تبیین ویژگی‌های اقلیمی کالبدی و عملکردی فضاهای نیمه‌باز در خانه‌های قاجاری اردبیل

الموضوعات : Energy and architecture

راحله ظهوری ¹ , نیلوفر نیک قدم ² , منصوره طاهباز ³

1 - گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - گروه ساختمان، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 15 الأربعاء , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 23 الجمعة , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 29 السبت , جمادى الثانية, 1447

الکلمات المفتاحية: فضای نیمه‌باز, معماری اقلیمی, اقلیم سرد, معماری بومی, اردبیل,

ملخص المقالة :

امروزه با وجود آگاهی از ظرفیت‌های منحصر به فرد فضاهای نیمه‌باز در پاسخ‌گویی به نیازهای زیستی، روانی و اجتماعی، عدم توجه به شرایط اقلیمی در طراحی این فضاها باعث شده که در مناطق سرد کارایی لازم را نداشته باشند. در حالی که در معماری بومی پیشین ایران، با وجود نبود تجهیزات مکانیکی، آسایش حرارتی تنها از طریق راه‌کارهای معمارانه اقلیمی در فضای نیمه‌باز تامین می شده. بدین ترتیب فضاهای نیمه باز یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده بناهای مسکونی بوده و می توانسته نیازهای عملکردی ساکنان را تأمین کند. با توجه به این خلأ در معماری معاصر خانه های اقلیم سرد، پژوهش حاضر به شناسایی ویژگی‌های کالبدی و عملکردی فضاهای نیمه‌باز در خانه‌های بومی شهر اردبیل در دوره قاجار پرداخته تا از این طریق نقش اقلیم را در شکل گیری الگوی آن‌ها برای پاسخ‌گویی به شرایط اقلیم سرد مورد ارزیابی قرار دهد. اردبیل واقع در منطقه کوهستانی دارای زمستان‌های بسیار سرد و یخبندان‌های طولانی و تابستان‌های معتدل است. پرسش اصلی تحقیق این است که: شرایط اقلیمی باعث بروز چه ویژگی‌هایی در فضاهای نیمه‌باز بناهای مسکونی بومی در اقلیم سرد شده است؟ این پژوهش به صورت کیفی و بر پایه روش «تئوری داده‌بنیاد» انجام شده است. داده‌ها از طریق مطالعه موردی 7 خانه تاریخی باقی‌مانده از دوره قاجار در شهر اردبیل جمع‌آوری شده‌اند. در فرآیند این پژوهش، ابتدا ویژگی‌های کالبدی نمونه‌ها توصیف و داده‌های اولیه استخراج شدند. سپس با ارتباط‌دهی بین مؤلفه‌های کالبدی و عملکردی فضاهای نیمه‌باز، مقولات اقلیمی به صورت طبقه‌بندی شده شکل گرفت و تحلیل‌ها و استخراج مفاهیم محوری و یکپارچه‌سازی مقولات انجام شد. در گام بعدی ویژگی‌های نمونه‌ها استخراج و تحلیل شده و پس از تطبیق با مطالعات اقلیمی، میزان پاسخ‌گویی آن‌ها به نیازهای اقلیمی، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت . در انتها نتیجه‌گیری نهایی از یافته‌ها و ارزیابی‌ها انجام شد. یافته‌ها‌ها نشان داد که در اقلیم سرد اردبیل، شرایط اقلیمی به‌صورت مستقیم بر شکل‌گیری ویژگی‌های کالبدی فضاهای نیمه‌باز تأثیر گذاشته است. ساختار کالبدی، جهت‌گیری، محصوریت، الگوی دسترسی و ابعاد این فضاها به‌گونه‌ای است که هم در جهت تآمین اهداف اقلیمی مناسبند و هم در تأمین نیازهای عملکردی مؤثرند. ارزیابی کارایی آن‌ها نشان می‌دهد که تعدادی زیادی از نمونه‌ها با جهت‌گیری بهینه، به‌ منظور دریافت تابش و ممانعت از نفوذ باد نامطلوب، عملکرد کاملی در زمستان دارند. همه نمونه‌ها در حد قابل قبولی در کاهش تبادل حرارتی موثرند. در کل پاسخ‌گویی فضاهای نیمه‌باز بررسی شده در سطح قابل قبول تا خوب بوده و اکثر این نمونه‌ها کارایی نسبتاً خوبی در مطابقت با  شرایط اقلیمی هم در تابستان و هم در زمستان دارند. بنابراین ویژگی‌های اغلب فضاهای نیمه‌باز در خانه‌های قاجاری اردبیل مطابق با شرایط اقلیم سرد بوده و کارایی مناسبی در پاسخ‌گویی به اهداف اقلیمی و نیازهای عملکردی دارند.

المصادر:

ابراهیمی اصل, ح., کلانتر, ر.، حاجی ولیلی, ا. (1396). عنصر بالکن و بررسی کارایی اقلیمی آن در ساختمان‌های مسکونی شهر تبریز بر اساس ضوابط ارائه شده در مقررات ملی ساختمان. علوم و تکنولوژی محیط زیست, 122-134.
اسمعیلی سنگری, ح., عمرانی, ب. (1393). تاریخ و معماری خانه‌های تبریز قدیم. فروزش.
بابازاده سلوط، س.، طاهباز، م.، کریمی‌فرد، ل.، (1402)، گونه‌شناسی صحن آفتاب‌گیر در خانه‌های روستایی کوهستانی (مورد پژوهی: روستاهای شمیرانات تهران)، هنر و تمدن شرق، 11(39)، 49-58.
پوراحمدی، م.، صدیقی، ر.، (1402). تدوین ضابطه‌ای برای حداقل ابعاد الزامی بالکن در مسکن آپارتمانی شهر رشت از منظر استفاده‌پذیری فضایی، معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 23-38.
دهقان، ن.، اکرمی، ف.، ملکی، ع. (1401). بررسی رفتار حرارتی ایوان در خانه‌های سنتی اصفهان جهت بازخوانی آن در معماری کنونی با هدف بهینه‌سازی مصرف انرژی، اندیشه معماری، 6(11)، 115-135.
راهب, غ., نظری, م. (1396). بررسی عوامل مؤثر بر کارکرد فضای نیمه‌باز خصوصی واحد‌های مسکونی شهر تهران. معماری و شهرسازی آرمانشهر،(21)، 39-48.
رضایی, م.، مولوی, م. (1393). توسعه پایدار و معماری بومی در ایران. تهران: سیمای دانش.
سالم, م., حسن‌پور, ف., دژدار, ا. (1397). گونه‌شناسی و ارزیابی کارآیی فضاهای باز و نیمه‌باز مسکن بومی با تأکید بر مؤلفه‌های کیفیت محیط؛ مطالعه موردی غرب کردستان. تحقیقات جغرافیایی, 34(1)، 132-141.
سلیقه, ا., سعادت‌جو, پ. (1398). بررسی نقش تخلخل در خودسایه‌اندازی و کاهش انرژی دریافتی جداره‌ها در ساختمان‌های اقلیم گرم و مرطوب. نقش جهان, 9(4)، 258-271.
شاطریان, ر. (1394). اقلیم معماری. تهران: سیمای دانش.
شمس، م.، خداکرمی، م. (1389)، بررسی معماری سنتی همساز با اقلیم سرد مطالعه موردی: شهر سنندج، آمایش محیط، 10، 91-114.
صفری‌اصل، ل. (1401). بررسی الگوها و گونه‌شناسی کالبدی ایوان در خانه‌های تاریخی؛ مطالعه موردی: خانه‌های قاجار و پهلوی اول شهر تبریز، مسکن و محیط روستا، 177، 45-60.
طاهباز, م. (1392). دانش اقلیمی، طراحی معماری. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
طاهباز، م.، جلیلیان، ش. (1400). ارائه راهکارهای بومی معمارانه مسکن روستایی در پهنه‌های مختلف اقلیمی ایران، تهران، طرح پژوهشی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ایران.
کسمائی, م. (1383). پهنه‌بندی و راهنمای طراحی اقلیمی استان آذربایجان‌شرقی (اقلیم سرد). تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
کریم‌زاده، ج.، مهدوی‌نژاد درزی، ج.، کریمی، ب. (1400)، سنجش عملکرد عناصر اقلیمی خانه‌های سنتی بافت تاریخی شیراز با رویکرد آسایش حرارتی؛ مورد پژوهی: ایوان، مطالعات معماری ایران، 20، 89-115.
کی‌نژاد, م., شیرازی, م. (1389). خانه‌های قدیمی تبریز، جلد اول. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
محمودی‌نژاد, ه., حسن‌زاده, م. (1397). معماری بومی، اقلیم و حیاط. تهران: طحان.
نیک قدم, ن. (1392). الگوی فضاهای نیمه‌باز خانه‌های بومی دزفول، بوشهر و بندر لنگه در ارتباط با مؤلفه‌های اقلیم محلی. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی,18(3)، 69-80.
ولی‌زاده اوغانی، م.، موحدی، ن. (1398). استفاده سامانه‌های ایستا و غیرفعال خورشیدی جهت ایجاد آسایش حرارتی در طرح معماری خانه‌های سنتی تبریز. انرژی‌های تجدیدپذیر و نو، 6(1)، 26-37.
Eskandari, H., Saedvandi, M., & Mahdavinejad, M. (2018). The Impact of Iwan as a Traditional Shading Device on the Building. Buildings, 1-18.
Goshayeshi, D., Mofidi Shemirani, S., Teimourtash, sh., Tabbasi, M. (2024). Thermal Behavior Analysis of Semi-Open Space in Residential Complexes of Mashhad City with the Help of ENVI-met Software. Urban Manage Energy Sustainability, 5(3): 1-30.
Izadyar, N., Miller, W., Rismanchi, B., Garcia-Hansen, V. (2020). Numerical simulation of single-sided natural ventilation: Impacts of balconies opening and depth scale on indoor environment. Earth and Environmental Science, 463, 1-8.
Mozaffari Ghadikolaei, F., Remaz Ossen, D., & Farid Mohamed, M. (2020). Effects of Wing Wall at the Balcony on the Natural Ventilation Performance in Medium-Rise Residential Buildings. Journal of Building Engineering, 1-14.
Omrani, S.; Garcia-Hansen, V.; Capra, B.R.; Drogemuller, R. On the e ect of provision of balconies on natural ventilation and thermal comfort in high-rise residential buildings. Build. Environ. 2017, 123, 504–516.
Philokyprou, M., Michael, A., Malaktou, E. (2021). A typological,environmentalandsocio culturalstudyofsemi-openspacesinthe EasternMediterraneanvernacular architecture:ThecaseofCyprus. Frontiers of Architectural Research ·
Ribeiro, C., M. M. Ramos, N., & Flores-Colen, I. (2020). A review of balcony impacts on the indoor environmental quality of dwellings. Sustainability,12, 1-19.
Zheng, X., Montazeri, H., & Blocken, B. (2020). CFD Analysis of the Impact of Geometrical Characteristics of Building Balconies on Near-Façade Wind Flow and Surface Pressure. Building and Environment, 1-19.