده ‌و خط روایی داستان­های مرتبط با گرشاسپ را پیش برده است.

 

1-4-                      پیشینه تحقیق

‌ بررسی­ها نشان می­دهد که نجفی و پیری (1392) در پژوهشی به عنوان مقایسۀ سبک­شناسانۀ تشبیهات شاهنامه با تشبیهات گرشاسب­نامه به تشبیهات گرشاسب­نامه پرداخته و به این نتیجه رسیده­اند که تشبیهات موجود در این منظومه در مقایسه با شاهنامۀ فردوسی از تنوع کمتری برخوردار است. همچنین، بداهت و جنبۀ زیستی و حیاتی در طرفین تشبیه در گرشاسب­نامه بارز به نظر می­رسد. سجادی­فر (1394) در مقالۀ مقایسۀ توصیف صحنه و فضا در بخش پهلوانی شاهنامه و گرشاسب­نامۀ اسدی طوسی به مقایسۀ توصیف صحنه و فضا در بخش پهلوانی شاهنامه و گرشاسب­نامه پرداخته است. از دید او، اسدی از شیوۀ نمایشی و ابزار بلاغی تشبیه در توصیف­های خود سود برده است. در این تحقیق، دسته­بندی مدونی از عنصر توصیف ارائه نشده و تنها به یکی از مؤلفه­های توصیف اشاره گردیده است. براتی و همکاران (1398) در مقاله­ای با عنوان تصویرآفرینی در گرشاسب­نامه به صورت کلی و سطحی اشاره­هایی مختصر به عنصر وصف داشته­اند. از دید نویسندگان، توصیف اسب در اثر مذکور در بخش­هایی ذکر می­شود که پیک یا قاصدی قصد دارد خبری مهم را بیان کند. افزون بر این، اسدی پدیده­هایی چون: روز و شب، طلوع و غروب را با استعاره و تشبیه و کنایه­های بدیع و زیبا به تصویر کشیده است. در پژوهش­های یادشده به صورت نسبی، سطحی و گذرا به مقولۀ وصف اشاره شده و از کارکردهای وصف در گرشاسب­نامه سخنی به میان نیامده است. از این­رو، تحقیق حاضر برای نخستین بار به این مهم می­پردازد و کیفیت و قدرت ادبی اسدی را مورد بررسی و تحلیل قرار می­دهد.

 

1-5-                      روش تحقیق

این تحقیق با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده است. جامعۀ آماری، منظومۀ گرشاسب­نامه از اسدی طوسی وحجم نمونه، ابیات وصفی است. ساختار کلی مقاله به این شکل است که ابتدا توضیحاتی کلی دربارۀ توصیف و کارکرد آن در گسترۀ ادبیات منظوم ارائه شده و در بخش اصلی پژوهش، ذیل عناوین «آرایه­ای و زیبایی­شناسی»؛ «تعویقی و تعلیقی»؛ «واقع­نمایی و باورپذیری»؛ «عاطفی»؛ «توضیحی و آگاهی­بخشی» و «کنایه­ای»، کارکردهای جزئی آن با شواهد مثالی متعدد ذکر می­شود.

 

1-6-                      اهداف و ضرورت تحقيق

ادبیات غنایی و حماسی از دیرباز مورد توجه بوده‌‌اند و از آنجا که کتاب گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی از آثار برجستۀ حماسی در تاریخ ادبیات فارسی است و توصیف یکی از بن‌مایه‌های ادبیات غنایی در زبان فارسی است، هدف بر آن شد تا این مضمون غنایی در این اثر حماسی به‌طور برجسته مورد بررسی قرار گیرد.

 

2-                      بحث و بررسی

از دید بسیاری از صاحب­نظران، اسدی طوسی پس از فردوسی، برجسته­ترین شخصیت حماسه­سرا در گسترۀ ادبیات فارسی به حساب می­آید (صفا، 1371: 2/ 407). او برای رسیدن به این جایگاه، از شگردهای ادبی و غیرادبی متعددی استفاده کرده و اثر خود، گرشاسب­نامه را سروده است. وصف یکی از این شگردهاست که زمینه­های لازم را برای هنرنمایی شاعر فراهم کرده و نقشی محوری در نزدیکی کیفیت کلام او به سخن­سرایی فردوسی داشته است. در این بخش، انواع وصف و کارکردهای آن در گرشاسب­نامه بازکاوی می­گردد.

 

2-1-                      آرایه­ای و زیبایی­شناسی (Ornamental)

 وصف عنصری برای رنگ­آمیزی احساسی یا تزئینی است. (مارتین، 1382: 89) ادیب برای تحقق این هدف خود از صورت­های خیال­انگیز یا آرایه­های ادبی دیگر استفاده می­کند تا با تهییج حس زیبایی­شناسانۀ مخاطبان خود، اثری متفاوت در نظر مخاطب خلق کند. «یکی از راه­های زیباسازی و شاعرانه کردن سخن، آوردن کلمات و صفات شاعرانه و زیبایی است که هر سخنور سحرآفرینی به شیوه­ای خاص به این کار دست می­زند و جذابیت و تأثیر کلام خود را می­افزاید» (فرشیدورد، 1363، ج2: 852). توصیف دارای چهار رکن اصلی دارد که عبارتند از: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز (فتوحی­رودمعجنی، 1386: 89). از این بین، دو رکن نخست از اهمیت افزون­تری برخوردار هستند و باعث خلق وصف­های بهتری می­شوند. بر این مبنا، برخی از صاحب­نظران باور دارند «شعر چیزی است که مشتمل بر تشبیهی خوش و استعاره­ای دلکش باشد» (شفیعی­کدکنی، 1370: 7). طبیعتاً در یک اثر مطول که مشتمل بر چند هزار بیت است، تکیۀ صرف بر اصل روایت آسیب­های بسیاری را به وجود می­آورد که یکی از این موارد، فاصله­گیری مخاطب از متن تولیدی است. به­کارگیری آرایه­های ادبی متنوع، راهکار مطلوبی است که اهل ادب برای مقابله با این نقصان در نظر می­گیرند. اسدی با نظرداشت این مهم، وصف­های متعددی را در اثر خود به کار گرفته و برای تقویت این عنصر از آرایه­های متنوعی بهره برده و شعری تصویری خلق کرده است. «شعر ... به طور غیرمستقیم با تصویرسازی، یعنی ارائۀ تصویر خیالی از تجربۀ حسی بر زیبایی و تأثیر خود می­افزاید» (لارنس، 1379: 46). بر اساس این پیش­انگاره، اسدی با کاربست تشبیه، استعاره، تشخیص و ... تصاویر شعری تحسین­برانگیزی خلق کرده که در کنار کمک به پیشبرد جریان اصلی روایت، در برانگیختن حس زیبایی­شناسی شنونده اثرگذار بوده است. او با کاربرد این شگردهای زبانی و ادبی، ارتباطی ویژه بین موضوعات پنهان در شعر و صورت­های خیال­انگیز برقرار کرده و این­گونه پیام مورد نظر خود را با پوششی زیبایی­شناسانه در اختیار مخاطب گذاشته است. اسدی با تدقیق در جزئیات پدیده­ها و اشیاء انتزاعی و عینی، دخل و تصرف­هایی در آن به وجود آورده و تخیلات خود را با مشاهداتش پیوند زده و توصیفاتی مبتنی بر آرایه­های ادبی آفریده است. بنابراین، در بازآفرینی تصاویر ادبی و هنری جدید از بستری مبتنی بر واقعیت و انتزاع استفاده نموده است. اسدی با اطلاع از این موضوع که وصف­های تصویری به دلیل تخیلی بودن از جذابیت­های ویژه­ای برای مخاطبان برخوردار هستند، بارها از آن استفاده کرده است. در شعر ذیل، واژه­ها و تعابیری چون: آتش افروختن از سنان، ده درع بردوختن با یک تیر، کوه را با کمند برانداختن (اغراق)، رخ مرگ (اضافۀ استعاری)، سرو روان (استعارۀ مصرحه)، سر به زیر آوردن (کنایه)، بر آرایه­ای شدن توصیف و ابعاد زیبایی­شناسانۀ آن افزوده است. این توصیف بیانگر قدرت جنگاوری گرشاسب و رشادت­های او در میدان نبرد است.

به زخم از سنان آتش افروختی کمربند گردان گرفتی به کین به کوه ار کمند اندر آویختی رخ مرگ در تیغ پرخون ز پیش بسی بر سپاه گران گشته چیر

به یک تیر ده درع بردوختی برانداختی نیزه بالا ز زین ... بکندی چو باره برانگیختی بدیدی چو در آینه چهرۀ خویش بسی سرو روان را سر آورده زیر

(اسدی طوسی، 1354: 50)

اسدی در توصیف مبارزۀ گرشاسب با جادوگر از آرایه­های ادبی متنوعی استفاده کرده است. یکی از دیده­بان­ها برای نشان دادن قدرت اژدها، حیوان را چون کوهی سترگ می­دانند که خنجر و تیر تأثیری در آن ندارد. در نگاه این فرد، اژدها زهری چون رود دارد و عامل نابودی همۀ آدمیان است. همچنین، واج­آرایی در بیت­های دوم (س) و سوم (ت و ش) برجسته شده است. شاعر برای آنکه به مخاطب خود این مهم را انتقال دهد که گرشاسب در برابر چنین موجودی ایستاده و آن را کشته، به ظرفیت­های آرایه­های ادبی متوسل شده و پهلوانان خود را ستوده است.

بدو دیده­بان گفت کای گرد کین برو کارگر خنجر و تیر نیست نسوزد تنش ز آتش و تف و تاب نبینی ز زهرش جهان گشته رود

گرش هیچ بینی نگویی چنین دم آهنج کوهی­ست نخچیر نیست ز دریاست خود بیم نایدش از آب همه شخ سیاه و همه که کبود

(همان: 57)

در توصیف مبارزۀ گرشاسب با اژدها نیز، شاهد توصیف­هایی با کارکرد زیبایی­شناسی هستیم. اسدی طوسی قصد دارد گرشاسب را به عنوان پهلوان اصلی در فرهنگ حماسی ایران مطرح کند. از این­رو، با بزرگ­نمایی در رویدادهایی که این پهلوان حضور دارد، اقناع فکری مخاطبان را در پیش می­گیرد. ترکیب کنایی «دوختن مغر»، عبارت­های اغراق­آمیز «با پیکان آتش اندر فروختن» و «از دو چشم، چشمۀ خون گشودن»، تشبیه «اژدها به ابر و سیل» و «خون به موج» و «نیزه به سوهان» و «گرشاسب به شیر»، عبارت استعاری «دریدن هامون به سینه» و ... در تحقق این هدف تأثیرگذار بوده است. در مجموع، با توجه به کلیت گرشاسب­نامه به عنوان اثری حماسی و پهلوانی، کاربست این صور خیالی در هیجان­انگیز شدن حوادث و نیز، انعطاف­پذیرتر شدن ابعاد جنگاورانه و نظامی آن، تأثیر مطلوبی داشته است.

زدش بر گلو کام و مغزش بدوخت چو بفراخت سر دیگری زد به خشم دمید اژدها همچو ابر از نهیب به سینه بدرید هامون ز هم زدش پهلوان نیزه­ای بر ز فر دُم اژدها شد گسسته به درد به کام اندرش نیزۀ آهنین به گرز گران یاخت مرد دلیر

ز پیکان به زخم آتش اندر فروخت ز خون چشمه بگشادش از هر دو چشم چو سیل اندر آمد ز بالا به شیب سپر درربود از دلاور به دم سنانش از قفا رفت یک رش به در برافشاند با موج خون زهر زرد به دندان چو سوهان بیازد به کین درآمد خروشنده چون تند شیر

(همان: 59)

2-2-                      تعویقی و تعلیقی

شاعر با کاربست توصیف در شعر، کیفیتی را در رویدادهای روایت پدید می­آورد تا مخاطب را نسبت به دنبال کردن ماجرا و سرنوشت شخصیت­ها ترغیب کند. به بیان دیگر، شاعر موقعیت­هایی را به واسطۀ توصیف خلق می­کند که باعث ایجاد ابهاماتی در ذهن مخاطب می­شود و او را برای دنبال کردن روایت ترغیب می­کند. گاهی به این ابهامات پاسخ داده می­شود و گاهی مسکوت می­ماند. از دید سابق، وصف را باید خدمت­گزار، مطیع و گوش به فرمان روایت دانست، تا جایی که ممکن نیست بین آن دو جدایی انداخت. وصف باعث پیشبرد روایت می­شود و مزین­کنندۀ متن ادبی و یک عنصر مکمل اساسی در جریان تولید روایت به شمار می­آید (سابق، 2013م: 23). بنابراین، هر جا که روایت نیاز به تعلیق داشته باشد، توصیف به کار گرفته می­شود و متن را بسط می­دهد. در گرشاسب­نامه نیز، چنین کارکردی مورد نظر قرار گرفته است. ضحاک در مجلسی که تدارک می­بیند، با گرشاسب آشنا می­شود و توانایی بدنی این پهلوان برای او جالب توجه به نظر می­آید. اسدی طوسی این لحظات را با تکیه بر وصف به صورت برجسته نشان می­دهد و شرایط را به گونه­ای رقم می­زند که بر هیجان مخاطب می­افزاید و او را برای دنبال کردن ماجرا و کیفیت رویارویی ترغیب می­کند. ضحاک توضیحات اثرط مبنی بر یل بودن گرشاسب را می­شنود و آن را تأیید می­کند و در گفتگویی که با این پهلوان ایرانی دارد، از او درخواست می­کند تا خود را آمادۀ نبرد علیه یکی از یاغیان نماید. شاعر ابتدا صحنه­ای را به تصویر می­کشد که در آن، ضحاک و اثرط، پهلوان ایرانی را زیر نظر گرفته­اند. تعلیقی که به واسطۀ توصیف، میان رویارویی گرشاسب با ضحاک ایجاد می­شود، برای مخاطبان جالب توجه است.

همان سال ضحاک کشورستان درِ گنج، اثرط سبک باز کرد بزد کوس و با لشکر و پیل و ساز فرودآوریدش به ایوان خویش همه چشم ضحاک از آن بزم و سور که از چهر و بالا و فرّ و شکوه به اثرط چنین گفت کز چرخ سر هنرهاش ز آنان شنیدم بسی جهاندار گفتا چنین­ست راست کنون آمده­ست اژدهایی پدید گرفته نشیمن شکاوند کوه میان بست بایدش برتاختن

ز بابل بیامد به زابلستان ... سپه را به نزل و علف ساز کرد سه منزل شد از پیش ضحاک باز سران را همه خواند مهمان خویش ... به گرشاسب بُد خیره مانده ز دور همانند او کس نبُد زان گروه اگر بگذرانی سزد زین پسر که نادیده باور ندارد کسی ... بدین برز و بالا و چهرش گواست ... کزان اژدها مه دگر کس ندید ... همی دارد از رنج گیتی ستوه وزان زشت پتیاره کین آموختن

(اسدی طوسی، 1354: 52-50)

  در نامۀ ضحاک به اثرط و فراخواندن گرشاسب، شاهد نوعی تعلیق هستیم. به این معنا که طبق روایت اسدی، ضحاک از اثرط می­خواهد تا نامه­ای برای گرشاسب بنویسد. با وجود اهمیت موضوع، شاعر به توصیف مسائل فرعی و حاشیه­ای می­پردازد و پس از چند بیت، دوباره به موضوع اصلی بازمی­گردد و خواستۀ محوری ضحاک را ذکر می­کند. بنابراین، بین آغاز روایت (دستور ضحاک برای نوشتننامه) تا پایان روایت (ابلاغ دستور به گرشاسب)، فاصله­ای ایجاد شده است.

برآشفت و فرمود تا بر حریر چو چشم قلم کرد سرمه ز قار شد آن خامه از خط گیتی­فروز بسان یکی خرد گریان پسر به دشتی در از شوره گم کرده راه سر نامه نام جهانبان نوشت سرایی چنین پرنگار آفرید به یک بند هفت آسمان بسته کرد زمین ایستاده به باد سپهر کنون خاست در هند کاری تباه بدین چاره گرشاسب باید همی

به اثرط یکی نامه سازد دبیر به بد دیدنش روشن و دیده تار دل شب نگارنده بر روی روز خروشان و پویان و جویان پدر ز گرما زبان کفته و رخ سیاه  خدایی که او ساخت هر خوب و زشت تن و روزی و روزگار آفرید بدین گوهران کار پیوسته کرد ... همی گرد گردان شده ماه و مهر ... که آنجا همی برد باید سپاه وگر زود ناید نشاید همی

(همان: 65-64)

زمانی که گرشاسب وارد بت­خانۀ سوبهار می­شود، اسدی طوسی به بازنمایی ویژگی­های ظاهری این بت­خانه و شماری از آداب­های رایج در آن و نیز، گروهی از افراد ساکن می­پردازد تا ذهن مخاطب قبل از درک و دریافت کنش­های گرشاسب در این مکان، اندکی قرار گیرد و متوجه مسائل حاشیه­ای شود. اسدی پس از ایجاد آگاهی محیطی در شنونده به اصل روایت بازمی­گردد و حوادثی را که گرشاسب تجربه می­کند، شرح می­دهد. این تعویق و تعلیق عمدی و آگاهانه بر جذابیت روایت افزوده است، به طوری که مخاطب برای دنبال کردن وضعیت پهلوان ایرانی در موقعیت مکانی جدید ترغیب می­شود و فرآیند روایت را دنبال می­کند.

در آن خانه دید از شمن مرد شست بپرسید ازو کاین کنیزان که­اند؟ خدای­ست گفت این و ایشان به ناز سپهبد بدو گفت کای خیره­رای خدای جهان گفت آن را سزاست اگر نه بدی از پی برهمن

میانشان یکی پیر شمعی به دست چه چیز این بت و پیش او از چه­اند؟ مگس زو همی دور دارند باز یکی ناتوان را چه خوانی خدای؟ ... که دانا و بر نیک و بد پادشاست ... جدا کردمی پاک سرتان ز تن

(همان: 256-255)

2-3-                      واقع­نمایی و باورپذیری (Verisimilitude)

توصیف در متون روایی باعث باورپذیری زمان و مکان یک رویداد می­شود و به نویسنده امکان می­دهد تا فضای کلی روایت را معیّن نماید (مارتین، 1382: 89). این نوع وصف­ها به این دلیل که در عالم خارج وجود دارند و مابه­ازای آن را مشاهده می­کنند و اهل ادب دخل و تصرف چندانی در امور بیرونی و ماهیت اشیاء انجام نمی­دهند و از مسائل ذهنی و کلی پرهیز می­کنند، برای مخاطب باورپذیرتر هستند. از دید کالر، اگر وصف­ها جنبۀ نمادین و درون­مایه­ای نداشته باشند، دلالت و اشارتی بر حقیقتی واقع هستند (Culler, 1975: 193). البته، این واقع­نمایی لزوماً مطابق با حقیقت نیست و تنها خوانش ویژۀ خالق اثر را دربر می­گیرد. به این اعتبار، اگر فرد دیگری اثری مشابه را خلق کند، امکان ارائۀ توصیفی دیگرگون از واقعیت­ها وجود دارد. نتیجه آنکه، «راست­نمایی لزوماً به معنای همخوانی با واقعیت نیست، بلکه همراهی با برداشت همگان از واقعیت است» (احمدی، 1380: 283).

در متون حماسی، اگرچه واقعیت­هایی کلی همچون جنگ بازنمایی شده است، ولی این امکان وجود دارد که خالق متن از عناصری خیالی برای تشریح ابعاد مختلف آن واقعیت استفاده کند. بنابراین، نمودهای واقعیت و خیال در حماسه دیده می­شود. در این باره آمده است: «در حماسه با توصیف واقع­گرایانه سروکار نداریم؛ زیرا مصالح و مواد اصلی حماسه، بی­زمان و بی­مکانند و تنها عنصر واقع­گرایانه در حماسه، خاستگاه اجتماعی شاعر و بینش و نگرش اوست که در رویدادها یا توصیف­ها به گونه­ای غیرمستقیم و تلویحی نقش می­بندد» (شهبازی و ملک­ثابت، 1391: 21).

اسدی بخشی از وصف­های خود را بر مشاهده یا توصیف بیرونی و بی­واسطه قرار داده است. این وصف­ها جنبه­ای مادی و عینی دارند و حیات مأنوس و محسوسی را که شخصیت­ها تجربه می­کنند، برای مخاطب به نمایش درمی­آورند. بنابراین، شاعر پدیده­های را وصف می­کند که قبلاً از سوی مخاطب دیده شده و قابل درک و تصور است. به تعبیر دیگر، شاعر بخش­هایی از طبیعت و اشیاء را در وصف­های خود برجسته می­کند تا توجه مخاطب را به رویداد مورد نظر جلب نماید و مفاهیمی را که در نظر دارد، با سبک و سیاق بهتری ارائه دهد. اسدی طوسی به واسطۀ دقت در محیط اطراف و استفادۀ درست او از حواس به ویژۀ قوۀ بینایی به چنین مهارتی دست پیدا کرده و مختصات واقعی اشیاء را تشریح نموده است. با این روش، خوانندۀ شعر به درک عمیقی از موقعیت وصف­شده دست می­یابد؛ زیرا خودش به خوبی و با جزئیات، محیط اطرافش را دیده و موفق به درک و دریافتی دقیق از عینیات و پدیده­های قابل مشاهده شده است. وصف­های اسدی در حیطۀ تجربۀ عموم مخاطبان قرار می­گیرند. به این دلیل، جنبه­های باورپذیری و واقع­نمایی در آن برجسته است. در ابیات ذیل، صحنۀ جنگ به صورت واقعی و با وصف اشیاء و عناصر حقیقی و قابل لمس در عالم خارج بازنمایی شده است. یعنی وقتی مخاطب این وصف­ها را می­شنود، به راحتی می­تواند آن را تصویرسازی کند. واژگانی چون: «تبیره، لشکر، دشت، گرد، سرای، پیل، شیر، چوگان، کمر، ابرو، گرز، سنان، اسب تازی، تیر، زنجیر، سپر، نیزه، آهن، آونگ و ...» مصداق­هایی برای واقع­­نمایی وصف و باورپذیرتر شدن جنگاوری گرشاسب هستند.

تبیره­زنان لشکر آراسته سرای سوی بازی گرفتند رای برون تاخت گرشاسب چون نره­شیر کمر چون دل عاشقان کرده تنگ به گرز و سنان اسب تازی گرفت بینداخت ده تیر هر ده ز بر به خاری سپر شش به هم بر بداشت به هم بسته زنجیر پیلان چهار بدان نیزه آهن آهنگ کرد

به دشت آمد و گرد شد خاسته ببستند پیلان جنگی سرای ... یکی بور چوگانی آورده زیر چو ابروی خوبان کمانی به چنگ به ناورد صد گونه بازی گرفت چو زنجیر پیوست بر یکدگر بزد تیر و بیرون ز هر شش گذاشت بیفکند نیزه درآمد سوار همه بر ربود از مه آونگ کرد

(اسدی طوسی، 1354: 55-54)

اسدی از طریق این توصیفات، دنیای ذهنی خود را عینیت بخشیده و درک آن را برای مخاطبان خود، ملموس و زنده کرده است. به عبارت دیگر، این وصف­ها به گونه­ای خلق شده­اند که شاعر می­تواند دنیای کلامی و ذهنی مورد نظر خود را برای دیگران هم قابل مشاهده کند. افزون بر این، وصف­ها در ارتباط­گیری مخاطب با کیفیت اشیاء، اشخاص و پدیده­های ذکرشده در شعر و رسیدن به درکی محسوس و ملموس اثرگذار هستند. اسدی از این موضوع آگاه است که شماری از رویدادهای گرشاسب­نامه در عالم واقع دیده نمی­شود و باورپذیری آن دشوار است. با این حال، با توصیف­های گوناگون، تصاویر خیال­انگیز و نیز، معانی پیچیده و چندلایه را که درک آن برای مخاطب تا حدی دشوار به نظر می­رسد، ساده­سازی می­کند و بدان عینیت می­بخشد. در جریان نبرد سوم گرشاسب با خسرو هندوان، واقعیت­های جنگ تشریح شده است. خوشه­های واژگانی مورد نظر اسدی به گونه­ای چینش شده­اند که در مخاطب را با عظمت رویداد آشنا می­کنند.

ز شبدیز چون شب بیفتاد پست بزد روز بر چرمۀ تیزپوی بشد مبتر از کینۀ تیغ آخته چنین گفت کامروز روز من­ست کنون آنگه آرم ز زین باز پای زره­پوش و برگستوان­دار گرد دگر شش هزار از سیه زنده­پیل

برون شدش چوگان سیمین ز دست به میدان پیروزه زرینه­گوی به پیش بهو رزم را ساخته که بخت تو شه دلفروز من­ست کز ایرانیان کس نماند به جای دو ره صد هزار از یلان برشمرد گزین کرد و صف ساخت بر چند میل

(همان: 101)

گرشاسب در سفرهای گوناگون خود، تجربه­های متنوع و متفاوتی را به دست آورده است. او در مکان­های گوناگونی ظاهر شده و با افراد متعددی از فرهنگ­های بسیاری آشنایی پیدا کرده است. اسدی طوسی برای باورپذیری این سفرهای پرتکرار، عنصر وصف را به کار می­گیرد تا مخاطب ساده­تر با آن کنار بیاید. وصف بت­خانۀ سوبهار از آن جمله است. تصاویری عینی و ملموسی که اسدی خلق می­کند، ذهنیتی برای مخاطب پدید می­آورد و او می­تواند با جریان روایت همراه شود و موقعیت کنونی گرشاسب را تحلیل کند. بنابراین، یکی از برآیندهای کارکرد عینی­سازی وصف، رشد گسترۀ شناخت مخاطب نسبت به شیء یا فردی است که در روایت مطرح شده است.

چو آمد به بت­خانۀ سوبهار ز بر جزع و دیوار پاک از رخام به هر سو بر از پیکر اختران میان کرده در برج شیر آفتاب ز گوهر یکی تخت در پیشگاه همان­گه شدی هر دو کفش پرآب درختی کجا خشک ماندی ز بار کنیزان یکی خیل پیشش به پای همه ساخته میزر از پرنیان

یکی خانه دید از خوشی پرنگار درش زر پخته زمین سیم خام از ایوانش انگیخته پیکران ز یاقوت رخشان و دُر خوشاب بتی بر وی از زر و پیکر چو ماه ... بشستی بدو روی و تن در شتاب ... چو زان آب خوردی شدی میوه­دار پری­فش همه گلرخ و دلربای ز دیبا یکی کرته­ای تا میان

(همان: 255)

2-4-                      عاطفی (Emotional)

توصیف زمینه­های لازم را برای بازنمایی درونی­های شخصیت­های روایت ایجاد می­کند و به نوعی عالم درون و بیرون را یکدیگر پیوند می­زند و بر گسترۀ شناخت و درک مخاطب از شخصیت و روایت را ارتقا می­دهد. «اساساً به جهت غلبۀ همین نگرش است که تصویرهای بصری و توصیف­های مربوط به حس بینایی، عنصر مسلط تصویرگری در شعر قدیم جهان است» (فتوحی­رودمعجنی، 1386: 31-30). در حوزۀ ادبیات، وصف، تصویری ثابت از یک منظرۀ خارجی یا حالت روحی است (بی­نیاز، 1392: 115). از این­رو، اهل ادب سعی دارند انتزاعیات را ملموس و عینی جلوه دهند. بسیاری از کنش­های شخصیت­ها از نوع عاطفی و درونی هستند و توصیف در این شرایط مفاهیم انتزاعی و ذهنی را که مشهود و ملموس نیستند، در نگاه مخاطب جان می­بخشد و عینی­سازی می­کند. وصف­های عاطفی در گرشاسب­نامه از نوع ذهنی هستند؛ زیرا عاطفه و احساس به عنوان پدیده­ای مجرد در عالم واقع مابه­ازایی قابل مشاهده ندارد. اسدی برای نشان دادن درونی­های شخصیت­ها از عنصر وصف بهره می­گیرد تا مخاطبان را با شرایط «در لحظۀ» شخصیت آشنا کند. یکی از این لحظات، تزویج دختر شاه زابل با جمشید است که اسدی برای بازنمایی شرایط روحی و انفعلات درونی شخصیت­ها از توصیف عاطفی بهره می­گیرد و از مسائلی چون: بزم، شادی و ... که با فضای ازدواج همخوانی دارد، سخن می­گوید. شاعر برای نشان دادن مفاهیم انتزاعی و ذهنی از پدیده­های ملموس و غیرمحسوس استفاده کرده است.

پس از سر یکی بزم کردند باز به شادی و جام دمادم نبید بگسترد بر جای زربفت بُرد نهان برد جم را سوی کاخ ماه نشستند با ناز دو مهرجوی

به بازیگری می ده و چنگ ساز همی خورد تا خور به خاور رسید ... به مرمر برافشاند دینار خرد به مشک­بوی زرین بیاراست گاه شب و روز روی آوریده به روی

(اسدی طوسی، 1354: 36)

اسدی با استفاده از وصف، قلیان احساسات شخصیت­ها را شرح می­دهد. یعنی زمانی که افراد تحت تأثیر نوع خاصی از عاطفه قرار می­گیرند و از کنش بازمی­مانند و در دنیای درونی خود، مشغول تجزیه و تحلیل مسائل می­شوند، وصف به کمک خالق اثر می­آید تا با کاربست آن، پلی میان دنیای درون شخصیت و حواس ظاهری مخاطب بزند و گروه هدف را در جریان قرار دهد. از این­روست که بسیاری از صاحب­نظران، «وصف [را بازنمایی] احوال حسی و احوال درونی» (شفیعی­کدکنی، 1392: 107) تعریف می­کنند. اسدی در گرشاسب­نامه، برای بازتاب وصف عاطفی و احساسی محدودیت­هایی دارد؛ زیرا متن حماسی از برون­دادهای بیشتری برخوردار است و مخاطبان با جنبۀ بیرونی و عینی وقایع و شخصیت­ها مواجه هستند. در مواردی، خط سیر روایت به دنیای درون مربوط می­شود و در این حالت، اسدی به ظرفیت­های وصف استناد می­کند و مفاهیم انتزاعی همچون: شادی، غم، خشم، نگرانی، ترس و ... را برای مخاطبان خود شرح می­دهد. در بخشی از روایت، مدتی پس از ازدواج دختر شاه زابل با جمشید، دختر از رفتن به خانۀ پدر سر بازمی­زند که این امر موجب نگرانی و خشم شاه زابل می­شود و در نخستین دیدار خود با دختر به او می­تازد و اظهار گلایه و شکوه می­کند. اسدی طوسی با تکیه بر توصیف درونی­های شاه زابل، این مقولۀ عاطفی را شرح داده است.

صنم­بر به سرو اندر آورد خم به آرام دل روز چندی گذشت گدازان شد از رنج سیمین ستون سهی سروش از خم کمان­وار شد همه هرچه بُد رازش اندر نهفت شه آن راز نگشاد بر دخترش چو دیدش گره زد بر ابرو ز خشم چنان تند و خودکام گشتی که هیچ ز سر تاج فرهنگ بفکنده­ای نگویی مرا کز چه این روزگار

سوی کاخ شد ساد و نزدیک جم چنین تا دگر زتخمی که داشت گلش گشت گل­رنگ و مه تیره­گون تهی گنجش از دُر گرانبار شد کنیرک بدانست و شد باز گفت همی بود تا دختر آمد برش بدو گفت کای بدرگ شوخ­چشم بکاری در از من نخواهی بسیچ ز تن جامۀ شرم برکنده­ای گریزیانی از من چو کاهل ز کار

(اسدی طوسی، 1354: 38)

اسدی طوسی واکنش­های احساسی جمشید و شاه زابل را پس از به دنیا آمدن فرزند شرح می­دهد. هر دو شخصیت از این واقعه خشنود هستند و آن را به فال نیک گرفته­اند. توصیف کنش­های آنان باعث می­شود تا مخاطب به این درک برسد و حالت مطلوب روحی این دو تن را بازیابد. این وضعیت در جریان تولد گرشاسب نیز، نمود پیدا کرده است.

چو گلرخ به پایان نُه برد ماه دل و جان جم گشت ازو شادکام شه زابلش پور خواندی همی چو بختش به هر کار منشور داد بدان پورش آرام بفزود و کام

نهانی ستاره جدا شد ز ماه ... نهاد آن دلفروز را تور نام ز شادی برو جان فشاندی همی سپهرش یکی نامور پور داد گران­مایه را کرد گرشاسب نام

(همان: 42)   (همان: 49)

2-5-                      توضیحی و آگاهی­بخشی (Explanatory)

 کارکردهای اصلی توصیف عبارت است از: روشنگری، شدت ظهور و بزرگ­نمایی در معنا. (فتوحی­رودمعجنی، 1386: 89) روای با کاربست توصیف، دربارۀ مسائل مختلف از جمله شاخصه­های ظاهری شخصیت­ها توضیحاتی را به صورت جزئی و مبسوط ارائه می­دهد. وصف­های گرشاسب­نامه تأثیر مطلوبی بر گسترش و بسط درون­مایۀ شعر دارد و شاعر از این طریق، بسیاری از داشته­های ذهنی خود را با مخاطبان به اشتراک گذاشته و در معرفی شخصیت­های منظومه و موقعیت­هایی که درآن قرار دارند، موفق­تر عمل کرده است. اسدی از این طریق بر گسترۀ آگاهی مخاطب از کلیت روایت افزوده و او را با طیب خاطر بیشتری با خود همراه کرده است. در بخشی از اثر، شاعر به معرفی گرشاسب می­پردازد و ابعاد گوناگونی از ویژگی­های شخصیتی وی را شرح می­دهد تا مخاطب از همان ابتدا بداند که حوادث مرتبط با چه شخصیتی را دنبال خواهد کرد.

ز کردار گرشاسب اندر جهان پر از دانش و پند آموزگار ز فرهنگ و نیرنگ و داد و ستم ز نخجیر و گردن­فرازی و رزم

یکی نامه بُد یادگار از مهان هم از راز چرخ و هم از روزگار ز خوبی و زشتی و شادی و غم ز مهر دل و کین و شادی و بزم

(اسدی طوسی، 1354: 19)

 یکی از اهداف اصلی اسدی طوسی از سرودن گرشاسب­نامه، معرفی شخصیتی برجسته به عنوان رقیب رستم در عرصۀ حماسۀ ایرانی بوده است. اگر این فرضیه را پذیرا باشیم، انتظار این موضوع که شاعر در دفاع از هدف خود اقداماتی را انجام دهد تا نظر مخاطب را با خود همراه کند، کاملاً بدیهی و طبیعی است. اسدی باید به گونه­ای این شخصیت را معرفی کند تا شنونده با ایجاد مقایسه در ذهن خود میان گرشاسب و رستم، بتواند حق را به اسدی بدهد. رستم در فرهنگ حماسی و پهلوانی، بی­رقیب است و در دل و جان مردم جای گرفته است. از این­رو، برای برهم زدن این کلیشۀ فکری و فرهنگی باید گرشاسب را به نحوی توصیف کند تا هنجاری جدید در عرصۀ پهلوانی تبیین گردد. شاعر از دوران تولد و کودکی پهلوان محبوب و مورد نظر خود سخن می­گوید و توانایی جسمانی و ظرفیت­های جنگاوری او را بازنمایی می­کند.

چو بختش به هر کار منشور داد بدان پورش آرام بفزود و کام به خوبی چهر و به پاکی تن به روز نخستین چو یک ماهه بود چو شد سیر شیر از دلیری و زور زره کرد پوشش بجای حریر بجای خور و خواب، کین جست و جنگ به ده سالگی شد ز مردی فزون چو زین آبگون چرخ گوهر نگار

سپهرش یکی نامور پور داد گران­مایه را کرد گرشاسب نام فروماند از آن شیرخوار انجمن به یک مه چو یک ساله بالا فزود ز گهواره شد سوی شبرنگ و بور به بازی کمان خواست با گرز و تیر بجای برِ دایه شیر و پلنگ به یک مشت کردی فکندی نگون گذر کرد سالش دو پنج و چهار

(همان: 49)

هنگامی که گرشاسب با برهمن مواجه می­شود، ابهامات زیادی در ذهن او به وجود می­آید که احتمالاً شبیه به آن برای مخاطبان نیز، شکل گرفته است. فضایی که شاعر توصیف می­کند به نوعی رمزآلود است و شرایط به گونه­ای غیرطبیعی رقم می­خورد. در نتیجه، اسدی طوسی با بهره­گیری از عنصر وصف سعی می­کند توضیحاتی را از زبان برهمن بازنمایی کند تا این ابهام از بین برود و آگاهی برای شخصیت داستان و به تبع، مخاطبان پدید آید.

سپهدار از آنجا بشد با گروه چو آمد بیابان یکی کازه دید دران سایه نبشست و شد ز آب سیر برهمن یکی پیر خمیده پشت به نزد سپهدار بنشست شاد پژوهش­کنان پهلوان بلند تو تنها کست جفت و فرزند نی از این کوه بی­بر چه داری به دست؟ بدو گفت سالم به نهصد رسید دل آنجا گراید که کامش رواست شب و روزم ایزدپرستی­ست راه

همیآب جستاندر آن گرد کوه روان آب و مرغی خوش و تازه دید سر و تن بشستو برآسود دیر برآمد ز کازه عصایی به مشت ... به رومی زبان­آفرین کرد یاد چه مردی بدو گفت و سال تو چند پرستنده وخویش و پیوند و نی چه خوشیت کایدر گزیدی نشست؟ دلم بودن از گیتی ایدر گزید خوش آنجاست گیتی که دل را هواست ... نشست این کُه و خورد و پوشش گیاه

(همان: 313-312)

2-6-                      کنایه­ای (Metonymical)

زمانی که نویسنده از بازنمایی توصیف، هدفی غیرمستقیم در نظر داشته باشد، کارکرد کنایه­ای و نمادین توصیف برجسته می­شود. راوی پدیده­ای را وصف می­کند تا مفهوم دیگری را بازنمایی کند و با مخاطبان خود به اشتراک بگذارد. این کارکرد در براعت استهلال­ آشکار است.

اسدی طوسی از همان ابتدا هدف اصلی خود را از سرایش گشاسب­نامه بازگو می­کند و به صورت تلویحی با مقایسۀ شخصیت رستم و گرشاسب به مخاطبان خود اعلام می­دارد که پهلوان مورد نظر او از شایستگی بیشتری برای بدل شدن به قهرمان ملی برخوردار است. بنابراین، او در این ابیات ابتدایی از پهلوانی جدید رونمایی می­کند و در ادامه به بازنمایی کنش­ها و گفتارهای او می­پردازد. بنابراین، کلیت منظومۀ گرشاسب­نامه به معرفی پهلوانی اختصاص پیدا می­کند که از دید اسدی طوسی شایستۀ ابرپهلوان بودن است و همتایی ندارد.

که چون خوانی از هر دری اندکی ز رستم سخن چند خواهی شنود اگر رزم گرشاسب یاد آوری همان بود رستم که دیو نژند سُته شد ز هومان به گرز گران زبون کردش اسپندیار دلیر سپهدار گرشاسب تا زنده بود به هند و به روی و به چین از نبرد نه ببر و نه گرگ آمد از وی رها به جنگ ار سوار ار پیاده بُدی

بسی دانش افزاید از هر یکی گمانی که چون او به مردی نبود همه رزم رستم به یاد آوری ببردش به ابرو به دریا فکند زدش دشتبانی به مازندران به کشتیش آورد سهراب زیر نه کردش زبون کس نه افکنده بود بکرد آنچه دستان و رستم نکرد نه شیر و نه دیو و نه نر اژدها جهان از یلان دشت یاده بُدی

(همان: 20-19)

گرشاسب­نامه اثری حماسی و پهلوانی است و شاعر در بخش­های مختلف آن به شرح دلاوری­های گرشاسب در نقاط مختلف زمین می­پردازد. با این حال، او در بازنمایی این ماجراجویی­های پهلوانانه صرفاً به دنبال نشان دادن قدرت جنگاوری گرشاسب نیست، بلکه قصد دارد فرآیند رشد اخلاقی و معرفتی او را در کنار رشادت­هایش شرح دهد و این نکتۀ مهم را به مخاطبان خود القا کند که پهلوان واقعی در دو میدان اصلی خود را نشان می­دهد و بر دشمنان غلبهمی­کند: نخست، میدان بیرونی و ستیز با دشمنان خارجی و دوم، نبرد با خودِ انسانی و معاندان درونی که انسان را به تباهی می­کشانند. اسدی طوسی با وصف رویدادهای مختلفی که گرشاسب تجربه می­کند و منجر به شکوفایی شناختی وی می­شود، الگویی تمام­عیار و و چندوجهی از شخصیت گرشاسب ارائه می­کند تا پهلوان محبوب خود را به شخصیتی ویژه و برتر از دیگر پهلوانان حتی رستم بدل نماید. بنابراین، گاهی توصیف­های ذکرشده در گرشاسب­نامه کنایه­ای و تلویحی هستند و شاعر از خلق آن اراده و نیتی ژرف­تر دارد. وصف­هایی از این دست در سرودۀ اسدی طوسی با تصویرسازی روساخت، مخاطبان را با مسائل عمیق شناختی آشنا می­کنند و زاویۀ دید مخاطب را عمق می­بخشد. بر این پایه، زمانی که گرشاسب با برهمن دیدار می­کند، گفتگویی میان آنها درمی­گیرد که منجر به توضیحاتی معرفت­شناسانه از جانب برهمن می­شود تا ذهن گرشاسب را به تکاپو و تحلیل وادارد. در توضیحات برهمن، نکاتی در ارتباط با کیفیت زندگی و آسیب­شناسی آن مطرح می­گردد که تاکنون در ساختارفکری پهلوان ایرانی جایگاهی نداشته است. بنابراین، توصیف برهمن از دنیا، خداوند، انسان و ... افکاری را در ذهن پویا و حقیقت­طلب گرشاسب ایجاد می­کند که منجر به تحولات مطلوب روحی در کنار قدرت­نمایی­های جسمانی می­شود. پس در نگاه کلی، شعر از خلق این نوع از وصف هدف دیگری در سر داشته است که ورای چهارچوب­های حماسی معمول، تعریف می­شود.

گر از آدمی نیست خویشم کسی خرد هست مادر مرا هُش پدر هنر خال و شایسته فرهنگ عم هوا و حسد هر دواَم بنده­اند برنی گونه­ام بندگانند و خویش نیَم نیز تنها اگر بی­کسم جهان را پرستی تو این نارواست جهان جان­گزای­ست و او جانفزای جهانجفت غم دارد او جفت ناز اگر هیچ دشمن تو را نیست کس شد آگه جهان پهلوان زان سخن همی خواست تا بنگرد راه راست

دگر خویش و پیوند دارم بسی دل پاک هم جفت و دانش پسر ره داد و دین دو برادر به هم همان خشم و آزم پرستنده­اند که کس ناردم هرگز آزار پیش که با من خدای­ست و یار او بسم پرستش خدای جهان را سزاست جهان گم­کننده­ست و او رهنمای جهان عمر کوته کند او دراز جهان دشمن آشکارست بس که فرزانه­رای­ست پیر کهن کشاندر سخن پایگه تا کجاست

(همان: 313)

نتیجه‌گیری

اسدی طوسی در گرشاسب­نامه برای رونق بخشیدن به روایت خود از عنصر وصف استفاده کرده است که مهم­ترین کارکردهای آن عبارتند از: آرایه­ای و زیبایی­شناسی؛ تعویقی و تعلیقی؛ واقع­نمایی و باورپذیری؛ عاطفی؛ توضیحی و آگاهی­بخشی؛ کنایه­ای. در ارتباط با کارکرد زیبایی­شناسی باید گفت که شاعر از این طریق، خشونت صحنه­های نبرد را که در متون حماسی امری بدیهی به نظر می­رسد، کاهش داده و حس التذاذ را در مخاطبان خود تقویت کرده است. کارکرد تعویقی و تعلیقی برای افزودن بر آگاهی محیطی مخاطب بوده و نوعی سکون هدفمند و مطلوب در خط سیر روایی پدید آورده است که مانع تداخل روایت­ها شده و نوعی فاصلۀ منطقی ایجاد کرده است. کارکرد واقع­نمایی و باورپذیری نشان می­دهد که اسدی طوسی برای عادی­سازی حوادق خرق عادت متون حماسی، از عناصر عینی و ملموس استفاده کرده تا مخاطبان موفق به تطبیق این حوادث با دنیای واقعی شوند. اسدی شماری از توصیفات خود را بر اساس مشاهدات بیرونی و بدون ­واسطه خلق کرده است تا کیفیتی محسوس و عینی از زندگی شخصیت­ها را برای مخاطب خود به نمایش درآورد. کارکرد عاطفی توصیف برای تبیین آن بخش از کنش­های شخصیت­ها در نظرگرفته شده است که قابل لمس نیستند و باید از روی نشانه­های عینی و بیرونی به آن پی برد. خشم، خشنودی، ترس و ... از جمله احساساتی بوده­اند که شاعر به واسطۀ کاربست وصف تبیین کرده است. کارکرد توضیحی و آگاهی­بخشی بر گسترۀ شناخت مخاطب می­افزاید و او را با ابعاد جزئی­تری از روایت آشنا می­کند. این اطلاعات که در موقعیت­های روایی متنوع در بیان می­شود، در نزدیک شدن شنونده به شخصیت­ها اثری مطلوب دارد. همچنین، با عنایت به کارکرد کنایه­ای توصیف، امکان پی بردن به انگیزه­های اسدی طوسی از سرایش گرشاسب­نامه تا حدی فراهم می­شود. به این معنا که او برای خلق یک همتا در کنار رستم، حیات شخصی و نظامی گرشاسب را به رشتۀ نظم درآورده و افزون بر این، روند تحولات معرفتی و شناختی او را بازنمایی کرده است. بنابراین، نگرش به گرشاسب­نامه به عنوان اثری صرفاً حماسی با عنایت به ظرفیت­های عنصر وصف، قابل نقد و تردید خواهد بود؛ زیرا شاعر با ایجاد موقعیت­های گوناگون، ضمن اشاره به جنگاوری­های این شخصیت، از تحولات معرفتی او در برخورد با افراد معناگرا همچون برهمن سخن گفته است. در یک کلام، کارکرد کنایه­ای دو بُعد روساختی و ژرف­ساختی به گرشاسب­نامه بخشیده است.

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1-       احمدی، بابک (1380). ساختار تأویل متن، چاپ پنجم، تهران: مرکز.

2-       اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن‌احمد (1354). گرشاسب­نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتابخانۀ طهوری.

3-       ایرانی، ناصر (1380). هنر رمان، تهران: آبانگاه.

4-       براتی، فرهاد و قربانی­مقدم، غلامرضا و عزیزی، علی (1398). تصویرآفرینی در گرشاسب­نامه، چهارمین کنفرانس روان­شناسی، علوم تربیتی و علوم انسانی، دهلی­نو: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، صص 298-283.

5-       بی­نیاز، فتح­الله (1392). درآمدی بر داستان­نویسی و روایت­شناسی، چاپ سوم، تهران: افراز.

6-       تودوروف، تزوتان (1385). نظریۀ ادبیات، ترجمۀ عاطفه طاهایی، تهران: اختران.

7-       سابق، مدیحه (2013). فعالیات الوصف والآیاته فی الخطاب القصصی عند السعید بوطاجین، الجمهوریه الجزائریه: جامعه الحاج لخضر.

8-       سجادی­فر، کلثوم (1394). مقایسۀ توصیف صحنه و فضا در بخش پهلوانی شاهنامه و گرشاسب­نامۀ اسدی طوسی، پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد دانشگاه یاسوج، استاد راهنما: دکتر اطهر تجلی.

9-       شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1370). صور خیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: آگه.

10-       _______، _______  (1392). زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.

11-       شهبازی، اصغر و ملک­ثابت، مهدی (1391). الگوی بررسی زبان حماسی، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 24، صص 179-143.

12-       صفا، ذبیح­الله (1371). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.

13-       فتوحی­رودمعجنی، محمود (1386). بلاغت تصویر، تهران: سخن.

14-       فرشیدورد، خسرو (1363). دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، 2جلد، تهران: امیرکبیر.

15-       لارنس، پرین (1379). شعر و عناصر شعر، ترجمۀ غلامرضا سلگی، تهران: رهنما.

16-       مارتین، والاس (1382). نظریه­های روایت، ترجمۀ محمد شهبا، تهران: هرمس.

17-       مهرکی، ایرج (1381). منبع اسدی در سرودن گرشاسب­نامه، مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، شمارۀ 3، صص 85-73.

18-       عاصی، میشال و یعقوب، امیل بدیع (1987). المعجم المفصل فی اللغه و الادب، بیروت: دارالعلم للملایین.

19-       نجفی، عیسی و پیری، حامد (1392). مقایسۀ سبک­شناسانۀ تشبیهات شاهنامه با تشبیهات گرشاسب­نامه، مجلۀ بهار ادب، سال 6، شمارۀ 19، صص 430-411.

20-       یونسی، ابراهیم (1365). هنر داستان­نویسی، تهران: سهروردی.

21-       Culler, Jonathan (1975).  Structuralize Poetics, London: Rutledge and Kegan Paul.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Investigation and analysis of descriptive functions in the epic of Garshasbnameh by Asadi Tusi

 

Farahnaz Jalali Ghasempour 1, Reza Ashrafzadeh *2, Batoul Fakhreslam 3

 

1PhD student in Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

2*Professor, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran. (Corresponding author)

3Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Neyshabur Branch, Islamic Azad University, Neyshabur, Iran.

 

Email:   [e-mail] (Corresponding author)

 

 

 

 

Abstract

Asadi Toosi is one of the best epic poets in the field of Persian literature. His most important work is called GarshasbNameh, which in some cases sided with Ferdowsi's ShahNameh. In representing his narration and reading of the legendary and mythical history of Iran, the poet has used many tricks, including description. In the present study, the main functions of this literary element have been studied and explored with reference to library sources and descriptive-analytical method in the mentioned work. The research results show that the main functions of description in this narrative are: array and aesthetics; Deferral and suspension; Realism and credibility; Emotional; Explanatory and informative; An irony. Also, it was found that the variety in the functions of the description means the secondary role of the presence of action in it. The functions of description in this narration are related to the level and depth of the production of the produced text, which indicates the importance of the word and meaning in Asadi Toosi's view. In a general view, the element of description in the course of the narrative has caused useful references and has advanced the narrative line of the stories related to Garshasb.

 

Keywords: Asadi Toosi, GarshasbNameh, Epic Poetry, Description, Functions.