سنجش رویکرد نسل Z در ایران به شاخص‌های مذهبی و فرهنگ بومی

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

عباس اسدی ¹ , سید هادی سید فضلی ² , هلیا اسمعیل رعیت ³

1 - گروه مدیریت بازاریابی، واحد ورامین- پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
2 - گروه مدیریت بازرگانی، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - گروه مدیریت بازرگانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 08 الأربعاء , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 13 الثلاثاء , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 18 الأحد , محرم, 1447

الکلمات المفتاحية: فرهنگ بومی, نسل زد, شاخص مذهبی,

ملخص المقالة :

مقدمه: نسل Z در ایران به‌عنوان نسلی که در بستر فناوری‌های نوین و فضای مجازی رشد کرده است، دارای نگرش‌های نوینی نسبت به شاخص‌های مذهبی و فرهنگ بومی می‌باشد. تحولات گسترده در حوزه فناوری، جهانی‌سازی و شبکه‌های اجتماعی باعث شده این نسل نسبت به نسل‌های پیشین دیدگاه‌ها و ارزش‌های متفاوتی داشته باشد که تأثیر قابل توجهی بر هویت دینی و فرهنگی آن‌ها دارد.

هدف: هدف اصلی این پژوهش، سنجش و تحلیل رویکرد نسل Z در ایران نسبت به دین و فرهنگ بومی و بررسی نقش فناوری و فضای دیجیتال در شکل‌دهی به نگرش‌ها و رفتارهای دینی و فرهنگی این نسل است.

روش: روش تحقیق به صورت مروری-کتابخانه‌ای با رویکرد کیفی انجام شده است. در این راستا، منابع متعدد علمی داخلی و خارجی، شامل مقالات پژوهشی، پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های کیفی جمع‌آوری و با استفاده از روش تحلیل تماتیک و مرور نظام‌مند تحلیل شده‌اند تا الگوها و تم‌های کلیدی استخراج شود و یافته‌ها به صورت جامع و قابل استناد ارائه گردد.

نتایج :مطالعه نشان داد که نسل Z در ایران، نسبت به نسل‌های قبل، رویکردی بیشتر شخصی، معنوی و غیرسنتی نسبت به دینداری دارد و تمایل کمتری به پیروی از نهادهای دینی رسمی و ساختارهای سنتی نشان می‌دهد. همچنین، در حوزه فرهنگ بومی، این نسل به بازنمایی‌های خلاقانه، فردی و نوآورانه گرایش دارد و از پذیرش صرف ارزش‌های گذشته اجتناب می‌کند. فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی به عنوان بستر اصلی تعامل و مواجهه با مفاهیم دینی و فرهنگی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.

نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج به دست آمده، نهادهای فرهنگی و دینی باید در شیوه‌های انتقال ارزش‌ها به نسل Z تجدیدنظر کنند و با استفاده از زبان مناسب، محتوای تعاملی و حضور فعال در فضای دیجیتال، ارتباط موثرتری با این نسل برقرار نمایند. این تغییر رویکرد برای حفظ هویت دینی-فرهنگی و ایجاد انسجام اجتماعی نسل جدید ضروری است.

المصادر:

1) Abou Karam, S. (2023). Social media and the youth activism: The case of generation Z in Iran. Journal for Iranian studies, 7(17), 7-18.‏
2) Shahabadi, A. Z., Asgari, A., & Javadian, R.(2024) Scrutinizing Generation Z's Interpretation of Social Justice: A Case Study in Khomeinishahr, Iran.‏
3) Torbati, A. (2023). Iranian Zoomers, A Generation of Bravery, Hope and Invincibility-Discover Society. Discover Society: New Series, 3(1).‏
4) Mahmoudabadi, E., & Mollaahmadi, E. (2021, October). Investigating the behavior of generation Z customers in online banking services (Case study of a Bank of Iran). In 2021 11th International Conference on Computer Engineering and Knowledge (ICCKE) (pp. 334-340). IEEE.‏
5) احمدی، ی.، و کریمی، ن(1403) تنزل تمکین/کاهش تسلیم: نگرشی بر روابط نسلی نسل زد بر اساس فراترکیب پژوهش‌های موجود . مجله جامعه‌شناسی ایران , 25(2), 5–34.
6) احمدی، ی.، و کریمی، ن. (1403) تنزل تمکین/کاهش تسلیم: نگرشی بر روابط نسلی نسل زد بر اساس فراترکیب پژوهش‌های موجود . مجله جامعه‌شناسی ایران , 25(2), 5–34. https://doi.org/10.22034/jsi.2025.2047481.1756
7) پارساکیا، ک.، سعادتی، ن.، نوابی‌نژاد، ش.، دربانی، س. ع.، و رستمی، م. (1402). تبیین مفهوم انفصال نسلی در مطالعه نسل زد . مطالعات و تازه‌های روانشناختی نوجوان و جوان , 4(2), 174–181.
8) خلیلی پالندی، ف.، کردنائیج، ا.، خداداد حسینی، س.ج. و شیرخدایی، م. (1400). مفهوم‌بردازی اُفت خرید نسل زد از دیدگاه نظریۀ ساخت‌گرایی. تحقیقات بازاریابی نوین، 4(11)، 11-23. doi: 10.22108/mmj.2021.128873.2455
9) خلیلی پالندی، ف.، کردنائیج، ا.، خدادادحسینی، س. ح.، و شیرخدایی، م. (1400). مفهوم‌پردازی افت خرید نسل زد از دیدگاه نظریه ساخت‌گرایی. فصلنامه تحقیقات بازاریابی نوین , 11(4), 21–34.
10) رحیمی، م.، حضرتی صومعه، ز. و عزیزخانی، ا. (1398). سنجش میزان برخورداری دانشجویان از شاخص‌های دینداری و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران). فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی جوانان، 21، 99-120.
11) سیدآقایی احمدی، س. ز.، شاکری‌نژاد، م.، و البرزی دعوتی، (1403) مطالعه اعتماد و اعتبار اخبار رسانه ملی در میان نسل زد از نظر خبرگان . فصلنامه مطالعات مدیریت رسانه . https://doi.org/10.22034/jiscm.2024.423905.1594
12) شجاعی‌زند، ع. (1382). مدل برای سنجش دینداری در ایران. مجله جامعه‌شناسی ایران، 6(2)، 34-56.
13) شجاعی‌زند، ع. و حسین‌پور، آ. (1393). گونه‌شناسی دینداری جوانان شهر اصفهان. جامعه‌شناسی کاربردی، 4(25)، 17-25.
14) شکری، ص.، سلام‌زاده، آ.، و کرکه‌آبادی، ح. ر. (1402) بررسی الگوی رفتاری نسل‌های ایکس، وای، زد در مواجهه با محتوای کرونا در شبکه اجتماعی توییتر . فصلنامه بررسی‌های مدیریت رسانه , 2(4), 519–543.
15) عابدی جعفری، ج.، تسلیمی، م.، فقیهی، ا. و شیخ‌زاده، م. (1390). تحلیل تماتیک و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشه مدیریت راهبردی (اندیشه مدیریت)، 2(13)، 10-18.
16) عالمرزاده، م. و رستگاری، ش. (1393). دینداری جوانان، ایده‌آل‌ها و واقعیت‌ها: بررسی محدودیت‌های گفتمان‌های دینی در تحلیل دینداری جوانان (شهر تهران). مطالعات جامعه‌شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)، 2(31)، 159-180. doi: 10.22059/jsr.2014.56309
17) عدلی‌پور، ص.، بهجت یزدخواستی، ب. و خاکسار، ف. (1392). شبکه اجتماعی فیس‌بوک و شکل‌گیری هویت بازاندیشانه در بین دانشجویان دانشگاه تبریز. فصلنامه پژوهش ارتباطی، 20(75)، 101-138.
18) فرهمند، م.، صبوحی گلکار، ز.، و میرجلیلی، ز. (1403). زیست جهان متحول: مطالعه کیفی بازاندیشی جنسیتی دختران نسل زد. فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه , 13(2), 115–145.
19) کلاته ساداتی، ا.، صبوحی گلکار، ز.، و سیاوشی، ن. (1403) درک و تجربه دینداری در نسل زد؛ مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد . فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه , 13(2), 173–198.
20) کوثری، م. (1387) نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران . (دوره 1, شماره 3, صفحات 65–85). [منبع: نام مشخص نیست، پایگاه SID].
21) محمودزاده، س. م.، صدری‌نیا، م.، یزدان‌شناس، م.، و صحت، س. (1403) الگوی رهبری نسل زد در سازمان‌ها (مروری نظام‌مند) . فصلنامه پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی , 16(3), 81–114.
22) مشعشعی، ر.، و نیلی احمدآبادی، م. (1403) بررسی کاربرد میکرولرنینگ در آموزش و یادگیری نسل زد: یک مرور نظامند . مقاله ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین نظام آموزشی و علوم تربیتی (دوره 1).
23) مشعشعی، ر.، و نیلی احمدآبادی، م. (1403) بررسی کاربرد میکرولرنینگ در آموزش و یادگیری نسل زد: یک مرور نظامند . مقاله ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین نظام آموزشی و علوم تربیتی (دوره 1).

نص كامل:



Journal of Iranian Social Development Studies (JISDS)

2025 (Summer), Vol. 17, No. 3

 

 

 

 

 

Measuring Generation Z's approach in Iran to religious and indigenous culture indicators

 

 

Abbas Asadi* ¹

Department of Marketing Management, VaP. C., Islamic Azad University, Varamin, Iran

Hadi seyedfazli

 Department of Business Management, WT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran

Helia Esmail Raeit

Department of Business Management, S R. C., Islamic Azad University, Tehran, Iran

 

 

 

 

Abstract: 

Introduction: Generation Z in Iran, as a cohort that has grown up amid modern technologies and digital spaces, holds new perspectives toward religious indicators and indigenous culture. Extensive changes in technology, globalization, and social networks have led this generation to develop views and values different from previous generations, significantly impacting their religious and cultural identity.

Objective: The main aim of this study is to assess and analyze Generation Z’s approach in Iran toward religion and indigenous culture and to examine the role of technology and digital environments in shaping their religious and cultural attitudes and behaviors.

Method: The research was conducted using a qualitative literature review approach. Numerous scientific sources, including domestic and international research articles, theses, and qualitative reports, were collected and analyzed through thematic analysis and systematic review methods to extract key patterns and themes, providing comprehensive and credible findings.

Results: The study showed that Generation Z in Iran exhibits a more personal, spiritual, and non-traditional approach to religiosity compared to previous generations, with less adherence to formal religious institutions and traditional structures. Moreover, in the field of indigenous culture, this generation tends to favor creative, individual, and innovative representations and avoids uncritical acceptance of past values. Digital technologies and social networks play a crucial role as the main platforms for engaging with religious and cultural concepts.

Conclusion: Given the findings, cultural and religious institutions need to reconsider their methods of transmitting values to Generation Z and establish more effective communication by using appropriate language, interactive content, and active presence in digital spaces. This shift in approach is essential for preserving religious-cultural identity and fostering social cohesion among the new generation.

 

Keywords: Generation Z, religiosity, indigenous culture, social networks.

 

 

---

[1]  Email: [e-mail] (Corresponding Author)

 

 

 

سنجش رویکرد نسل Z در ایران به شاخص‌های مذهبی و فرهنگ بومی 

 

عباس اسدی¹*، هادی سیدفضلی²، هلیا اسمعیل رعیت³

 

تاریخ دریافت مقاله: 14/03/1404                تاریخ پذیرش مقاله: 17/04/1404

 

 

چکیده

مقدمه: نسل Z در ایران به‌عنوان نسلی که در بستر فناوری‌های نوین و فضای مجازی رشد کرده است، دارای نگرش‌های نوینی نسبت به شاخص‌های مذهبی و فرهنگ بومی می‌باشد. تحولات گسترده در حوزه فناوری، جهانی‌سازی و شبکه‌های اجتماعی باعث شده این نسل نسبت به نسل‌های پیشین دیدگاه‌ها و ارزش‌های متفاوتی داشته باشد که تأثیر قابل توجهی بر هویت دینی و فرهنگی آن‌ها دارد.

هدف: هدف اصلی این پژوهش، سنجش و تحلیل رویکرد نسل Z در ایران نسبت به دین و فرهنگ بومی و بررسی نقش فناوری و فضای دیجیتال در شکل‌دهی به نگرش‌ها و رفتارهای دینی و فرهنگی این نسل است.

روش: روش تحقیق به صورت مروری-کتابخانه‌ای با رویکرد کیفی انجام شده است. در این راستا، منابع متعدد علمی داخلی و خارجی، شامل مقالات پژوهشی، پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های کیفی جمع‌آوری و با استفاده از روش تحلیل تماتیک و مرور نظام‌مند تحلیل شده‌اند تا الگوها و تم‌های کلیدی استخراج شود و یافته‌ها به صورت جامع و قابل استناد ارائه گردد.

نتایج :مطالعه نشان داد که نسل Z در ایران، نسبت به نسل‌های قبل، رویکردی بیشتر شخصی، معنوی و غیرسنتی نسبت به دینداری دارد و تمایل کمتری به پیروی از نهادهای دینی رسمی و ساختارهای سنتی نشان می‌دهد. همچنین، در حوزه فرهنگ بومی، این نسل به بازنمایی‌های خلاقانه، فردی و نوآورانه گرایش دارد و از پذیرش صرف ارزش‌های گذشته اجتناب می‌کند. فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی به عنوان بستر اصلی تعامل و مواجهه با مفاهیم دینی و فرهنگی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.

نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج به دست آمده، نهادهای فرهنگی و دینی باید در شیوه‌های انتقال ارزش‌ها به نسل Z تجدیدنظر کنند و با استفاده از زبان مناسب، محتوای تعاملی و حضور فعال در فضای دیجیتال، ارتباط موثرتری با این نسل برقرار نمایند. این تغییر رویکرد برای حفظ هویت دینی-فرهنگی و ایجاد انسجام اجتماعی نسل جدید ضروری است.

 

واژگان کلیدی: نسل Z، دینداری، فرهنگ بومی، شبکه‌های اجتماعی.

 

مقدمه

در سال‌های اخیر تحولات فناوری، جهانی‌سازی و تغییرات اجتماعی باعث دگرگونی‌های عمیق در الگوهای رفتاری، باورها و هویت فرهنگی افراد خصوصاً نسل جوان به ویژه نسل Z شده‌اند. نسل Z به افراد متولد بین سال‌های 1997 تا 2012 گفته می‌شود که تحت تأثیر محیطی دیجیتالی و غرق در فناوری قرار دارند (ابوکریم، 2023؛ محمودزاده و همکاران، 1403). این نسل اولین نسل "دیجیتال" هستند که از دوران کودکی با فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و اطلاعات جهانی در تماس بوده‌اند. بنابراین، نحوه تعامل آنها با مفاهیمی چون دین، فرهنگ و هویت به طور کامل متفاوت از نسل‌های قبل است.

در ایران نیز نسل Z حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد و نقش مهمی در تحولات فرهنگی، اجتماعی و دینی آینده کشور خواهد داشت (کوثری، 1387؛ شکری و همکاران، 1402). این نسل در شرایط خاص اقتصادی و سیاسی زندگی می‌کند که بر تصمیم‌گیری‌ها و رویکردهای آنها تأثیر گذاشته است. در مقایسه با نسل‌های قبل، نسل Z تمایل کمتری به پذیرش بدون تأمل سنت‌ها و باورهای قدیمی دارد و بیشتر به دنبال ارزش‌های فردی و معناداری هستند که با هویت مدرن آنها سازگاری داشته باشد. این نسل بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی و محتوای آنلاین با دین، فرهنگ و هویت مواجه می‌شود، بنابراین ساختارهای سنتی انتقال دانش فرهنگی و دینی دیگر به‌خوبی جوابگوی نیازهای آنها نیست.

بررسی ویژگی‌های روانشناختی و اجتماعی نسل Z نشان می‌دهد که این نسل با چالش‌هایی مانند عدم قطعیت شغلی، فشار روانی ناشی از مقایسه اجتماعی و کاهش اعتماد به نهادهای سنتی مواجه است (مشعشعی و نیلی احمدآبادی، 1403؛ احمدی و کریمی، 1403). این عوامل به‌خوبی در نحوه نگاه آنها به مسائل مذهبی و فرهنگی نیز ظاهر می‌شوند. نسل Z در ایران به دین به عنوان یک منبع الهام‌بخش و شخصی نگاه می‌کند، نه الزام‌آور. همچنین، در مورد فرهنگ بومی، این نسل تمایلی به پذیرش بدون تأمل سنت‌ها ندارد و بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و مدرن از فرهنگ است. بنابراین، سیاستگذاری فرهنگی و دینی باید با توجه به این تغییرات شکل بگیرد.

در حوزه دینداری، مطالعات مختلفی وجود دارد که ضمن بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی، رویکرد نسل Z به دین و هویت معنوی آنها را تحلیل کرده‌اند. کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403) در مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد به "درک و تجربه دینداری در نسل Z" پرداختند. آنها نشان دادند که دینداری در این نسل بیشتر به بعد معنوی و شخصی اختصاص دارد و تمایل چندانی به دینداری سنتی و نهادی وجود ندارد. همچنین، فرهمند، صبوحی گلکار و میرجلیلی (1403) نیز در مطالعه‌ای با عنوان "زیست جهان متحول: مطالعه کیفی بازاندیشی جنسیتی دختران نسل Z"، نشان دادند که دختران نسل Z در ایران به دین به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش و نه الزام‌آور نگاه می‌کنند. آنها تمایلی به اعمال دینی غیرمعنادار ندارند و بیشتر به ارزش‌های اخلاقی و معنوی دین توجه دارند.

در زمینه فرهنگ بومی نیز مطالعاتی انجام شده است که به نحوه تعامل نسل Z با این نوع فرهنگ پرداخته‌اند. کوثری (1387) در مقاله‌ای با عنوان "نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران"، به بررسی وضعیت نسل Z در مواجهه با فرهنگ بومی پرداخته است. او نشان داد که نسل Z در مقایسه با نسل‌های قبلی، کمتر تحت تأثیر سنت‌های فرهنگی قرار دارد و بیشتر به فرهنگ جهانی و مصرف محتوای غربی تمایل دارد. این موضوع نشان می‌دهد که فرهنگ بومی در میان این نسل کمرنگ شده و نیاز به راهبردهای نوین در حفظ و انتقال آن است. همچنین، پارساکیا و همکاران (1402) در مطالعه‌ای با عنوان "تبیین مفهوم انفصال نسلی در مطالعه نسل Z"، نشان دادند که نسل Z در ایران تمایل چندانی به پذیرش بدون تأمل ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی ندارد. این نسل بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و شخصی از فرهنگ است.

تحولات فناوری، جهانی‌سازی و توسعه شبکه‌های اجتماعی، هویت، باورها و الگوهای رفتاری نسل Z را دگرگون کرده است. نسل Z در ایران حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد و برخلاف نسل‌های قبل، تمایل کمتری به پذیرش بدون تأمل سنت‌ها، باورهای مذهبی و ارزش‌های فرهنگی نسل‌های گذشته دارد. این نسل بیشتر از طریق فضای مجازی با مفاهیم دینی و فرهنگی مواجه می‌شود و بنابراین، نحوه درک و تعامل آنها با دین و فرهنگ بومی به‌شدت تحت تأثیر این محیط قرار گرفته است. این تغییرات باعث شده است که ساختارهای سنتی انتقال دین و فرهنگ بومی، دیگر قادر به جذب و تأثیرگذاری بر این نسل نباشند. لذا، شناسایی و درک عمیق‌تر از رویکرد نسل Z به شاخص‌های مذهبی و فرهنگ بومی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای سیاستگذاری فرهنگی و دینی در آینده کشور محسوب شود.

 

1. تعریف نسل Z و مشخصه‌های عمومی

نسل Z⁴، به افراد متولد بین سال‌های 1997 تا 2012 گفته می‌شود که تحت تأثیر تحولات عظیم فناوری، شبکه‌های اجتماعی و جهانی‌سازی زندگی می‌کنند. این نسل اولین نسل "دیجیتال" است که از دوران کودکی در محیطی غرق در فناوری زندگی کرده و این عامل به‌طور مستقیم بر نحوه یادگیری، تعاملات اجتماعی، واکنش‌های فرهنگی و حتی تصمیم‌گیری‌های معنوی آنها تأثیر گذاشته است (ابوکریم ⁵, 2023؛ محمودزاده و همکاران، 1403) نسل Z تمایل بیشتری به خودآگاهی، خلاقیت، تنوع‌پذیری و استقلال فکری دارد و اغلب به دنبال ارزش‌هایی است که با هویت مدرن و رقمی آنها سازگاری داشته باشد.

در ایران، نسل Z حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد و بیشترین تماس با فضای مجازی را نسبت به نسل‌های قبل دارد. این نسل در شرایط خاص اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی می‌کند که باعث شده دیدگاه‌ها و الگوهای رفتاری آنها با سایر نسل‌ها متفاوت باشد (کوثری، 1387؛ شکری و همکاران، 1402). نسل Z در ایران، به‌دلیل تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تمایل کمتری به پذیرش سنت‌های قدیمی دارد و بیشتر به دنبال ارزش‌های فردی و معناداری هستند که با هویت مدرن آنها سازگاری داشته باشد. این نسل بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی و محتوای آنلاین با دین، فرهنگ و هویت مواجه می‌شود، بنابراین ساختارهای سنتی انتقال دانش فرهنگی و دینی دیگر به‌خوبی جوابگوی نیازهای آنها نیست.

بررسی ویژگی‌های روانشناختی و اجتماعی نسل Z نشان می‌دهد که این نسل با چالش‌هایی مانند عدم قطعیت شغلی، فشار روانی ناشی از مقایسه اجتماعی و کاهش اعتماد به نهادهای سنتی مواجه است (مشعشعی و نیلی احمدآبادی، 1403؛ احمدی و کریمی، 1403). این عوامل به‌خوبی در نحوه نگاه آنها به مسائل مذهبی و فرهنگی نیز ظاهر می‌شوند. نسل Z در ایران به دین به عنوان یک منبع الهام‌بخش و شخصی نگاه می‌کند، نه الزام‌آور. همچنین، در مورد فرهنگ بومی، این نسل تمایلی به پذیرش بدون تأمل سنت‌ها ندارد و بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و مدرن از فرهنگ است. بنابراین، سیاستگذاری فرهنگی و دینی باید با توجه به این تغییرات شکل بگیرد.

 

2. مروری بر مفاهیم نظری

الف) مذهب و دینداری

دینداری به معنای پذیرش و عمل به باورهای دینی است که می‌تواند به صورت فردی، اجتماعی یا نهادی مطرح شود. شجاعی‌زند (1382) مدلی برای سنجش دینداری در ایران ارائه کرده که شامل سه بعد: باور، عمل و احساس است. این مدل در مطالعات متعددی مورد استفاده قرار گرفته و به خوبی می‌تواند برای درک دینداری نسل Z در ایران نیز به کار رود. دینداری در این مدل به‌صورت یک پدیده چندبعدی در نظر گرفته شده است که شامل نگرش‌ها، رفتارها و احساسات فرد نسبت به دین است. با این حال، نسل Z در ایران بیشتر به بعد "احساس" و "باور" توجه دارد و از اعمال سنتی و فقهی دین فاصله می‌گیرد.

علالمرزاده و رستگاری (1393) در مطالعه‌ای با عنوان دینداری جوانان، ایده‌آل‌ها و واقعیت‌ها ، نشان دادند که جوانان امروز به دین به‌صورت شخصی و غیررسمی نگاه می‌کنند. آنها تمایلی به دینداری سنتی و نهادی ندارند و بیشتر به محتوای اخلاقی و معنوی دین توجه دارند. این موضوع در نسل Z برجسته‌تر است، چرا که این نسل در محیطی دیجیتالی زندگی می‌کند و منابع سنتی دینی را نه تنها ناکافی بلکه گاهی نامعتبر می‌دانند. این امر نشان می‌دهد که الگوی دینداری در حال تغییر است و باید با رویکردهای نوینی مواجه شود.

همچنین، کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403) در مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد، نشان دادند که دینداری نسل Z بیشتر به مسائل معنوی و اخلاقی اختصاص دارد. این نسل به دین به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش و نه الزام‌آور نگاه می‌کند. این رویکرد با توجه به نقش شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی به تصویر دین، بیشتر قابل درک است. بنابراین، برای سیاستگذاری فرهنگی و دینی، لازم است بازنمایی دین به شیوه‌ای ارتباطی و مدرن انجام شود. این مسئله به‌ویژه در مواجهه با نسل Z اهمیت دارد که از سنت‌های دینی جدا شده و به دنبال تفسیرهای جدیدی از دین است.

 

ب) فرهنگ بومی

فرهنگ بومی به مجموعه ارزش‌ها، باورها، سنت‌ها، هنرها و روش‌های زندگی است که توسط یک گروه خاص در یک منطقه جغرافیایی توسعه یافته و به‌صورت موروثی منتقل شده است. در سیاق ایرانی، فرهنگ بومی شامل عناصری چون زبان محلی، آداب و رسوم، موسیقی، هنرهای تجسمی و نمایشی، و همچنین ارزش‌های اسلامی-ایرانی است (کوثری، 1387).

پارساکیا و همکاران (1402) مفهوم "انفصال نسلی" را در مطالعه‌ای بر نسل Z مطرح کرده‌اند و نشان داده‌اند که این نسل با وجود آشنایی با فرهنگ بومی، تمایل چندانی به حفظ و انتقال آن ندارد. این موضوع در مناطق شهری برجسته‌تر است، جایی که فرهنگ جهانی و مصرف محتوای غربی به‌صورت گسترده رخ داده است. همچنین، این نسل فرهنگ بومی را بیشتر به‌عنوان یک "هویت انتخابی" تجربه می‌کند تا "هویت اجباری". این نسل تمایل دارد با فرهنگ بومی به شیوه‌ای خلاقانه و شخصی تعامل داشته باشد، نه به‌صورت سنتی و الزام‌آور.

احمدی و کریمی (1403) نیز در مطالعه‌ای با عنوان تنزل تمکین/کاهش تسلیم ، نشان دادند که نسل Z در ایران به ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی به‌صورت انتقادی نگاه می‌کند و تمایلی به پذیرش بدون تأمل آنها ندارد. این نگرش به‌خوبی در نحوه تعامل نسل Z با فرهنگ بومی نیز ظاهر می‌شود. بنابراین، برای بازتولید فرهنگ بومی در میان نسل Z، لازم است روش‌های نوین ارتباطی و آموزشی مورد استفاده قرار گیرد. این روش‌ها باید مبتنی بر تعامل، شناخت فرهنگی و استفاده از ابزارهای دیجیتال باشد.

 

ج) شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی

شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع اطلاع‌رسانی برای نسل Z عمل می‌کنند. این نسل بیشتر از طریق پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر با مفاهیم مذهبی و فرهنگی آشنا می‌شوند. این موضوع باعث شده است که دین و فرهنگ بومی به‌صورت غیررسمی و گاهی حتی بازنمایی‌های جدیدی از آنها اتفاق بیفتد (عدلی‌پور، بهجت یزدخواستی و خاکسار، 1392).

سیدآقایی احمدی و همکاران (1403) در مطالعه‌ای درباره اعتماد به رسانه ملی در میان نسل Z، نشان دادند که این نسل به اخبار ملی و مذهبی کمتر اعتماد دارد و بیشتر به منابع غیررسمی و شبکه‌های اجتماعی تکیه می‌کند. این موضوع نشان می‌دهد که نهادهای فرهنگی و دینی باید در فضای مجازی حضور موثرتری داشته باشند تا بتوانند نسل Z را به خود جذب کنند. این حضور باید مبتنی بر ارتباط تعاملی، استفاده از زبان جوان و ارائه محتوای جذاب و مرتبط باشد.

همچنین، شکری و همکاران (1402) در مطالعه‌ای درباره رفتار نسل Z در مواجهه با محتوای کرونایی در توییتر، نشان دادند که این نسل تمایل بیشتری به محتوای شخصی و خلاقانه دارد. این الگو می‌تواند در انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی نیز به کار رود. بنابراین، استفاده از روش‌های خلاقانه، تعاملی و دیجیتالی در انتقال مفاهیم فرهنگی و مذهبی به نسل Z، ضروری است. این موضوع به‌ویژه در مواجهه با نسلی که از فناوری به عنوان بستر اصلی ارتباط استفاده می‌کند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

 

3. پیشینه تحقیقات داخلی

الف) مطالعات مرتبط با نسل Z و دینداری

در سال‌های اخیر، مطالعات متعددی در ایران به بررسی دینداری نسل Z پرداخته‌اند. کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403) در مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد به "درک و تجربه دینداری در نسل Z" پرداختند. آنها نشان دادند که دینداری در این نسل بیشتر به بعد معنوی و شخصی اختصاص دارد و تمایل چندانی به دینداری سنتی و نهادی وجود ندارد. این مطالعه اهمیت بازنمایی جدید از دین را در مواجهه با نسل Z برجسته کرد و پیشنهاد داد که دین باید به شیوه‌ای تعاملی و انسانی‌محور ارائه شود.

فرهمند، صبوحی گلکار و میرجلیلی (1403) نیز در مطالعه‌ای با عنوان زیست جهان متحول: مطالعه کیفی بازاندیشی جنسیتی دختران نسل Z ، نشان دادند که دختران نسل Z در ایران به دین به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش و نه الزام‌آور نگاه می‌کنند. آنها تمایلی به اعمال دینی غیرمعنادار ندارند و بیشتر به ارزش‌های اخلاقی و معنوی دین توجه دارند. این مطالعه همچنین برجسته کرد که شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در شکل‌گیری تصویر دین در این نسل دارد و بنابراین، لازم است رسانه‌های دینی نیز در این فضای مجازی حضور موثری داشته باشند.

در مطالعه‌ای دیگر، رحیمی، حضرتی صومعه و عزیزخانی (1398) به "سنجش میزان برخورداری دانشجویان از شاخص‌های دینداری و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن" پرداختند. آنها نشان دادند که عواملی چون محیط خانوادگی، تحصیلات، دوستان و محتوای مجازی، نقش عمده‌ای در شکل‌گیری دینداری دانشجویان، به‌ویژه نسل Z، دارد. این مطالعه نشان داد که نسل Z در ایران دینداری را بیشتر به‌عنوان یک انتخاب فردی تجربه می‌کند تا الزام اجتماعی. بنابراین، رویکردهای سنتی آموزش دینی باید بازنگری شوند تا بتوانند با نیازهای این نسل سازگار شوند.

 

ب) مطالعات مرتبط با نسل Z و فرهنگ بومی

در زمینه فرهنگ بومی و نحوه تعامل نسل Z با آن، مطالعات مختلفی در ایران انجام شده است. کوثری (1387) در مقاله‌ای با عنوان نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران ، به بررسی وضعیت نسل Z در مواجهه با فرهنگ بومی پرداخت. او نشان داد که نسل Z در مقایسه با نسل‌های قبلی، کمتر تحت تأثیر سنت‌های فرهنگی قرار دارد و بیشتر به فرهنگ جهانی و مصرف محتوای غربی تمایل دارد. این موضوع نشان می‌دهد که فرهنگ بومی در میان این نسل کمرنگ شده و نیاز به راهبردهای نوین در حفظ و انتقال آن است.

پارساکیا و همکاران (1402) در مطالعه‌ای با عنوان تبیین مفهوم انفصال نسلی در مطالعه نسل Z ، به بررسی تفاوت‌های فرهنگی بین نسل Z و نسل‌های قبلی پرداختند. آنها نشان دادند که نسل Z در ایران تمایل چندانی به پذیرش بدون تأمل ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی ندارد. این نسل بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و شخصی از فرهنگ است. این مطالعه همچنین برجسته کرد که انفصال نسلی در مناطق شهری بیشتر است و این امر نشان می‌دهد که فرهنگ بومی باید به شیوه‌ای نوآورانه و جذاب معرفی شود.

احمدی و کریمی (1403) نیز در مطالعه‌ای با عنوان تنزل تمکین/کاهش تسلیم ، نشان دادند که نسل Z در ایران به ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی به‌صورت انتقادی نگاه می‌کند. آنها تمایلی به پذیرش بدون تأمل این ارزش‌ها ندارند و بیشتر به دنبال هویت‌هایی هستند که با خودآگاهی و استقلال فکری آنها سازگار باشد. این مطالعه نشان داد که برای بازتولید فرهنگ بومی در میان نسل Z، باید از روش‌های نوین ارتباطی و آموزشی استفاده کرد. این روش‌ها باید مبتنی بر تعامل، شناخت فرهنگی و استفاده از ابزارهای دیجیتال باشد.

 

 

ج) مطالعات مرتبط با رسانه و اعتماد

مطالعات متعددی در ایران به بررسی نقش رسانه در شکل‌دهی به نگرش‌های نسل Z به دین و فرهنگ پرداخته‌اند. سیدآقایی احمدی و همکاران (1403) در مطالعه‌ای با عنوان مطالعه اعتماد و اعتبار اخبار رسانه ملی در میان نسل Z از نظر خبرگان ، نشان دادند که این نسل به اخبار ملی و مذهبی کمتر اعتماد دارد. آنها بیشتر به منابع غیررسمی و شبکه‌های اجتماعی تکیه می‌کنند. این مطالعه برجسته کرد که نهادهای فرهنگی و دینی باید در فضای مجازی حضور موثرتری داشته باشند و محتوایی جذاب، تعاملی و مرتبط با نیازهای نسل Z تولید کنند.

شکری و همکاران (1402) نیز در مطالعه‌ای با عنوان بررسی الگوی رفتاری نسل‌های X، Y، Z در مواجهه با محتوای کرونا در شبکه اجتماعی توییتر ، نشان دادند که نسل Z در ایران تمایل بیشتری به محتوای شخصی، خلاقانه و تعاملی دارد. این موضوع نشان می‌دهد که برای جذب این نسل به محتوای فرهنگی و دینی، باید از روش‌های خلاقانه و دیجیتالی استفاده کرد. این مطالعه همچنین نشان داد که محتوای موفق در میان نسل Z، محتوایی است که با هویت فردی و احساسات آنها هماهنگ باشد.

عدلی‌پور، بهجت یزدخواستی و خاکسار (1392) نیز در مطالعه‌ای با عنوان شبکه اجتماعی فیس‌بوک و شکل‌گیری هویت بازاندیشانه در بین دانشجویان دانشگاه تبریز ، نشان دادند که شبکه‌های اجتماعی نقش بزرگی در شکل‌دهی به هویت، دینداری و فرهنگ نسل Z دارد. آنها نشان دادند که نسل Z بیشتر از طریق این شبکه‌ها با مفاهیم فرهنگی و دینی آشنا می‌شود و این موضوع نیاز به تولید محتوای دینی-فرهنگی در این فضا را ضروری می‌کند.

 

4. پیشینه تحقیقات خارجی

الف) مطالعات جهانی درباره نسل Z و مذهب

در سطح بین‌المللی، مطالعاتی وجود دارد که ضمن بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی، رویکرد نسل Z به دین و هویت معنوی آنها را تحلیل کرده‌اند. ابوکرام (2023) در مقاله‌ای با عنوان شبکه‌های اجتماعی و فعالیت جوانان: مورد مطالعه نسل Z در ایران ، به بررسی نحوه مشارکت سیاسی-معنوی نسل Z در ایران پرداخته است. او نشان داد که این نسل با استفاده گسترده از فضای مجازی، الگوی جدیدی از تعامل با مسائل مذهبی شکل داده‌اند؛ یعنی دینداری شخصی، غیرنهادی و مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و انسانی (ابوکریم, 2023).

محمودآبادی و ملااحمدی⁶ (2021) در مطالعه‌ای با عنوان بررسی رفتار مشتریان نسل Z در خدمات بانکداری آنلاین (مطالعه موردی: یک بانک ایرانی) ، هرچند موضوع اصلی آنها اقتصادی بود، اما یافته‌های آنها قابلیت تعمیم به حوزه‌های دیگر را دارد. آنها نشان دادند که نسل Z در ایران تمایل بیشتری به منابع غیررسمی و دیجیتالی دارد. این نتیجه در زمینه دین نیز صدق می‌کند؛ چرا که این نسل بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی و بدون واسطه‌های سنتی با مفاهیم دینی آشنا می‌شوند 

همچنین شاهبادی⁷، اصغری و جاویدان (2024) در مطالعه تحلیل تفسیر نسل Z از عدالت اجتماعی: مطالعه موردی شهر خمینی‌شهر ایران ، برجسته کردند که نسل Z در شهر خمینی‌شهر به مسائل اجتماعی و در نتیجه به مسائل مذهبی، به‌صورت معنوی و غیرسیاسی نگاه می‌کنند. این رویکرد انعکاس‌دهنده این است که دینداری در این نسل بیشتر به بعد اخلاقی و شخصی اختصاص دارد تا الزامات فقهی و نهادی 

 

 

ب) مطالعات جهانی درباره نسل Z و فرهنگ

تربتی⁸ (2023) در مقاله نسل Zoomers ایرانی، نسلی از شجاعت، امید و ناپذیری ، به بررسی هویت فرهنگی نسل Z در ایران پرداخته است. او نشان داد که این نسل با وجود شناخت سطحی از فرهنگ بومی، تمایل چندانی به پذیرش بدون تأمل آن ندارد. آنها بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و شخصی از فرهنگ هستند. این موضوع نشان می‌دهد که فرهنگ بومی باید به شیوه‌ای نوآورانه و جذاب معرفی شود تا بتواند در میان نسل Z حضور موثری داشته باشد 

ابوکرام (2023) نیز به‌طور غیرمستقیم به این موضوع اشاره کرد و نشان داد که شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در شکل‌دهی به تصویر فرهنگی نسل Z دارند. این نسل بیشتر از طریق محتوایی که در فضای مجازی مشاهده می‌کنند، با فرهنگ و هویت خود در ارتباط هستند. بنابراین، بازنمایی فرهنگ بومی نیز باید در این فضا اتفاق بیفتد 

محمودآبادی و ملااحمدی (2021) نیز در مطالعه خود برجسته کردند که نسل Z در ایران بیشتر به منابع دیجیتالی اعتماد دارد. این موضوع نشان می‌دهد که برای جذب این نسل به محتوای فرهنگی و دینی، باید از روش‌های خلاقانه و دیجیتالی استفاده کرد. این مطالعه همچنین نشان داد که محتوای موفق در میان نسل Z، محتوایی است که با هویت فردی و احساسات آنها هماهنگ باشد .

 

جدول1. پیشینه تحقیق

ردیف	محقق	عنوان	روش تحقیق (نوع، جامعه آماری، حجم نمونه، ابزار گردآوری)	نتایج
1	ابوکریم (2023)	شبکه‌های اجتماعی و کنشگری جوانان: مورد نسل زد در ایران	کیفی؛ جامعه: کاربران نسل زد در ایران؛ نمونه‌گیری هدفمند؛ ابزار: تحلیل محتوای دیجیتال	نسل زد از شبکه‌های اجتماعی برای بیان اعتراضات، هویت‌یابی و فعالیت‌های اجتماعی استفاده می‌کند.
2	شهابی، عسگری و جوادیان (1403)	تفسیر عدالت اجتماعی توسط نسل زد در خمینی‌شهر	کیفی؛ جامعه: جوانان نسل زد در خمینی‌شهر؛ حجم نمونه: ۲۱ نفر؛ ابزار: مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و تحلیل تم	عدالت از دید نسل زد مبتنی بر انصاف و شفافیت است؛ نهادگرایی سنتی را ناکافی می‌دانند.
3	تربتی (2023)	ویژگی‌های نسلی نسل زد ایرانی	تحلیلی-مروری؛ جامعه: داده‌های موجود درباره نسل زد ایران؛ ابزار: تحلیل اسنادی	نسل زد نسلی مطالبه‌گر، منعطف و مقاوم در برابر فشارهای سیاسی-اجتماعی است.
4	محمودآبادی و ملااحمدی (2021)	رفتار مشتریان نسل زد در خدمات بانکداری آنلاین	کمی-پیمایشی؛ جامعه: مشتریان بانک ایرانی؛ حجم نمونه: ۳۸۴ نفر؛ ابزار: پرسشنامه ساخت‌یافته	نسل زد خدمات سریع، دیجیتال، امن و شخصی‌سازی‌شده را ترجیح می‌دهد. وفاداری پایینی دارند.
5	احمدی و کریمی (1403)	کاهش تمکین: بازنگری در روابط نسلی نسل زد	فراترکیب؛ جامعه: ۱۵ پژوهش داخلی درباره نسل زد؛ ابزار: مرور نظام‌مند و تحلیل مضمون	نسل زد خواهان تعامل و گفت‌وگو با والدین است و پذیرش بی‌چون‌وچرا را رد می‌کند.
6	پارساکیا و همکاران (1402)	تبیین مفهوم انفصال نسلی در مطالعه نسل زد	کیفی؛ جامعه: نوجوانان و جوانان نسل زد؛ حجم نمونه: ۱۸ نفر؛ ابزار: مصاحبه عمیق	نسل زد نسبت به ارزش‌های نسل‌های پیشین دیدگاهی انتقادی دارد و هویت مستقل می‌طلبد.
7	خلیلی پالندی و همکاران (1400)	افت خرید نسل زد از منظر نظریه ساخت‌گرایی	کیفی-نظری؛ جامعه: ادبیات و تجارب بازاریابی نسل زد؛ ابزار: تحلیل نظری و تطبیقی	رفتار مصرفی نسل زد از الگوهای سنتی تبعیت نمی‌کند و در چارچوبی جدید بازتعریف می‌شود.
8	رحیمی، حضرتی صومعه و عزیزخانی (1398)	دینداری دانشجویان نسل زد و عوامل مؤثر بر آن	کمی-پیمایشی؛ جامعه: دانشجویان دانشگاه آزاد علوم و تحقیقات؛ حجم نمونه: ۳۵۰ نفر؛ ابزار: پرسشنامه محقق‌ساخته	شبکه‌های اجتماعی، دوستان و رسانه‌ها از عوامل مهم شکل‌گیری دینداری فردی هستند.
9	سیدآقایی احمدی و همکاران (1403)	اعتبار اخبار رسانه ملی از دیدگاه نسل زد	کیفی؛ جامعه: متخصصان و خبرگان رسانه و دین؛ حجم نمونه: ۱۲ نفر؛ ابزار: مصاحبه عمیق	نسل زد به اخبار رسمی بی‌اعتماد است و بیشتر به رسانه‌های غیررسمی و شبکه‌های اجتماعی گرایش دارد.
10	شکری و همکاران (1402)	رفتار نسل زد در مواجهه با محتوای کرونا در توییتر	تحلیل محتوای کمّی و کیفی؛ جامعه: کاربران نسل زد در توییتر فارسی؛ نمونه: ۱۰۰۰ توییت؛ ابزار: تحلیل محتوا	نسل زد به محتوای خلاق، احساسی و تعامل‌محور واکنش بیشتری نشان می‌دهد.
11	کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403)	تجربه دینداری در نسل زد؛ مطالعه شهر یزد	کیفی؛ جامعه: جوانان نسل زد شهر یزد؛ حجم نمونه: ۲۰ نفر؛ ابزار: مصاحبه عمیق و تحلیل تماتیک	دینداری نسل زد بیشتر جنبه شخصی و معنوی دارد؛ دینداری نهادی برایشان جذاب نیست.
12	فرهمند، صبوحی گلکار و میرجلیلی (1403)	بازاندیشی جنسیتی دختران نسل زد	کیفی؛ جامعه: دختران نسل زد در شهرهای بزرگ؛ نمونه: ۱۵ نفر؛ ابزار: مصاحبه و تحلیل مضمون	دختران نسل زد دین را در چارچوب هویت فردی و معنادار تجربه می‌کنند، نه الزامی و آیینی.
13	عابدی جعفری و همکاران (1390)	روش تحلیل تماتیک در داده‌های کیفی	روش‌شناسی؛ جامعه: مطالعات کیفی ایرانی؛ ابزار: تحلیل محتوا و کدگذاری شبکه‌ای	روش تحلیل تماتیک ابزاری کارآمد برای استخراج الگوهای ذهنی و فرهنگی در داده‌های کیفی است.
14	عالمرزاده و رستگاری (1393)	دینداری جوانان تهران؛ ایده‌آل‌ها و واقعیت‌ها	کیفی؛ جامعه: جوانان ساکن تهران؛ نمونه: ۳۰ نفر؛ ابزار: مصاحبه نیمه‌ساختاریافته	شکاف بین گفتمان‌های دینی رسمی و دینداری واقعی جوانان مشهود است.
15	کوثری (1387)	سیاست‌گذاری فرهنگی برای نسل‌های ایکس، وای، زد	نظری-تحلیلی؛ جامعه: سیاست‌های فرهنگی کشور؛ ابزار: تحلیل اسنادی	نسل زد نسبت به فرهنگ رسمی و ارزش‌های تحمیل‌شده واکنش سرد دارد و نیازمند سیاست‌های فرهنگی نوین است.

 

روش تحقیق

در این پژوهش، از روش تحقیق کیفی با رویکرد مروری-کتابخانه‌ای بهره گرفته شده است. هدف اصلی تحقیق، سنجش و درک عمیق‌تر رویکرد نسل Z در ایران نسبت به شاخص‌های مذهبی و مؤلفه‌های فرهنگ بومی است. از آنجا که تحلیل مفاهیم، ساختارها و الگوهای فکری مورد نظر بوده، روش مروری-کتابخانه‌ای به‌عنوان یکی از روش‌های پرکاربرد در مطالعات کیفی، گزینه‌ای مناسب تلقی شده است؛ چرا که امکان بررسی تطبیقی، تحلیل مفهومی و تفسیر داده‌ها در بستر مطالعات موجود را فراهم می‌کند.

برای گردآوری داده‌ها، روش کتابخانه‌ای-اسنادی مورد استفاده قرار گرفته است. در این راستا، از طیف گسترده‌ای از منابع علمی شامل: مقالات پژوهشی داخلی و خارجی، پایان‌نامه‌های دانشگاهی، گزارش‌های تحقیقی، و مطالعات کیفی منتشرشده در نشریات معتبر بهره‌گیری شده است. همچنین به منظور تقویت تحلیل تطبیقی، منابع خارجی نیز در تحلیل و مقایسه دیدگاه‌های بین‌المللی درباره نسل Z مدنظر قرار گرفته‌اند مبنای نظری تحقیق، برگرفته از ادبیات نظری موجود در حوزه‌های مطالعات نسل، دینداری، و فرهنگ بومی است که پیش‌تر در پژوهش‌های داخلی و بین‌المللی بررسی شده‌اند.

تحلیل داده‌ها با استفاده از روش تحلیل تماتیک (Thematic Analysis) انجام شده است. در این فرآیند، ابتدا منابع مرتبط گردآوری و مطالعه شدند و سپس مضامین کلیدی و الگوهای معنایی استخراج گردیدند. این روش به‌ویژه برای شناسایی تم‌های فکری، نگرشی و فرهنگی در متون کیفی مناسب است. همچنین، به منظور تقویت انسجام تحلیل، مرور نظام‌مند (Systematic Review) نیز در بخش‌هایی از تحقیق مورد استفاده قرار گرفت تا نتایج پژوهش از دقت علمی و قابلیت تعمیم بیشتری برخوردار باشند.

 

یافته تحقیق

1 .نسل Z، تحولات فناوری و تغییر در تعامل با دین و فرهنگ

نسل Z به عنوان اولین نسل دیجیتالی، تحت تأثیر عوامل متعددی مانند فناوری، شبکه‌های اجتماعی و جهانی‌سازی قرار دارد که به‌طور مستقیم بر نحوه تعامل آنها با مفاهیم معنوی، فرهنگی و ارزشی تأثیر گذاشته است (ابوکریم، 2023؛ محمودزاده و همکاران، 1403). این نسل، از دوران کودکی در محیطی غرق در فناوری زندگی کرده و این موضوع باعث شکل‌گیری الگوهای یادگیری و تعاملی منحصر به فرد در آنها شده است. در ایران، نسل Z حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهد و تماس عمده آنها با محتوای دینی و فرهنگی از طریق فضای مجازی صورت می‌گیرد. بنابراین، ساختارهای سنتی انتقال دانش فرهنگی و دینی دیگر قادر به جذب و تأثیرگذاری بر این نسل نیستند و ضرورت بازنگری در رویکردهای انتقالی وجود دارد.

برای مثال، در مطالعه‌ای که کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403) در شهر یزد انجام دادند، مشخص شد که دینداری در نسل Z بیشتر به بعد معنوی و شخصی اختصاص دارد و تمایل چندانی به دینداری سنتی و نهادی وجود ندارد. این نگرش نشان می‌دهد که نسل Z به دین به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش و نه الزام‌آور نگاه می‌کند. همچنین، فرهمند و همکاران (1403) در مطالعه دیگری نشان دادند که دختران نسل Z در ایران به دین با توجه به هویت فردی و معنوی خود نگاه می‌کنند و تمایلی به اعمال دینی غیرمعنادار ندارند. این موضوع در میان نسلی که در محیطی رقمی زندگی می‌کند، برجسته‌تر است.

 

2. تغییر الگوی دینداری و نقش شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در شکل‌دهی به تصویر دین در میان نسل Z دارند (عدلی‌پور، بهجت یزدخواستی و خاکسار، 1392؛ سیدآقایی احمدی و همکاران، 1403). این نسل بیشتر از طریق پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر با مفاهیم دینی آشنا می‌شوند. این موضوع باعث شده است که دین به‌صورت غیررسمی و گاهی حتی بازنمایی‌های جدیدی از آنها اتفاق بیفتد. برای مثال، در مطالعه‌ای که سیدآقایی احمدی و همکاران (1403) انجام دادند، مشخص شد که نسل Z به اخبار ملی و مذهبی کمتر اعتماد دارد و بیشتر به منابع غیررسمی و شبکه‌های اجتماعی تکیه می‌کند. این موضوع نشان می‌دهد که نهادهای فرهنگی و دینی باید در فضای مجازی حضور موثرتری داشته باشند.

همچنین، شکری و همکاران (1402) در مطالعه‌ای درباره رفتار نسل Z در مواجهه با محتوای کرونایی در توییتر، نشان دادند که این نسل تمایل بیشتری به محتوای شخصی، خلاقانه و تعاملی دارد. این الگو می‌تواند در انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی نیز به کار رود. بنابراین، استفاده از روش‌های خلاقانه، تعاملی و دیجیتالی در انتقال مفاهیم فرهنگی و مذهبی به نسل Z، ضروری است.

 

3 .دینداری فردی در مقابل دینداری سنتی

دینداری در نسل Z در ایران بیشتر به بعد فردی و معنوی اختصاص دارد (کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی، 1403؛ فرهمند و همکاران، 1403). این نسل تمایلی به دینداری سنتی و نهادی ندارد و بیشتر به محتوای اخلاقی و معنوی دین توجه دارد. این موضوع در میان نسلی که در محیطی دیجیتالی زندگی می‌کند و منابع سنتی دینی را نه تنها ناکافی بلکه گاهی نامعتبر می‌دانند، برجسته‌تر است. این امر نشان می‌دهد که الگوی دینداری در حال تغییر است و باید با رویکردهای نوینی مواجه شود.

در مطالعه‌ای که رحیمی، حضرتی صومعه و عزیزخانی (1398) انجام دادند، مشخص شد که عواملی چون شبکه‌های اجتماعی، دوستان و محتوای آنلاین، نقش عمده‌ای در شکل‌گیری دینداری دانشجویان نسل Z دارد. این مطالعه نشان داد که نسل Z در ایران دینداری را بیشتر به‌عنوان یک انتخاب فردی تجربه می‌کند تا الزام اجتماعی. بنابراین، رویکردهای سنتی آموزش دینی باید بازنگری شوند تا بتوانند با نیازهای این نسل سازگار شوند.

 

4. انفصال نسلی و فرهنگ بومی

در حوزه فرهنگ بومی، یافته‌ها نشان می‌دهد که نسل Z در ایران تمایل چندانی به پذیرش بدون تأمل ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی ندارد (پارساکیا و همکاران، 1402؛ احمدی و کریمی، 1403). این نسل بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و شخصی از فرهنگ است. این نگرش به‌خوبی در مناطق شهری برجسته‌تر است، جایی که فرهنگ جهانی و مصرف محتوای غربی به‌صورت گسترده رخ داده است. بنابراین، برای بازتولید فرهنگ بومی در میان نسل Z، باید از روش‌های نوین ارتباطی و آموزشی استفاده کرد.

احمدی و کریمی (1403) در مطالعه‌ای با عنوان «تنزل تمکین/کاهش تسلیم»، نشان دادند که نسل Z در ایران به ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی به‌صورت انتقادی نگاه می‌کند. آنها تمایلی به پذیرش بدون تأمل این ارزش‌ها ندارند و بیشتر به دنبال هویت‌هایی هستند که با خودآگاهی و استقلال فکری آنها سازگار باشد. این مطالعه نشان داد که برای بازتولید فرهنگ بومی در میان نسل Z، باید از روش‌های نوین ارتباطی و آموزشی استفاده کرد. این روش‌ها باید مبتنی بر تعامل، شناخت فرهنگی و استفاده از ابزارهای دیجیتال باشد.

 

جدول 2. تحلیل– نسل Z، دینداری و فرهنگ بومی در ایران

ردیف	مضمون اصلی	زیرمضامین (الگوها)	کدهای مفهومی	نمونه بیانی از داده‌ها	منابع پشتیبان
1	تأثیر فناوری بر دینداری و فرهنگ نسل Z	-  رشد در بستر دیجیتال  - وابستگی به فضای مجازی - کاهش تأثیر نهادهای سنتی	فضای مجازی، دینداری آنلاین، دیجیتالی‌شدن هویت	"نسل Z عمدتاً از شبکه‌های اجتماعی برای مواجهه با دین استفاده می‌کند و ساختار سنتی مساجد، منابر و رسانه‌های رسمی جذابیت کمتری برایشان دارد"	ابوکریم (2023)، محمودزاده و همکاران (1403)
2	نقش شبکه‌های اجتماعی در بازنمایی دین	- دین غیررسمی  - بازنمایی خلاقانه  - بی‌اعتمادی به رسانه‌های رسمی	شبکه‌های اجتماعی، دین دیجیتال، منابع غیررسمی	"کاربران نسل Z بیشتر از محتوای اینستاگرامی درباره مفاهیم دینی استقبال می‌کنند تا از سخنرانی‌های رسمی یا رسانه ملی"	عدلی‌پور و همکاران (1392)، سیدآقایی احمدی (1403)
3	دینداری فردی و معنوی در مقابل دینداری نهادی	- دینداری انتخابی  - معنویت‌گرایی -  فاصله از ساختارهای رسمی	دینداری خودگزین، دینداری غیرفرمیک، تجربه دینی شخصی	"دین برای من یعنی آرامش و معنویت، نه اجبار به انجام مناسک؛ هر کسی باید مسیر خودش را پیدا کند"	کلاته ساداتی و همکاران (1403)، فرهمند و همکاران (1403)
4	فاصله نسلی با فرهنگ بومی و نگرش انتقادی	-  عدم پذیرش سنت‌ها -  گرایش به خلاقیت فرهنگی -  شکاف نسلی	گسست فرهنگی، انتقاد از سنت، فرهنگ انتخابی	"من هر چیزی را که نسل قبلی می‌گوید، نمی‌پذیرم. باید ببینم با زندگی الان می‌خواند یا نه. خیلی چیزها تاریخ مصرفشان گذشته"	پارساکیا و همکاران (1402)، احمدی و کریمی (1403)
5	فرهنگ بومی به‌عنوان هویت انتخابی نه اجباری	- تمایل به شخصی‌سازی هویت  - تعامل گزینشی با فرهنگ بومی - گرایش به فرهنگ جهانی	هویت انتخابی، فرهنگی ترکیبی، جهان‌وطنی	"ما از فرهنگ ایرانی خوشمان می‌آید، اما لازم نیست همه چیز را مثل قبل انجام دهیم. هر کسی خودش انتخاب می‌کند که چه چیزی برایش معنا دارد"	کوثری (1387)، احمدی و کریمی (1403)
6	نیاز به بازنگری در شیوه‌های انتقال ارزش‌ها	- اکارآمدی روش‌های سنتی  - لزوم استفاده از ابزارهای تعاملی  - بازتولید محتوا برای نسل Z	آموزش تعاملی، انتقال ارزش‌ها، ارتباط دیجیتال	"نهادهای دینی باید یاد بگیرند مثل اینفلوئنسرها حرف بزنند، نه مثل سخنران‌ها. ما محتوای خشک را کنار می‌گذاریم"	رحیمی و همکاران (1398)، شکری و همکاران  (1402)

 

5.  نگاه نسل Z به هویت انتخابی

نسل Z در ایران به فرهنگ بومی به‌عنوان یک "هویت انتخابی" تجربه می‌کند، نه "هویت اجباری". این نسل تمایل دارد با فرهنگ بومی به شیوه‌ای خلاقانه و شخصی تعامل داشته باشد، نه به‌صورت سنتی و الزام‌آور. این موضوع نشان می‌دهد که فرهنگ بومی باید به شیوه‌ای نوآورانه و جذاب معرفی شود تا بتواند در میان نسل Z حضور موثری داشته باشد.

کوثری (1387) در مقاله‌ای با عنوان «نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران»، به بررسی وضعیت نسل Z در مواجهه با فرهنگ بومی پرداخت. او نشان داد که نسل Z در مقایسه با نسل‌های قبلی، کمتر تحت تأثیر سنت‌های فرهنگی قرار دارد و بیشتر به فرهنگ جهانی و مصرف محتوای غربی تمایل دارد. این موضوع نشان می‌دهد که فرهنگ بومی در میان این نسل کمرنگ شده و نیاز به راهبردهای نوین در حفظ و انتقال آن است.

 

نتیجه‏گیری

در مجموع، نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نسل Z در ایران با توجه به تحولات فناوری، شبکه‌های اجتماعی و جهانی‌سازی، دیدگاه کاملاً متفاوتی نسبت به نسل‌های قبل در قبال دین، فرهنگ بومی و هویت دارد. این نسل، اولین نسل "دیجیتال" است که از دوران کودکی در محیطی غرق در فناوری زندگی کرده و این موضوع به‌طور مستقیم بر نحوه تعامل آنها با مفاهیم معنوی، فرهنگی و ارزشی تأثیر گذاشته است. نسل Z تمایل بیشتری به خودآگاهی، خلاقیت، تنوع‌پذیری و استقلال فکری دارد و اغلب به دنبال ارزش‌هایی است که با هویت مدرن و رقمی آنها سازگاری داشته باشد. بنابراین، الگوهای سنتی انتقال دانش فرهنگی و دینی دیگر قادر به جذب و تأثیرگذاری بر این نسل نیستند.

نتایج این تحقیق با یافته‌های مطالعات داخلی و خارجی همسو است. برای مثال، مطالعات کلاته ساداتی، صبوحی گلکار و سیاوشی (1403) نشان دادند که دینداری نسل Z بیشتر به بعد معنوی و شخصی اختصاص دارد و تمایلی به دینداری سنتی و نهادی وجود ندارد. همچنین، مطالعه عالمرزاده و رستگاری (1393) نیز برجسته کرد که جوانان امروز به دین به‌صورت شخصی و غیررسمی نگاه می‌کنند. در حوزه فرهنگ بومی نیز مطالعات کوثری (1387) و پارساکیا و همکاران (1402) مؤید این نتیجه هستند که نسل Z در ایران تمایل چندانی به پذیرش بدون تأمل ارزش‌های فرهنگی نسل‌های قبلی ندارد و بیشتر به دنبال بازنمایی‌های خلاقانه و شخصی از فرهنگ است. همچنین، مطالعات بین‌المللی مانند ابوکرام (2023) و تربتی (2023) نیز نشان داده‌اند که نسل Z در سراسر جهان به مسائل مذهبی و فرهنگی به شیوه‌ای متفاوت نگاه می‌کند.

با توجه به اینکه نسل Z در ایران حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد و بیشترین تماس با فضای مجازی را نسبت به نسل‌های قبل دارد، تغییر در رویکردهای دینی و فرهنگی این نسل، تأثیر عمیقی بر آینده جامعه خواهد داشت. این نسل در شرایط خاص اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی می‌کند که باعث شده دیدگاه‌ها و الگوهای رفتاری آنها با سایر نسل‌ها متفاوت باشد. نسل Z در ایران، به‌دلیل تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تمایل کمتری به پذیرش سنت‌های قدیمی دارد و بیشتر به دنبال ارزش‌های فردی و معناداری هستند که با هویت مدرن آنها سازگاری داشته باشد. این نسل بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی و محتوای آنلاین با دین، فرهنگ و هویت مواجه می‌شود، بنابراین ساختارهای سنتی انتقال دانش فرهنگی و دینی دیگر به‌خوبی جوابگوی نیازهای آنها نیست.

یکی از مهم‌ترین نتایج کاربردی این تحقیق، لزوم بازنگری در رویکردهای انتقال دین و فرهنگ بومی به نسل Z است. با توجه به اینکه این نسل بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی با دین و فرهنگ آشنا می‌شود، ضرورت دارد تا نهادهای فرهنگی و دینی در فضای مجازی حضور موثرتری داشته باشند. این حضور باید مبتنی بر ارتباط تعاملی، استفاده از زبان جوان و ارائه محتوای جذاب و مرتبط باشد. همچنین، استفاده از روش‌های خلاقانه، تعاملی و دیجیتالی در انتقال مفاهیم فرهنگی و مذهبی به نسل Z، ضروری است. این موضوع به‌ویژه در مواجهه با نسلی که از فناوری به عنوان بستر اصلی ارتباط استفاده می‌کند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. بنابراین، سیاستگذاری فرهنگی و دینی باید با توجه به این تغییرات شکل بگیرد.

بر اساس یافته‌های این تحقیق، چندین پیشنهاد عملی و سیاستی قابل ارائه است. اول، تولید محتوای دینی-فرهنگی تعاملی و خلاقانه در فضای مجازی؛ دوم، توسعه برنامه‌های آموزشی مبتنی بر فناوری و متناسب با نیازهای نسل Z؛ سوم، تقویت حضور نهادهای دینی و فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی و استفاده از زبان جوان و تصاویر جذاب؛ چهارم، ایجاد فضاهای تعاملی دینی-فرهنگی در محیط‌های دیجیتال؛ و پنجم، آموزش و تربیت کارشناسان متخصص در زمینه ارتباط با نسل Z. همچنین، پیشنهاد می‌شود مطالعات بیشتری درباره نقش رسانه‌های دیجیتال در شکل‌دهی به هویت دینی و فرهنگی نسل Z انجام شود. این مطالعات می‌توانند به بهتر شناختن الگوها، ارزش‌ها و نیازهای این نسل کمک کنند و زمینه‌ساز سیاستگذاری دقیق‌تر در آینده باشند.

 

منابع

1)       Abou Karam, S. (2023). Social media and the youth activism: The case of generation Z in Iran. Journal for Iranian studies, 7(17), 7-18.‏

2)       Shahabadi, A. Z., Asgari, A., & Javadian, R.(2024) Scrutinizing Generation Z's Interpretation of Social Justice: A Case Study in Khomeinishahr, Iran.‏

3)       Torbati, A. (2023). Iranian Zoomers, A Generation of Bravery, Hope and Invincibility-Discover Society. Discover Society: New Series, 3(1).‏

4)       Mahmoudabadi, E., & Mollaahmadi, E. (2021, October). Investigating the behavior of generation Z customers in online banking services (Case study of a Bank of Iran). In 2021 11th International Conference on Computer Engineering and Knowledge (ICCKE) (pp. 334-340). IEEE.‏

5)        احمدی، ی.، و کریمی، ن(1403) تنزل تمکین/کاهش تسلیم: نگرشی بر روابط نسلی نسل زد بر اساس فراترکیب پژوهش‌های موجود . مجله جامعه‌شناسی ایران , 25(2), 5–34.

6)       احمدی، ی.، و کریمی، ن. (1403) تنزل تمکین/کاهش تسلیم: نگرشی بر روابط نسلی نسل زد بر اساس فراترکیب پژوهش‌های موجود . مجله جامعه‌شناسی ایران , 25(2), 5–34. https://doi.org/10.22034/jsi.2025.2047481.1756

7)       پارساکیا، ک.، سعادتی، ن.، نوابی‌نژاد، ش.، دربانی، س. ع.، و رستمی، م. (1402). تبیین مفهوم انفصال نسلی در مطالعه نسل زد . مطالعات و تازه‌های روانشناختی نوجوان و جوان , 4(2), 174–181.

8)       خلیلی پالندی، ف.، کردنائیج، ا.، خداداد حسینی، س.ج. و شیرخدایی، م. (1400). مفهوم‌بردازی اُفت خرید نسل زد از دیدگاه نظریۀ ساخت‌گرایی. تحقیقات بازاریابی نوین، 4(11)، 11-23. doi: 10.22108/mmj.2021.128873.2455

9)       خلیلی پالندی، ف.، کردنائیج، ا.، خدادادحسینی، س. ح.، و شیرخدایی، م. (1400). مفهوم‌پردازی افت خرید نسل زد از دیدگاه نظریه ساخت‌گرایی. فصلنامه تحقیقات بازاریابی نوین , 11(4), 21–34.

10)       رحیمی، م.، حضرتی صومعه، ز. و عزیزخانی، ا. (1398). سنجش میزان برخورداری دانشجویان از شاخص‌های دینداری و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران). فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی جوانان، 21، 99-120.

11)       سیدآقایی احمدی، س. ز.، شاکری‌نژاد، م.، و البرزی دعوتی، (1403) مطالعه اعتماد و اعتبار اخبار رسانه ملی در میان نسل زد از نظر خبرگان . فصلنامه مطالعات مدیریت رسانه . https://doi.org/10.22034/jiscm.2024.423905.1594

12)       شجاعی‌زند، ع. (1382). مدل برای سنجش دینداری در ایران. مجله جامعه‌شناسی ایران، 6(2)، 34-56.

13)       شجاعی‌زند، ع. و حسین‌پور، آ. (1393). گونه‌شناسی دینداری جوانان شهر اصفهان. جامعه‌شناسی کاربردی، 4(25)، 17-25.

14)       شکری، ص.، سلام‌زاده، آ.، و کرکه‌آبادی، ح. ر. (1402) بررسی الگوی رفتاری نسل‌های ایکس، وای، زد در مواجهه با محتوای کرونا در شبکه اجتماعی توییتر . فصلنامه بررسی‌های مدیریت رسانه , 2(4), 519–543.

15)       عابدی جعفری، ج.، تسلیمی، م.، فقیهی، ا. و شیخ‌زاده، م. (1390). تحلیل تماتیک و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشه مدیریت راهبردی (اندیشه مدیریت)، 2(13)، 10-18.

16)       عالمرزاده، م. و رستگاری، ش. (1393). دینداری جوانان، ایده‌آل‌ها و واقعیت‌ها: بررسی محدودیت‌های گفتمان‌های دینی در تحلیل دینداری جوانان (شهر تهران). مطالعات جامعه‌شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)، 2(31)، 159-180. doi: 10.22059/jsr.2014.56309

17)       عدلی‌پور، ص.، بهجت یزدخواستی، ب. و خاکسار، ف. (1392). شبکه اجتماعی فیس‌بوک و شکل‌گیری هویت بازاندیشانه در بین دانشجویان دانشگاه تبریز. فصلنامه پژوهش ارتباطی، 20(75)، 101-138.

18)       فرهمند، م.، صبوحی گلکار، ز.، و میرجلیلی، ز. (1403). زیست جهان متحول: مطالعه کیفی بازاندیشی جنسیتی دختران نسل زد. فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه , 13(2), 115–145.

19)       کلاته ساداتی، ا.، صبوحی گلکار، ز.، و سیاوشی، ن. (1403) درک و تجربه دینداری در نسل زد؛ مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد . فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه , 13(2), 173–198.

20)       کوثری، م. (1387) نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران . (دوره 1, شماره 3, صفحات 65–85). [منبع: نام مشخص نیست، پایگاه SID].

21)       محمودزاده، س. م.، صدری‌نیا، م.، یزدان‌شناس، م.، و صحت، س. (1403) الگوی رهبری نسل زد در سازمان‌ها (مروری نظام‌مند) . فصلنامه پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی , 16(3), 81–114.

22)       مشعشعی، ر.، و نیلی احمدآبادی، م. (1403) بررسی کاربرد میکرولرنینگ در آموزش و یادگیری نسل زد: یک مرور نظامند . مقاله ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین نظام آموزشی و علوم تربیتی (دوره 1).

23)       مشعشعی، ر.، و نیلی احمدآبادی، م. (1403) بررسی کاربرد میکرولرنینگ در آموزش و یادگیری نسل زد: یک مرور نظامند . مقاله ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین نظام آموزشی و علوم تربیتی (دوره 1).

---

[1]  گروه مدیریت بازرگانی- بازاریابی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران، (نویسنده مسئول)

(E mail: [e-mail])

[2]  گروه مدیریت بازرگانی، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

[3]  گروه مدیریت بازرگانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

[4]  Generation Z

[5]  Abou Karam

[6]  Mahmoudabadi & Mollaahmadi

[7]  Shahabadi

[8]  Torbati