نقش معماری مسکونی در شکل‌دهی به رفتار ساکنان با تأکید بر روابط انسانی (نمونه موردی: خانه‌های قاجاری شیراز)

الموضوعات : َArchitecture

فریبا فتحی ¹ , ویدا تقوائی ² , محمدابراهیم مظهری ³

1 - گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2 - گروه معماری و شهرسازی، دانشکده مهندسی عمران و معماری، دانشگاه ملی مهارت، تهران، ایران
3 - گروه معماری، دانشکده عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

تاريخ الإرسال : 09 الخميس , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 27 الثلاثاء , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 06 الأحد , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: معماری ایرانی اسلامی, خانه, روابط انسانی, رفتار , خانه‌های قاجار شیراز. ,

ملخص المقالة :

در معماری ایرانی ـ اسلامی، خانه تنها محلی برای سکونت نیست، بلکه فضایی پویا برای شکل‌گیری و تعالی روابط انسانی، تقویت ارزش‌های اخلاقی، و تجربه‌ای عمیق از زیست‌جهان معنوی محسوب می‌شود. پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر معماری خانه‌های قاجاری شیراز بر رفتار انسانی، با تمرکز بر چهار بُعد ارتباطی انسان با خود، خداوند، دیگران و طبیعت، انجام شده است. روش تحقیق کیفی با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی بوده و داده‌ها از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، تحلیل اسناد تاریخی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختار‌یافته با ساکنان دارای تجربه زیسته در این خانه‌ها گردآوری شده است.تحلیل داده‌ها با بهره‌گیری از روش تحلیل مضمون در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت گرفته است و با بازخورد مشارکت‌کنندگان تکمیل و اصلاح شده است. هم‌زمان، تحلیل فضایی بر روی سه خانه منتخب قاجاری شامل خانه‌های افشاریان، سرهنگ و فروغ‌الملک انجام شد و عواملی چون سلسله‌مراتب فضایی، جهت‌گیری و تعامل انسان با محیط مورد بررسی قرار گرفته است.یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که مسکن سنتی، به‌ویژه خانه‌های قاجاری شیراز، واجد ساختاری سه‌لایه‌ای (کالبدی، عملکردی، فرهنگی) است که در تعامل با یکدیگر، به هدایت و شکل‌دهی رفتارهای انسانی کمک می‌کنند. سازمان فضایی این خانه‌ها، از طریق عناصری همچون حیاط مرکزی، ایوان، هشتی و فضاهای انتقالی، بستر مناسبی برای تأمل درونی، انسجام اجتماعی، تجربه معنوی و آگاهی محیطی فراهم کرده است. این الگوها، ویژگی‌های رفتاری چون شکرگزاری، تواضع، همدلی و آرامش را تقویت می‌کنند. بازخوانی این معماری، نه‌تنها بستر زیستی، بلکه عامل مؤثری در تنظیم روابط انسان با خود، دیگران، طبیعت و امر قدسی است. بهره‌گیری از این الگوها در معماری معاصر می‌تواند به ارتقاء کیفیت زیستی، پایداری فرهنگی و تعمیق روابط انسانی بینجامد.

المصادر:

ابیاتی، محسن.ر.، و پورمند، حسنعلی. (۱۴۰۱). مفهوم خانه در نظریه‌های پدیدارشناسانه کریستین نوربرگ شولز در چارچوب جایگاه مسکونی (مطالعه موردی: خانه تاریخی بروجردی کاشان). فصلنامه پازند، ۱۶(۶۰)، ۵–۳۰. https://civilica.com/doc/1576065 یا JR_PAZAND-16-60_001 .
اکبری، مریم.، بهبهانی، رضا.، و ایرانی‌بهبهانی، هما. (۱۴۰۰). تفسیر معماری خانه‌های درونگرای ایرانی بر مبنای منظر ذهنی در روایت زندگی (با تأکید بر رستاخیز خاطره و تئوری موبیوس)، فصلنامه پژوهش معماری اسلامی، (4) ۹ 141-160. doi:10.52547/jria.9.4.9
اخوات، هانیه. (۱۳۹۴). بررسی نقش آیات قرآنی و احادیث شیعه در شکل‌دهی ساختار فیزیکی مسکن سنتی. فصلنامه مطالعات شیعی، ۱۳(۵۲)، ۱۹۱–۲۳۴. https://www.shiitestudies.com/article_24217.html
آسیایی، محمد.( ۱۳۹۲) شناخت و بیان محیط شهری: جلد اول (چاپ دوم). تهران.
بازایی، محمد.، قاسمی سیجانی، مریم.، شجاعی، علیرضا.، و مداحی، سیدمهدی. (۱۴۰۰). بررسی تغییرات سبک زندگی و تأثیر آن بر ساختار معماری و سازمان فضایی خانه‌های بومی (مطالعه موردی: خانه‌های قاجار و پهلوی شیراز). جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای) ،)۱۱ (۴۲، ۴۵–۷۱. 20.1001.1.22286462.1400.11.2.3.3
برهمن، سارا.، پروا، محمد.، و نصر، طاهره. (۱۳۹۹). بررسی مسکن از منظر نشانه‌شناسی: مطالعه موردی خانه‌های قاجاری و مجتمع‌های مسکونی معاصر شیراز. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر،(۱۳(۳۱، ۳۱–۵۲. 10.22034/aaud.2020.113257 یا https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1689914
دانشگرمقدم، گلرخ، و اسلام‌پور، مرمر. (۱۳۹۱). تحلیل نظریه قابلیت محیط از دیدگاه گیبسون و بازخورد آن در مطالعات انسان و محیط مصنوع. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (۹۲)، ۷۳–۸۶. https://www.armanshahrjournal.com/article_33213.html
دیباج، موسی). ۱۳۹۵. (آگاهی تاریخی معماری ایرانی (چاپ اول). تهران: دفتر مطالعات فرهنگی.
امامقلی، عقیل.، ایوازیان، سیمون.، زاده‌محمدی، علی.، و اسلامی، سیدغلامرضا. (۱۳۹۱). روان‌شناسی محیطی: سرزمین مشترک معماری و علوم رفتاری. پژوهش‌های کاربردی در علوم رفتاری،( ۱۴(۴، ۲۳–۴۴. http://noo.rs/oaBEd یا https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1336550
حقایق، مریم.، کشمیری، هادی.، موحد، خسرو.، و تقی‌پور، ملیحه. (۱۴۰۲). تحلیل سلامت شهروندان با رویکرد جامعه‌محور در مسکن شهری شیراز. محیط شهری؛ برنامه‌ریزی و توسعه، ۹(۳)، ۵۶–۶۸. 10.30495/juepd.2022.1959175.1076. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/2105249
حنیف، احسان. (۱۳۹۷). مفهوم سکونت و تأثیر آن بر حیاط خانه‌های ایرانی: مطالعه موردی خانه‌های قاجاری کاشان. فصلنامه علمی اندیشه معماری، ۲(۴)، ۳۱–۴۴. 10.30479/at.2018.1536
کدخدامحمدی، امیر، دولت‌آبادی، فریبرز، کابلی، هادی. (۱۳۹۹). تجلی جهان مکان در معماری مسکونی هورامان تخت (از منظر هستی‌شناختی). اندیشه معماری، ۴)۸(، ۱۲۰–۱۳۴. 10.30479/at.2020.11841.1349.
لطیفی، محمد، مهدوی‌نژاد، محمدجواد، یاناکونه،جولیانا، و پیمنتا دو واله ، کلارا. (۱۴۰۳). الگوی آینده معماری اسلامی با خوانش اصول طراحی در خانه‌های بومی قاجاری. مطالعات هنر اسلامی، ۱۸)۴۲(، ۳۲۷–۳۴۲. https://doi.org/10.22034/ias.2021.296807.1673
مداحی، سیدمهدی، اسفندیانی‌مقدم، الهه، عباسی، لیلا، و بمانی نائینی، مونا. (۱۳۹۸). تحلیل مقایسه‌ای نقش فضاهای نیمه‌باز مسکونی در شکل‌دهی سبک زندگی و نظام‌های رفتاری در خانه‌های بومی گذشته و مدرن: مطالعه موردی مشهد. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، ۱۱(۲۵)، ۱۴۹–۱۶۱. https://www.armanshahrjournal.com/article_85083.html
معتمدی، عبدالله. (۱۳۹۲). سبک زندگی ایده‌آل بر اساس رویکرد رابطه‌ای (رابطه انسان با خود، خداوند، دیگران و طبیعت). ویژه‌نامه سبک زندگی، ۴ (۱۳ (، ۱۲۵–۱۴۲. https://doi.org/10.22054/qccpc.2013.6088
معتمدی، ع. (۱۳۹۴). چشم‌انداز شخصیت رابطه‌ای با تأکید بر منابع اسلامی. مطالعات انسانی دینی، ۱۲(۳۴)، ۵۱–۶۹. https://raj.smc.ac.ir/article_20864.html
محمدی،محسن.، ندیمی، حمید، و ثقفی، محمود‌رضا. (۱۳۹۶). درباره کاربرد مفهوم «قابلیت محیط» در طراحی و ارزیابی محیط ساخته‌شده. صفه، ۲۷(۲)، ۲۱–۳۴. 20.1001.1.1683870.1396.27.2.2.4
مرتضوی، شهناز،) ۱۳۸۰(، روان‌شناسی محیط و کاربرد آن. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
نصر، طاهره). ۱۳ (معماری و شهرسازی شیراز در دوره پهلوی. تهران: روزنه کار.
نصر، طاهره. (۱۴۰۱). لزوم توجه به جایگاه «حکمت اسلامی» در برنامه‌ریزی شهری و معماری برای مطالعات آینده در الگوی پیشرفت اسلامی-ایرانی. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۱۲(۴۶)، ۱۹۴–.۲۰۹. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.30128.4076
رشیدکلیور، حجت‌الله.، عباسزاده‌دیز، فاطمه، اکبری، حسن، شاهرودی‌کلور، مرضیه. (۱۳۹۸). بررسی حس مکان بر اساس شاخص‌های فیزیکی و غیر فیزیکی در خانه‌های مستقل و آپارتمانی (مطالعه موردی: تبریز). مجله جغرافیا و توسعه شهری، ۶(۲)، ۱۹۵–۲۱۵. https://doi.org/10.22067/gusd.v6i2.83145
راپاپورت، آموس (۱۳۹۲). انسان‌شناسی مسکن (خ. افضلیان، مترجم). تهران: کتابکده کسری. (اثر اصلی به زبان انگلیسی منتشر شده است.
راپاپورت، آموس. (۱۳۹۲). معنای محیط ساخته‌شده (ف. حبیب، مترجم). تهران: شرکت برنامه‌ریزی و پردازش شهری.
رزم‌آهنگ، و حیده،کشمیری، هادی. (۱۴۰۲). ارزیابی و بررسی نقش مؤلفه‌های کالبدی محیطی بر سلامت روان ساکنان مجتمع‌های مسکونی. مطالعات معماری مدرن، ۷(۳)، ۷–۲۱. https://arch.fatemiyehshiraz.ac.ir/article_725710.html
صادقی‌پی، گیتی. (۱۳۹۹). جایگاه و نقش معماری اسلامی در تمدن اسلامی. پژوهش نوین در فقه و حقوق خانواده، ۱(۱)، ۵۲–۷۰. https://jflw-rey.whc.ir/article_90.html
صادق‌لو، طاهره, احمدی، سودابه، محمودی، حمیده. (۱۳۹۸). تحلیل تأثیر کیفیت مسکن بر سلامت ساکنان روستایی (مطالعه موردی: بخش روستایی شاندیز). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، ۸(۳)، ۵۹–۸۰. 10.22108/sppl.2016.21625
شاهچراغی، آزاده. و بندرآباد، علیرضا. (۱۳۹۶). محیط پیرامون: کاربرد روان‌شناسی محیط در معماری و شهرسازی. تهران: جهاد دانشگاهی، سازمان تهران.
وفاداری کمارعلیا، داوود، نظم‌فر، حسین، حامی، احمد، و یزدانی، محمدحسن. (۱۴۰۳). تحلیل و شناسایی شاخص‌ها برای برنامه‌ریزی و طراحی منظر شهری شاداب. مجله مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، ۵(۴)، ۶۹–۸۶. http://www.srds.ir/article_211617.html
وثیق، بهزاد. و پشتوتنی‌زاده، آزاده. (۱۳۸۸). مفاهیم مسکن در آیات قرآن و روایات اسلامی. مسکن و محیط روستایی، ۵۰–۶۵. http://jhre.ir/article-1-45-fa.html
ولیزاده اوغانی، محمدباقر. و همایون، سیدساجد. (۱۴۰۰). چالش‌های معماری و شهرسازی در ایران از منظر اخلاق اسلامی (مطالعه مقایسه‌ای معماری سنتی و معاصر). مهندسی ساختمان و علوم مسکن، ۱۴(۱)، ۱–۱۱. https://behs.bhrc.ac.ir/article_140255.html.