ارائه مدل مفهومی مؤلفه های بی انگیزگی ‌تحصیلی: یک مطالعه سنتز پژوهی

الموضوعات :

سعید رومانی ¹ , زینب ابراهیمی ² , راضیه جلیلی ³ , افسانه صلاحی ⁴

1 - گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2 - گروه علوم تربیتی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
3 - گروه علوم تربیتی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
4 - گروه برنامه‎ریزی آموزشی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

تاريخ الإرسال : 04 السبت , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 13 الثلاثاء , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 16 الجمعة , محرم, 1447

الکلمات المفتاحية: بی‌انگیزگی تحصیلی, سنتزپژوهی, عوامل فردی- آموزشی, عوامل خانوادگی- اجتماعی ,

ملخص المقالة :

هدف این پژوهش ارائه مدل مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی بود. این پژوهش با روش کیفی سنتزپژوهی انجام گرفت. جامعه­ آماری، شامل کلیه متون پژوهشی داخلی و خارجی در دسترس، مراجع مرتبط و اسناد بالا دستی نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی بود. با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند 17 سند که به صورت مرتبط به حوزه بی‌انگیزگی تحصیلی پرداخته بودند، انتخاب گردید. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش چک لیست بود که روایی صوری و محتوایی آن مورد تأیید 3 نفر از متخصصان علوم تربیتی قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک تحلیل مضون استفاده شد. براساس یافته‌های پژوهش، 55 ویژگی در چهار مضمون اصلی و 18 مضمون فرعی با عناوین: مضمون عوامل فردی با شش مضمون فرعی (خودتنظیمی، تجربه هیجانات در مدرسه، اضطراب و وسواس فکری، عدم آگاهی، نداشتن هدف)، مضمون عوامل خانوادگی با پنج مضمون فرعی (خانواده از هم ­گسیخته، سبک فرزندپروری، پایگاه اقتصادی اجتماعی، تعارض رفتاری، نشاط و انگیزه)، مضمون عوامل آموزشی با پنج مضمون فرعی (معلم اثربخش، روش تدریس نوین، جایگاه مشاور، زیرساخت آموزشی، محتوای درسی)، بعد مهارت مدیریتی با دو مؤلفه (مدیریت کلاس، سازماندهی کلاس) و مضمون عوامل اجتماعی با دو مضمون فرعی (رسانه‌های اجتماعی، ارتباطات اجتماعی) تلخیص و دسته­ بندی شدند. بر پایه مضامین شناسایی شده، مدل مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی ارائه و اصول آن نیز پیشنهاد شد. نتیجه اینکه انگیزه تحصیلی به مجموعه عوامل و تعاملات پیچیده بین آنها بستگی دارد عوامل زیادی به صورت زنجیروار بر از بین بردن انگیزه و ایجاد بی‌انگیزگی تحصیلی مؤثر است، که می­ توان به عوامل فردی، اجتماعی، خانوادگی و آموزشی اشاره کرد.

المصادر:

بلوچ لاشاری، صغرا، رستمی، فاطمه و بلوچ لاشاری، سمیه و ناروئی، مهرناز. (1402). اثرات بی انگیزگی تحصیلی در دانش آموزان. پانزدهمین کنفرانس ملی حقوق، علوم اجتماعی و انسانی، روانشناسی و مشاوره، شیروان.
پوررضا، علی، حسینی، فاطمه و کریم زاده، سعید. (1402). بررسی بی انگیزگی تحصیلی دانش آموزان با ارائه راهکارهای مؤثر. اولین کنفرانس بین المللی پژوهش های مدیریت، تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش، تهران. قابل دسترسی از https://civilica.com/doc/1999986
حقدوست، هیلدا. (1398). تعیین عوامل مؤثر بر دلزدگی تحصیلی دانش‌آموزان دبیرستانی از دیدگاه معلمان، متخصصان و دانش‌آموزان. سلامت روان کودک، 6(3)، 255-242.
دستیارحقیقی، افسانه و ملک‎پور افشار، عزت الله. (1401). بررسی علل بی انگیزگی دانش آموزان دبیرستان به درس خواندن. هفتمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، محمودآباد.
رشیدپور، فاطمه، شکری، امید، فتح‌آبادی، جلیل و پورشهریار، حسین. (1399). تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‎انگیزگی تحصیلی: یک مطالعه پدیدارشناختی. روانشناسی تربیتی، 6(16)، 198-234.
رشیدی‎پور، فاطمه، شکری، امید، فتح آبادی، جلیل و پورشهریار، حسین. (1399). تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‌انگیزگی تحصیلی: یک مطالعه پدیدارشناختی. روان شناسی تربیتی، 16(56)، 236-197.
رومانی، سعید، عالی پور، کبری و فرخی، صدیقه. (1398).شناسایی عوامل بی‎انگیزگی تحصیلی دانشجو معلمان دانشگاه فرهنگیان: رویکرد پدیدارشناسی. روان شناسی تربیتی، 15(54)، 179-206.
زینلی، شیوا، پیشقدم، رضا و حسینی فاطمی، آذر. (1395). تشخیص عوامل مؤثر بر انگیزه و بی‎انگیزگی دانشجویان رشته زبان انگلیسی در ایران و پیشنهاد مدل انگیزه/ بی‎انگیزگی در یادگیری زبان انگلیسی. رساله دکترا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد.
سعیدی‌پناه اردکانی، علی، اخوت، علی‌محمد و منصوری، سیروس. (۱۳۹۸). شناسایی و رتبه‎بندی عوامل مؤثر بر بی‎انگیزگی هنر جویان هنرستان‎های کار دانش استان یزد. پایان‎نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی ‌واحد اردکان، گروه علوم تربیتی.
صادقی، درنا، خدارحمی، سمیه و مؤمنی، حسن. (1398). بی‌انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه اول نواحی روستایی: یک مطالعه داده بنیاد. نوآوری‌های آموزشی، 18(71)، 127-148.
قاسم زاده، داود و حسینی صدر، صمد. (1401). مطالعه علل و زمینه بی‎انگیزگی تحصیلی دانشجو معلمان علوم پایه با رویکرد کیفی. پژوهش در آموزش علوم تجربی، 1(4)،27-43.
قاسم‎زاده، داود و حسینی صدر، صمد. (1402). مطالعه کیفی فرآیند بی‎انگیزگی تحصیلی با استفاده از شیوه نظریه داده بنیاد (مورد مطالعه: دانشجومعلمان علوم پایه). پژوهش در آموزش شیمی، 4(3)، 51-42.
محمدی، سید تقی، کاظمی، نواب و رسول‌زاده، وحید. (1398). تحلیل ادراک و تجربه زیسته معلمان ابتدایی شهرستان طارم از دلایل بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان در درس ریاضی؛ مطالعه به روش پدیدار شناسی. پیشرفت‎های نوین در زوانشناسی و علوم تربیتی و آموزش و پرورش،2(11).
مقیمی، سیدمحمد، خنیفر، حسین، زروندی، نفیسه، جوکار، احمد، بیان معمار، سیداحمد و فرجی ارمکی، اکبر. (1389). مطالعه و بررسی رابطه بین عوامل آموزشی و افت تحصیلی در میان دانش آموزان پسر آموزشگاه های راهنمایی. مدیریت و برنامه ریزی در نظام های آموزشی، 3(4)، 144-160.
مولوی، پرویز، رستمی، خلیل، فدایی نائینی، علیرضا، محمدنیا، حسین و رسول‎زاده، بهزاد. (1386). بررسي عوامل مؤثر در كاهش انگيزه تحصيلي دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي اردبيل. سازمان نظام پزشکی جهموری اسلامی ایران، 25(1).
نوری، توران، وکیلی، کلثوم و محمدی، هاجر. (1402). بررسی علل مختلف بی انگیزگی دانش آموزان و راه های رفع آن. دوازدهمین کنفرانس ملی پژوهش های نوین در تعلیم و تربیت، روانشناسی، فقه و حقوق و علوم اجتماعی.
نوشادی، زینب، درخشان، حسن، توکلی یگانه، سهیلا و مصطفی‎پور، نادر. (۱۴۰۲). بررسی عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی دانش¬آموزان در درس ریاضی. پژوهش‎های معاصر در علوم و پژوهش‎ها، 5(48)، 46-60.
هاشمی، امین، مطهری نیا، الهام و مطهری نیا، گلناز. (1402). مروری بر بی انگیزگی تحصیلی و عوامل موثر بر آن. دومین کنفرانس ملی تازه های روانشناسی تکاملی و تربیتی.
Al Husaini, Y. N. S., & Shukor, N. S. A. (2022). Factors affecting students’ academic performance: A review. Res Militaris, 12(6), 284-294.
Al Shannag, Q. M., Tairab, H. H., Dodeen, H., & Abdel-Fattah, F. (2013). Linking teachers’ quality and student performance in the kingdom of saudi arabia and singapore: The impact of teachers’ background variableson student performance. Journal of Baltic Science Education, 12(5), 652-665..
Chalmers, I., Hedges, L. V., & Cooper, H. (2002). A brief history of research synthesis. Evaluation & the Health Professions, 25(1), 12-37.
Chowdhury, S., & Halder, S. (2019). Motivational facilitators and barriers of adaptive academic help-seeking: A systematic review. Indian Journal of Health and Well-being, 12, 324-333.
Conesa, P. J., Onandia-Hinchado, I., Dunabeitia, J. A., & Moreno, M. Á. (2022). Basic psychological needs in the classroom: A literature review in elementary and middle school students. Learning and Motivation, 79, 101819.
Dewey, J. (1938). Experience and education. New York, NY: Macmillan.
Do Amaral, C. C., Romani-Dias, M., & Walchhutter, S. (2022). International Brazilian students: Motivators, barriers, and facilitators in higher education. SAGE Open, 1: 2158-2440.
Eisner, E. W. (2002). The arts and the creation of mind. New Haven, CT: Yale University Press.
Feng, Z., & Xiao, H. (2024). The impact of students' lack of learning motivation and teachers' teaching methods on innovation resistance in the context of big data. Learning and Motivation, 87, 102020.
Fernandez-Rio, J. (2017). Impact of a sustained Cooperative Learning intervention on student motivation. Physical Education and Sport Pedagogy, 22(1), 89-105.
Hamoud, A., Hashim, A. S., & Awadh, W. A. (2018). Predicting student performance in higher educationinstitutions using decision tree analysis. International Journal of Interactive Multimedia and Artificial Intelligence, 5, 26-31.
Howard JL, Chong JX, Bureau JS. 2020. The tripartite model of intrinsic motivation in education: A 30 year retrospective and meta-analysis. J.Pers, 88, 1268-1285.
Islam, F., Krishna, A., Kumar, D., & Kumari, S. (2025). Factors Influencing Academic Performance: An Empirical Study Using Predictive Analytics. Multidisciplinar (Montevideo), 3:51.
Mauliya, l., Relianisa, R. Z., &Rokhyati, U. (2020). Lack of motivation factors creating poor academic performance in the context of graduate English department students linguistic. Journal of Linguistic and Language Teaching, 6(2), 73-85.
Nishimura, T., & Komura, K. (2023). How to facilitate intrinsic aspirations: An intervention through self-determination theory perspectives. Learning and Motivation, 82, 101885.
Othman, W., Makrakis, V., Kostoulas-Makrakis, N., Hamidon, Z., Keat, O. C., Abdullah, M. L.,... Mat H. (2024). Predictors of Motivation and Barriers to ICT-Enabling Education for Sustainability. Sustainability, 2, 749- 789.
Saltürk A. (2021). A qualitative analysis on students’ perception on the concept of academic achievement and the barriers. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 49-67.
Sandelowski, M., & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer publishing company.
Schlotfeldt, D. (2018). Combating student apathy: Helping teachers create autonomy-supportive classrooms that foster motivation and higher achievement.‏ School of Education and Leadership Student Capstone Projects. 207. Retrievd from https://digitalcommons.hamline.edu/hse_cp/207
Steinmayr, R., Weidinger, A. F., Schwinger, M., & Spinath, B. (2019). The importance of students’ motivation for their academic performance–replicating and extending previous findings. Frontiers in Psychology, 10, 1730. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.01730
Suhaini, M., Ahmad, A., & Harith, S. H. (2020). Factors influencing student achievement: A systematic review. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(5), 550-560. https://doi.org/10.37200/IJPR/V24I5/PR201 720
‏Wang, L., & Chen, C. J. (2025). Factors affecting student academic performance: A systematic review. International Journal on Studies in Education (IJonSE), 7(1), 1-47. https://doi.org/10.46328/ijonse.276
Yusof, R., Harith, N. H. M., Lokman, A., Abd Batau, M. F., Zain, Z. M., & Rahmat, N. H. (2023). A study of perception on students’ motivation, burnout and reasons for dropout. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 13(7), 403-432.

نص كامل:



 

Qualitative Research in Educational Sciences Volume 1, Issue 3, Summer 2025, Pages 75-107 https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1208358

 

 

Presenting a Conceptual Model of the Components of

Academic Amotivation: A Synthesis Study

 

Saeid Roomani 1, Zeynab Ebrahimi 2, Reziyeh Jalili 3*, Afsaneh Salahi 4

 

 

1 Department of Educational Sciences, Farhangian University, Tehran, Iran

2 Department of Educational Sciences, Khor.C, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran

3*Department of Educational Sciences, Khor.C, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran

4 Department of Educational Planning, Khor.C, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran

Received 2025/05/31 Accepted 2025/07/08             * Corresponding author: [e-mail]                   Copyright © 2025, Author(s). This is an open-access article published by Islamic Azad University, Sar.C. under the terms of the Creative Commons Attribution- CC BY 4.0 License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0) which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited.

 

Citation: Roomani, S., Ebrahimi, Z., Jalili, R., & Salahi, A. (2025). Presenting a Conceptual Model of the Components of Academic Amotivation: A Synthesis Study. Qualitative Research in Educational Sciences, 1(3), 75-107. https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1208358

Abstract The aim of this study was to provide a conceptual model of academic demotivation. This research was conducted with a qualitative method based on the synthesis. The statistical society included all available internal and external theoretical and research texts, relevant references and high-level documents of the education system of the of Iran. Using the purposeful sampling method, 17 documents that specifically the field of academic demotivation were selected. The tool of data collection in this research was a checklist whose face validity and content validity were approved by 3 academic experts. Based on the findings of the research, 55 characteristics in 4 dimensions and 18 components with titles: the dimension of individual factors with 6 components (self-regulation, experience of emotions in school, anxiety and obsession, lack of awareness, lack of purpose), the dimension of family factors with 5 components (family from disorganized, parenting style, socio-economic base, behavioral conflict, vitality and motivation), the dimension of educational factors with 5 components (effective teacher, new teaching method, consultant position, educational infrastructure, curriculum content), the dimension of managerial skills They were summarized and categorized with 2 components (class management, class organization) and the dimension of social factors with 2 components (social media, social communication). Based on the identified dimensions, a conceptual model of academic demotivation was presented and its principles were also proposed. Result showed many factors are effective in chaining to destroy motivation and create lack of academic motivation, among which individual, social, family and educational factors can be mentioned.   Keywords Academic amotivation, synthesis study, individual-educational factors, family-social factors

 

فصلنامه پژوهش‎های کیفی در علوم تربیتی سال اول، شماره سوم، تابستان 1404، صفحات 75-107 https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1208358

 

ارائه مدل مفهومی مؤلفه­های بی­انگیزگی ‌تحصیلی:
 یک مطالعه سنتز پژوهی 

 

 

سعید رومانی 1، زینب ابراهیمی 2، راضیه جلیلی 3*، افسانه صلاحی 4

 

1 گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

2 گروه علوم تربیتی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

3* گروه علوم تربیتی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

4 گروه برنامه‎ریزی آموزشی، واحد خرم‎آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران

چکیده هدف این پژوهش ارائه مدل مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی بود. این پژوهش با روش کیفی سنتزپژوهی انجام گرفت. جامعه­آماری، شامل کلیه متون پژوهشی داخلی و خارجی در دسترس، مراجع مرتبط و اسناد بالا دستی نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی بود. با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند، 17 سند که به صورت مرتبط به حوزه بی‌انگیزگی تحصیلی پرداخته بودند، انتخاب گردید. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش چک لیست بود که روایی صوری و محتوایی آن مورد تأیید 3 نفر از متخصصان علوم تربیتی قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک تحلیل مضون استفاده شد. براساس یافته‌های پژوهش، 55 ویژگی در چهار مضمون اصلی و 18 مضمون فرعی با عناوین: مضمون عوامل فردی با شش مضمون فرعی (خودتنظیمی، تجربه هیجانات در مدرسه، اضطراب و وسواس فکری، عدم آگاهی، نداشتن هدف)، مضمون عوامل خانوادگی با پنج مضمون فرعی (خانواده از هم­گسیخته، سبک فرزندپروری، پایگاه اقتصادی اجتماعی، تعارض رفتاری، نشاط و انگیزه)، مضمون عوامل آموزشی با پنج مضمون فرعی (معلم اثربخش، روش تدریس نوین، جایگاه مشاور، زیرساخت آموزشی، محتوای درسی)، بعد مهارت مدیریتی با دو مؤلفه (مدیریت کلاس، سازماندهی کلاس) و مضمون عوامل اجتماعی با دو مضمون فرعی (رسانه‌های اجتماعی، ارتباطات اجتماعی) تلخیص و دسته­بندی شدند. بر پایه مضامین شناسایی شده، مدل مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی ارائه و اصول آن نیز پیشنهاد شد. نتیجه اینکه انگیزه تحصیلی به مجموعه عوامل و تعاملات پیچیده بین آنها بستگی دارد عوامل زیادی به صورت زنجیروار بر از بین بردن انگیزه و ایجاد بی‌انگیزگی تحصیلی مؤثر است، که می­توان به عوامل فردی، اجتماعی، خانوادگی و آموزشی اشاره کرد.   واژگان کلیدی بی‌انگیزگی تحصیلی، سنتزپژوهی، عوامل فردی- آموزشی، عوامل خانوادگی- اجتماعی

 

تاریخ دریافت 10/03/1404 تاریخ پذیرش 17/04/1404           * نویسنده مسؤول [e-mail]           حق تألیف برای مؤلفان محفوظ است. این مقاله با دسترسی آزاد، توسط دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری و تحت مجوز کرییتیو کامنز (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0) منتشر شده است که طبق مفاد آن هرگونه استفاده، تنها در صورتی مجاز است که به اثر اصلی به نحو مقتضی استناد و ارجاع داده شده باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناددهی: رومانی، سعید، ابراهیمی، زینب، جلیلی، راضیه و صلاحی، افسانه. (1404). ارائه مدل مفهومی مؤلفه­های بی­انگیزگی ‌تحصیلی: یک مطالعه سنتز پژوهی. پژوهش‌های کیفی در علوم تربیتی، 1(3)، 77-106.  https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1208358

 

مقدمه

آموزش¹ یک نیاز اساسی برای هر موجود اجتماعی است که احساس ناتوانی می‎کند چرا که تلاشی برای بهبود کیفیت خود و دانش است همچنین ظرفیت جدایی‎ناپذیر از زندگی بشری شده است. کنسا² و همکاران (2022) بیان می‎کنند که آموزش فرآیندی مادام‏العمر برای یادگیری است که می‎تواند در بسترهای بی‎پایان و متنوعی از زندگی اتفاق بیفتد. در این راستا، یکی از عناصر مهم و قابل توجه در فرآیند آموزش و جامعه دانش‎آموزان می‎باشند این موضوع یکی از محورهای اصلی در پیشرفت یا رکود جامعه نیز محسوب می‎شود.

از جمله مهمترین چالش‎هایی که دانش‎آموزان با آن مواجه هستند سطح و کیفیت تحصیلات و فرآیند آموزشی است. درک عوامل چندوجهی مؤثر بر یادگیری و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان در افزایش نتایج آموزشی و ایجاد یک محیط یادگیری مساعد، بسیار مهم است. عملکرد تحصیلی به‎طور قابل توجهی بر فرصت‌های تحصیلی و شغلی آینده دانش‎آموزان، توسعه شخصی و مسیر کلی زندگی آنها تأثیر می‌گذارد (حامود³ و همکاران، 2018). شناسایی و تجزیه و تحلیل این عوامل برای تدوین سیاست‌ها، شیوه‌ها و مداخلات آموزشی هدفمند با هدف بهبود یادگیری بسیار مهم است. از میان عوامل معتدد دخیل در یادگیری، انگیزه تحصیلی⁴ یکی از ملزومات یادگیری به حساب می­آید و چیزی است که به رفتار، شدت و جهت می­بخشد و در حفظ و تداوم آن به یادگیرنده کمک می­کند (ایسلام⁵ و همکاران، 2025). انگیزه یادگیری برای افزایش عملکرد دانش‎آموزان و ارتقای نوآوری در تدریس بسیار مهم است. انگیزه به‎عنوان نیروی محرکه‎ای برای یادگیری عمل می‎کند و توانایی دانش‎آموزان را در جذب اطلاعات و بهبود کیفیت تدریس افزیش می‎دهد، به‎عبارتی دانش‎آموزان با انگیزه بهتر یاد می‎گیرند و به معلمان کمک می‎کنند تا تدریس مؤثری داشته باشند. نوآوری در تدریس، کلید افزایش استاندارد‎های تدریس و توسعه استاندارد‎های نوآورانه است که دانش‎آموزان را به مهارت‎های حیاتی مجهز می‎کند و اشتیاق مادام‎العمر برای یادگیری را پرورش می‎دهد و برای افزایش کیفیت یادگیری و به حداکثر رساندن پتانسیل دانش‎آموزان ضروری است (فنک⁶، 2024).

انگیزه، عنصر مخفی موفقیت در هر محیط یادگیری است. اما چه اتفاقی می‎افتد این جرقه شروع به خاموش شدن می‎کند؟ در دنیای پیچیده امروزه که تحولات سریع علمی و فناوری‎ها فشار‎های اجتماعی و تغیرات فرهنگی به سرعت در حال وقوع است تحلیل و درک بی‎انگیزگی تحصیلی نیازمند بررسی از زوایای مختلف است (یوسف و همکاران، 2023). بی‌انگیزگی تحصیلی یکی از مشکلات اساسی در نظام‌های آموزشی است که تأثیر منفی زیادی بر عملکرد تحصیلی و روانی دانش‌آموزان دارد. این پدیده نه تنها موجب افت تحصیلی می‌شود، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات روان‌شناختی و اجتماعی نیز گردد. به‌طور خاص، بی‌انگیزگی تحصیلی به‎عنوان فقدان انگیزه برای انجام تکالیف، مشارکت در فعالیت‌های آموزشی و علاقه به یادگیری، از جمله مسائل چالش‌برانگیز در آموزش و پرورش محسوب می‌شود. گرچه در بسیاری از رویکرد‎های سنتی این پدیده به ویژگی‎های فردی دانش‎آموزان نسبت داده می‎شود، اما از دیدگاه نظریه پردازانی چون آیزنر (2002) و دیویی (1938) بی‎انگیزگی تحصیلی ریشه در ساختارهای آموزش دارد که شامل ماهیت برنامه‎های درسی و شیوه‎های یاددهی- یادگیری است. جان دیویی با تأکید بر آموزش مبتنی بر تجربه؛ زمانی یادگیری معنادار می‎شود و دانش‎آموز انگیزه می‎یابد که با زندگی واقعی و علایق دانش‎آموزان در آمیخته باشد. از منظر او نظام‎های آموزشی که بر انتقال یک‎سویه دانش حفظیات و انضباط خشک تأکید دارند موجب انفعال یادگیرندگان و گسست میان تجربه زیسته و محتوای آموزشی می‎شوند پدیده‎ای که بی‎میلی و بی‎انگیزگی تحصیلی را در پی دارد. دیویی بر این باور است که مشارکت فعال؛ تعامل اجتماعی و پیوند آموزش با مسایل واقعی زندگی می‎تواند انگیزه درونی دانش‎آموزان را تقویت کند. در همین راستا، الیوت آیزنر با تمرکز بر ماهیت برنامه درسی و تجربه زیبا شناختی در یادگیری بی‎انگیزگی را حاصل سلطه رویکردهای استانداردمحور آزمون محور و یکنواخت در مدارس می‎داند. به عقیده آیزنر فقدان فرصت برای تخیل، خلاقیت و انتخاب در برنامه درسی زمینه ساز دلزدگی و گسست عاطفی و شناختی دانش‎آموزان از فرآیند یادگیری است. او بر اهمیت تنوع روش‎های یادگیری و ادغام عناصر هنری در برنامه‎های درسی تأکید دارد. نیشیمورا و کومورا⁷ (2023) با انجام مطالعه مداخله‎ای نشان دادند که چگونه بی‎انگیزگی دانش‎آموزان با عوامل اثرگذار خارجی کاهش یافته است. از طرفی، روش‎های یادگیری و آموزش نوین دیگر یکسان و یکنواخت نیستند و با پیشرفت علم و فناوری یادگیرندگان کانال‎های بیشتری برای درک امور در اختیار دارند و توانمندی آنان به سطح بالاتری ارتقاء یافته که از طریق اصلاح کلاس درس اشتیاق یادگیری دانش‎آموزان را برای بهبود عملکرد افزایش می‎دهند. همچنین، مایولیا (2022) بر اهمیت معلمان در برآورده کردن موفقیت تحصیلی دانش‎آموزان و به دنبال آن کاهش بی‎انگیزگی تحصیلی آنان تأکید دارد. بی‎انگیزگی تحصیلی از دیدگاه الیوت آیزنر و دیویی اگرچه با تفاوت‎های مفهومی و روشی بررسی شده است؛ اما، هر دو در زمینه انتقاد از ساختار سنتی آموزش و تأکید بر یادگیری معنادار و تجربه‎ محور هم داستان هستند. هر دو بر این باور مشترک هستند که بی‌انگیزگی تحصیلی پدیده‎ای ساختاری و نظام‎مند است نه صرفاً فردی و برای مقابله با آن باید به تحول بنادین در روش‎ها محتوا و فضای یادگیری پرداخت.

الحسینی و شکور⁸ (2022) نمرات ورودی پایین، حمایت خانواده، نوع برنامه، جنسیت یادگیرنده را به‎عنوان عوامل اثرگذار شناسایی کردند. سوهینی⁹ و همکاران (2020) عواملی همچون دیدگاه معلم، یادگیرنده، مدرسه و خانواده را ترکیب کردند و پیچیدگی و ماهیت چندبعدی انگیزه را نشان دادند. در حالی که استاین‌مایر¹⁰ و همکاران (۲۰۱۹) نشان دادند که خودپنداره‌های توانایی و انگیزه، قدرت پیش‌بینی بیشتری برای موفقیت تحصیلی نسبت به اهداف دارند احساسات، شناخت و فراشناخت، قابلت احساسات مثبت به افزایش انگیزه کمک می‌کند. نتیجه پژوهش الشاننگ¹¹ (2013) رابطه منفی آشکاری را بین استرس روانی و انگیزه تحصیلی نشان داد. با افزایش استرس روانی، توانایی دانش‎آموزان برای سازگاری تحصیلی رو به کاهش گذاشت که نشان‌دهنده تأثیر منفی استرس بر انگیزه تحصیلی آنها است این مطالعات اغلب فاقد یک رویکرد جامع و سیستماتیک هستند که تمام ابعاد مربوطه را به‎صورت ساختارمند پوشش دهند. بررسی‎ها نشان می‎دهد که بی‎انگیزگی تحصیلی پدیده‎ای چند عاملی است که از تعامل عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی و اجتماعی نشأت می‎گیرد. در میان این عوامل، نقش نظام آموزشی ناکارآمد، شیوه‎های تدریس غیرجذاب، عدم حمایت خانواده و فشارهای ناشی از انتظارات بالا از مهمترین دلایل بروز این وضعیت به شمار می‎روند. با این حال علی‎رغم توجه پژوهشگران به این حوزه هنوز درک جامعی از بی‎انگیزگی تحصیلی به دست نیامده است.

در نظام آموزشی ایران علی‎رغم سرمایه‎گذاری‎های گسترده برای ارتقا کیفیت آموزش پدیده بی‎انگیزگی تحصیلی همچنان یکی از چالش‎های اساسی است، که عملکرد دانش‎آموزان را در عرصه‎های مختلف داخلی و خارجی آزمون‎های تمیز تحت تأثیر قرار می‎دهد مطالعات میدانی و گزارش‎های رسمی نشان می‎دهد که میزان علاقه‎مندی دانش‎آموان به فرآیند‎های متنوع آموزشی کاهش یافته و نگرش نسبت به آینده تحصیلی مبهم یا منفی است. از این رو، تبیین و بررسی نظام‎مند این پدیده و شناسایی عوامل اثرگذار در آن ضرورتی انکارناپذیر برای سیاست‎گذاران و برنامه‎ریزان و فعالان حوزه تعلیم و تربیت است. همچنین، بررسی متون نشان می­دهد که بیشتر مطالعات در مورد انگیزش به‎طور کلی، بر روی نمونه کوچکی انجام شده و یافته­های متناقضی داشته است. از طرفی مطالعات نشان می­دهد که پژوهش‎ها در خصوص مؤلفه­ها­ی بی‎انگیزگی محدود است. از طرفی علی‎رغم برخی مطالعات که عوامل مؤثر بر انگیزه تحصیلی دانشجویان را مورد ارزیابی قرار داده­اند، پژوهش‎های محدودی برای ارائه مدل و الگوی جامع مفهومی در خصوص مؤلفه­های بی‎انگیزگی تحصیلی در ایران پرداخته و شکاف­های پژوهشی در این حوزه چشم‎گیر است. با توجه به این شکاف، هدف اصلی این پژوهش چگونگی مدل مفهومی بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‎آموزان می‎باشد؟

نوشادی و همکاران (1402) در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی دانش‌آموزان در درس ریاضی پرداختند. یافته‎های پژوهش حاکی از آن است که انگیزه یكی از مهم‌ترین عناصر یادگیری و آموزش اثربخش است که باعث آماده ساختن دانش‌آموز برای یادگیری، فعال نگهداشتن او در طول یادگیری و افزایش توجه و دقت وی برای تمركز بیشتر می‎شود؛ اما عوامل متعددی نظیر روش‎هاي تدریس، نوع وسایل کمک آموزشی، محیط و فضاي آموزشی، عوامل فردي و شخصیتی، عوامل خانوادگی و نوع نگرش فرد می‎تواند در بی‎انگیزگی دانش‌آموزان نسبت به درس ریاضی مؤثر باشد. قاسم‎زاده و حسینی صدر (1402) در پژوهشی به مطالعه کیفی فرآیند بی‌انگیزگی تحصیلی با استفاده از شیوه نظریه داده بنیاد پرداختند. یافته‌ها نشان داد که از نظر دانشجویان هشت مقوله محوری عدم تنوع در شیوه‌های تدریس، فراگیری سبک زندگی تکنولوژی محور، نامطلوبیت کیفیت خدمات دانشگاهی، گرایش به ارزش‌های مادی، تضمین آینده شغلی، ضعف سرمایه اجتماعی دانشگاهی، نبود بالندگی دانشجویی، کم توجهی یا بی‌توجهی به زیرساخت‌های بالندگی دانشگاه فرآیند بی‌انگیزگی تحصیلی دانشجو معلمان را تفسیر می‌کنند.

قاسم‎زاده و حسینی صدر (1401) به مطالعه علل و زمینه بی‎انگیزگی تحصیلی دانشجومعلمان علوم پایه با رویکرد کیفی پرداختند یافته‌ها نشان داد که از نظر دانشجویان شش مقوله محوری شیوه‎های تدریس، ظهور بلامنازع برای مطالعه، ضعف کیفیت خدمات دانشگاهی، برتری ارزش‎های مادی، اطمینان از آینده شغلی، تعاملات ناقص بین نهادی از شرایط زمینه‌ای و علی بی­انگیزگی تحصیلی دانشجومعلمان می‌باشد. از نظر دانشجویان، پیامدهای بی‎انگیزگی ضعف بنیه علمی و ضعف بالندگی دانشجویی در دانشگاه­ها می‎باشد. آنها همچنین آزمون عملکردی و محیط دانشگاه حامی را راهکار این مشکل می‌دانستند. مقوله محوری در این پژوهش، شکل‎گیری عادت‎واره موبایلی در دانشگاه می‌باشد. رشیدی‎پور و همکاران (1399) در پژوهشی به بررسی تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‌انگیزگی تحصیلی با استفاده از رویکرد پدیدارشناختی پرداختند. نتایج ضمن همراستایی با زوایای فکری مدل جامع طراحی انگیزشی کلر، شواهدی تکمیلی در دفاع از نقش تفسیری عنصر اطلاعاتی هیجان در پیش‌بینی نقصان انگیزشی یادگیرندگان ایرانی فراهم کرد. علاوه بر این، نتایج این مطالعه نشان داد که بهبود مدل رفتار رابطه بین ‌فردی دانش‌آموز، معلم، والد با تأکید بر درک و بهبود تجارب هیجانی یادگیرندگان مؤثرترین راه بهبود نیمرخ انگیزشی آنها تلقی می‌شود. رومانی و همکاران (1398) به شناسایی عوامل بی­انگیزگی تحصیلی دانشجومعلمان دانشگاه فرهنگیان با رویکرد پدیدارشناسی پرداختند. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان داد که کادر آموزشی شامل: نحوه برخورد کادر آموزشی و جایگاه علمی استادان، امکانات دانشگاه شامل: تغذیه و امکانات فضایی دانشگاه، محتوای دروس شامل: سنخیت محتوی، کاربرد در آینده و محتوی دروس تخصصی، دوستان و مسائل مربوط به خود دانشجو و همچنین مسائل مربوط به سیاست‌های دانشگاه فرهنگیان شامل: سیاست مربوط به شغل و سیاست چگونگی برگزاری کلاس‌ها از جمله عواملی هستند که در بی‌انگیزگی تحصیلی دانشجویان مشغول به تحصیل نقش دارند. صادقی و همکاران (1398) به طراحی الگوی بی‌انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه اول نواحی روستایی با رویکرد داده بنیاد پرداختند. هشت مقوله اصلی شامل سرمایه خانواده، میدان‌های متقاطع، منش و سبک تدریس معلم، خود پنهان، پرسه‌زنی متنوع، چالش‌های تردد، اشکال و تناقضات نظام ارزیابی، و تقلیل‌گرایی سواد به خواندن و نوشتن شکل گرفتند. در پایان، به استناد مقولات اصلی کشف ‌شده، مقوله مرکزی پژوهش، یعنی بی‌انگیزگی تحصیلی، به مثابه فقر رفتاری، نهادی و فرهنگی تعیین و در قالب یک نظریه داده بنیاد ارایه شد. حقدوست (۱۳۹۸) در پژوهشی به تعیین عوامل مؤثر بر دلزدگی تحصیلی دانش‌آموزان دبیرستانی از دیدگاه معلمان، متخصصان و دانش‌آموزان پرداخت. نتایج نشان داد که بین گروه‌های مورد مطالعه از نظر عوامل مؤثر بر دلزدگی تحصیلی تفاوت معنی داری وجود دارد. نتایج تحلیل داده‌ها همچنین نشان داد که مهمترین عوامل مؤثر بر دلزدگی دانش‌آموزان دبیرستانی عبارت ­اند از: مشکلات و ناراحتی­‎های جسمانی، نداشتن اطلاعات در مورد رشته‌‌های دانشگاهی، نداشتن دبیران مجرب و مشکلات پدر و مادر با یکدیگر؛ مقایسه بین نظرات گروه­ها نیز حاکی از تفاوت بین آنها بود. سعیدی‎پناه اردکانی و همکاران (1398) در پژوهشی به شناسایی و رتبه‎بندی عوامل مؤثر و بی‎انگیزگی هنرجویان هنرستان­های کار دانش استان یزد پرداختند. پس از جمع­آوری و تجزیه و تحلیل داده‎ها با استفاده از روش ویکور فازی، عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی هنرجویان رتبه‎بندی شدند. رتبه‎بندی 14 عامل برتر به این ترتیب می‎باشد: 1. عدم کنترل والدین نسبت به وضعیت تحصیلی فرزندشان، 2. مشکلات خانوادگی (طلاق اعتیاد و ...)، 3. عدم امید به آینده، 4. نگرش هنرجو به مدرسه و تحصیل، 5. خودپنداره تحصیلی پایین در هنرجویان، 6. گروه همسالان، 7. تشویق نشدن، 8. محرومیت از امکانات اولیه، 9. نداشتن استراحت کافی (کار در ساعات غیرمدرسه)، 10. نگرش هنرجو به معلم (روش تدریس و ...)، 11. عدم مهارت در انجام تکالیف، 12. داشتن تجربیات شکست تلخ متعدد، 13. یکنواخت بودن محیط آموزش، و 14. بی‎ارتباط بودن تکالیف با نیازهای روزانه. زینلی و همکاران (1395) در پژوهشی به تشخیص عوامل مؤثر برانگیزه و بی‎انگیزگی دانشجویان رشته زبان انگلیسی در ایران و پیشنهاد مدل انگیزه/ بی‎انگیزگی در یادگیری زبان انگلیسی پرداختند. نتایج نشان داد مهمترین عوامل مؤثر بر انگیزه دانشجویان در مقطع کارشناسی شامل علاقه به رشته، کتب درسی و منابع آموزشی، امکانات و محیط دانشگاه و نگرش جامعه به رشته زبان می­شود. در مقطع کارشناسی ارشد این عوامل عبارتند از استادان، کیفیت آموزشی و میزان نظری/کاربردی بودن دروس، آینده شغلی و همچنین دوستان و همکلاسی‎ها و در نهایت در مقطع دکتری عواملی چون آینده شغلی، نظام آموزشی کشور و عوامل اقتصادی- اجتماعی به‎عنوان مؤثرترین عوامل برانگیزه شناخته شدند. 

اوتمن¹² و همکاران (2024) در پژوهشی به پیش‎بینی انگیزه‎ها و موانع آموزش توانمندسازی فناوری اطلاعات و ارتباطات برای پایداری پرداختند یافته‎های این پژوهش نشان می­دهد موانع انگیزه تحصیلی شامل شلوغی کلاس‎ها، عدم سازمان دهی مدارس، عدم حمایت مدارس از نوآوری، عدم پیشتیبانی کافی از معلمان، کمبود زمان برای آموزش و فشار امتحانات بودند. دو امارال¹³ و همکاران (2022) در پژوهشی با عنوان دانشجویان بین‌المللی برزیلی: انگیزه‎ها، موانع و تسهیل‌کننده‌ها در آموزش عالی انجام دادند. نتایج نشان می‌دهد که موانع بین‌المللی‌سازی درونی و بیرونی افراد است. تسهیل‌کننده‌های اصلی بین‌المللی‌سازی، آموزش شبکه‌سازی و دسترسی به منابع دانشجویی بود و انگیزه‎های اصلی پیشرفت شخصی و فرصت‎های شغلی بودند. سالتورک¹⁴ (2021) در پژوهشی به تحلیل کیفی ادراک دانشجویان از مفهوم پیشرفت تحصیلی و موانع پرداخت. بر اساس تحلیل محتوا، دانش‌آموزان پیشرفت تحصیلی را تنها با نمرات اندازه‌گیری نمی‌کنند. سیستم آموزش دبیرستان به شدت به نمرات برای سنجش پیشرفت تکیه می‌کند و به شدت رقابتی است، دانش‌آموزان به عوامل اجتماعی، روانی، شناختی و حرفه‌ای اشاره می‌کنند. همچنین، مشخص شد که 9/75 درصد از دانش‌آموزان خود را از نظر تحصیلی موفق نمی‌بینند که دلیل آنها مبتنی بر خودارزیابی‌های تحصیلی و تجلی رفتاری این خودارزیابی‌های تحصیلی است. با بررسی برداشت دانش‌آموزان از موانع پیشرفت تحصیلی، مشخص شد که آنها نه تنها با عوامل بیرونی بلکه با عوامل درونی نیز نبردهای شدیدی دارند. هنگامی که دانش‌آموزان در مورد نیازهای خود برای از بین بردن چنین موانعی سؤال می‎شوند، به نیاز به استراتژی‎های فردی، منابع انگیزه و حمایت اجتماعی، روانی و ابزاری برای ارتقای پیشرفت تحصیلی اشاره کردند. چاودری و هالدر¹⁵ (2019) به بررسی تسهیل‌کننده‌های انگیزشی و موانع کمک‌طلبی تحصیلی تطبیقی: مروری نظام‌مند پرداخت این مرور شامل 31 مطالعه بود که با رفتار کمک جویی سازگار و ناسازگار سر و کار داشتند. تسهیل‌کننده‌های انگیزشی و موانع کمک‌طلبی انطباقی تحصیلی شامل جهت‌گیری هدف، ادراک از خود، نگرش و باورها، پیشرفت تحصیلی، روابط بین فردی، اجتماعی و رفتار معلم بود. شکاف‎های قابل توجهی در جایی که به پژوهش‎ها روش‎شناختی صحیح‎تری نیاز است شناسایی شد. راهبردهای توسعه راهبردهای کمک جویی مناسب، سالم و فعال به منظور ارتقای مؤثر کیفیت بهتر یادگیری مورد بحث قرار گرفت.

با توجه به مطالب ارائه شده، این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤال‎ها است که مؤلفه‏های بی‎انگیزگی تحصیلی کدامند؟ ابعاد بی انگیزگی تحصیلی کدامند؟ و الگوی مفهومی بی‎انگیزگی تحصیلی چگونه است؟

روش‎شناسی

این مطالعه از نظر هدف، در ردیف پژوهش‎های کاربردي قرار می­گیرد. رويکرد به کار گرفته شده کيفی و از نوع سنتز پژوهی است. سنتز پژوهی، ادغام دانش موجود و یافته­های پژوهشی مربوط به یک موضوع است. هدف از سنتز پژوهی، تعمیم و کاربردی کردن یافته­های موجود و توسعه دانش نوین از ترکیب دانش موجود و ایجاد دانش جدید است. به عبارت دیگر سنتزپژوهی در پی تلفیق یافته‌های پژوهش‌هایی است که به دنبال پاسخگویی به سؤالات پژوهشی مشترکی هستند (چالمرز و همکاران، 2002).

پايگاه­های اطلاعاتی که اين مقالات از آنها انتخاب شدند شامل ساینس‎دایرکت¹⁶، اسکوپوس¹⁷، اسپرينگر¹⁸، الزویر¹⁹، پايگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پرتال پژوهشگاه علوم‎انسانی و مطالعات فرهنگی، پايگاه نشر کنفرانس­های کشور (سیویلیکا)، سامانه نشريات کشور (مگیران) و پايگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز) است. معیار ورود پژوهش­ها در اين مطالعه مرتبط بودن با هدف پژوهش است. منابع مورد بررسی پژوهش شامل کلیه پژوهشی داخلی و خارجی در دسترس است که با استفاده از روش نمونه‎گیری غیراحتمالی و هدفمند و مرتبط با اسناد و مطالعات مربوط به حوزه بی‌انگیزگی تحصیلی، انتخاب شدند. در این پژوهش، نمونه­گیری هدفمند تا زمانی ادامه یافت که دیگر نظر جدیدی مطرح نشد و تکراری بودن داده­ها محرز گردد و به اشباع رسید. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش چک‎لیست جهت جمع‎آوری نتایج یافته‎ها و جلوگیری از فراموشی یا بی‎توجهی به جزییات بود. جهت تحلیل داده‌ها از روش سندلوسکی‌ و باروسو (2006) استفاده شد. گام‌های اجرای این روش به این شرح است:

گام اول: تنظیم‌ سؤال: سؤال اصلی پژوهش این است مؤلفه­های بی‎انگیزگی تحصیلی شامل چه مواردی است ؟ گام دوم: بررسی‌ نظام‌مند متون: پس از تعیین سؤال اصلی پژوهش کلید واژه­های مانند بی­انگیزگی، عدم اشتیاق، مؤلفه­های بی‎انگیزگی تحصیلی در پایگاه­های داده­ای که اشاره شد مورد جستجو قرار گرفت. در پایگاه­های داده داخلی زمان جستجو از سال 1393 تا 1403 بود، در مطالعات خارجی نیز این بازه زمانی به سال 2014 تا 2024 محدود شد. گام سوم: جستجو و انتخاب‌ مقالات: کلمات جستجو این‌ پژوهش‌ همان‎طوری که اشاره شد شامل: بی­انگیزگی تحصیلی، عدم اشتیاق تحصیلی، مؤلفه‎های بی‎انگیزگی تحصیلی خواهد بود که مرتبط‎ترین مقالات انتخاب شد. گام چهارم استخراج اطلاعات مقاله:‌ مقالات منتخب‌ به‌ سه‌ دسته‌ تقسیم‌ شدند: ١. مقالاتی‌ که‌ نتایج‌ یافته‌‌های‌ آنها مضامین‌ و مبانی‌ نظری‌ مرتبط‌ با این‌ پژوهش‌ ارائه‌ داده‌اند. ٢. مدل­های‌ جدید را اعتباریابی‌ کرده‌اند و مدل­های‌ نظری‌ حاصل‌ از یافته‌‌های‌ خود را ارائه‌ داده‌اند. ٣. از مدل­ها به‌‌صورت کاربردی‌ در اجرای‌ طرح­های‌ پژوهشی‌ استفاده کرده‌اند.گام پنجم‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ و تلفیق‌ یافته‌‌هاي کیفی:‌ در این‌ روش پژوهشگر مضامینی‌ را جستجو خواهد کرد که‌ در میان مطالعات موجود در فراترکیب‌ شناسایی‌ شوند. گام ششم‌ حفظ کنترل کیفیت‌: مقالات مرتبط‌ انتخاب و بر اساس ملاك ارزیابی ²⁰CASP دو نفر مرورگر آنها را مورد ارزیابی‌ قرار داد و از میان مقالاتی‌ که‌ اصول علمی‌ آنها مورد تأیید بود مقالات دارای‌ اعتبار، قابلیت اعتماد و استانداردهای روش‎شناسی انتخاب شد. گام هفتم‌ ارائه‌ یافته‌‌ها: در پایان پس از بررسی مقالات و منابع گردآوری شده به ارائه نتیجه و مدل نهایی پرداخته شد.

همان‎گونه که در جدول 1 نشان داده می‌شود در خصوص بی‌انگیزگی تحصیلی تعداد 17 پژوهش مورد بررسی قرار گرفت مشخصات آنها در جدول 1 مشخص شده است که مفاهیم و کدهای اولیه ذکر شده در این حوزه از آنها استخراج گردید.

جدول 1. جامعه آماری پژوهش‎های انتخاب شده جهت ورود به پژوهش
کد اثر	عنوان	پژوهشگر	سال انتشار	روش پژوهش	ملاک ورود
1	بررسی بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان با ارائه راهکارهای مؤثر	پوررضا و همکاران	1402	مطالعه کتابخانه‎ای	تناسب موضوع و روش
2	بررسی عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی دانش‌آموزان در درس ریاضی	نوشادی و همکاران	1402	توصیفی- تحلیلی	تناسب موضوع و روش
3	اثرات بی‎انگیزگی تحصیلی در دانش‌آموزان	بلوچ لاشاری و همکاران	1402	توصیفی- تحلیلی	تناسب موضوع و روش
4	مطالعه کیفی فرآیند بی‎انگیزگی تحصیلی با استفاده از شیوه نظریه داده بنیاد	قاسم زاده و حسینی صدر	1402	کیفی داده‌ بنیاد	تناسب موضوع و هدف
5	مروری بر بی‎انگیزگی تحصیلی و عوامل مؤثر بر آن	هاشمی و همکاران	1402	روش کتابخانه‌ای	تناسب موضوع و به روز بودن
6	بررسی علل مختلف بی‎انگیزگی دانش‌آموزان و راه‎های رفع آن	نوری و همکاران	1402	کیفی	تناسب موضوع و به روز بودن
7	شناسایی عوامل بی­انگیزگی تحصیلی دانش‎آموزان دوره متوسطه اول مناطق روستایی شهرستان چهاربرج	بدری‎گرگری و‌ اکبری	1401	کیفی پدیدارشناسی	تناسب موضوع و روش
8	تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‎انگیزگی تحصیلی: یک مطالعه پدیدارشناختی	رشیدی‎پور  و همکاران	1401	کیفی پدیدارشناسی	تناسب موضوع و روش
9	بررسی علل بی‎انگیزگی دانش‌آموزان دبیرستان به درس خواندن	دستیارحقیقی و ملک پورافشان	1401	توصیفی تحلیلی	دقت روش در جمع‎آوری داده‎ها
10	تحلیل ادراک و تجربه زیسته معلمان ابتدایی شهرستان طارم از دلایل بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان در درس ریاضی؛ مطالعه به روش پدیدار شناسی	محمدی و همکاران	1398	کیفی پدیدارشناسی	دقت روش در جمع‌آوری داده‎ها
11	بی‏انگیزگی تحصیلی دانش‎آموزان پسر دوره متوسطه اول نواحی روستایی: یک مطالعه داده بنیاد	صادقی و همکاران	1401	داده بنیاد	تناسب موضوع و هدف
12	بی‎انگیزگی دانش‌آموزان نسبت به تحصیل، آن‌طور که توسط دانشجویان آموزش متوسطه گزارش شده است	دی لی و سوانو	2025	کیفی پدیدارشناسی	کیفیت جمع‎آوری داده و میزان دقت در تجزیه و تحلیل داده‎ها
13	مبارزه با بی‎انگیزگی دانش‌آموزان: کمک به معلمان ایجاد کلاس‌های درس حامی استقلال که انگیزه و موفقیت بالاتر را پرورش می‌دهند	شلوتفلد21	2018	توصیفی-تحلیلی	تناسب موضوع و روش
14	تأثیر عوامل انگیزشی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان	فکری مساحه و نور جمال الدین	2023	کیفی	تناسب اهداف با اهداف مقاله
15	یازهای اساسی روانشناختی در کلاس درس: مروری بر ادبیات در دانش‌آموزان ابتدایی و راهنمایی	کنسا و همکاران	2022	کیفی	کیفیت جمع‎آوری داده و میزان دقت در تجزیه و تحلیل داده‎ها
16	تأثیر فقدان انگیزه یادگیری دانش‌آموزان و روش‌های تدریس معلمان بر مقاومت در برابر نوآوری در زمینه کلان‌داده. یادگیری و انگیزه	فنگ و شیائو	2024	کیفی	تناسب موضوع و دقت جمع‏آوری اطلاعات
17	مطالعه‌ای بر ادراک انگیزه، فرسودگی تحصیلی و دلایل ترک تحصیل	یوسف و همکاران	2023	کیفی	به روز بودن اطلاعات و اهداف

 

 

 

 

یافته‎ها

جدول 2. کدگذاری اولیه منابع
کد اثر	یافته‌ها	کدهای اولیه
1	علل بی‎رغبتی و بی‎انگیزه بودن دانش‌آموزان می‌تواند از دو جنبه شخصیتی و خارجی ناشی شود. از جنبه شخصیتی عواملی مانند نداشتن هدف مشخص کاهش اعتماد به‎نفس نیازهای روانی ناپاسخ‎گو و نیازهای اجتماعی نادیده گرفته شده می‌توانند باعث بی‎رغبتی و بی­انگیزگی در دانش­آموزان شوند از جنبه خارجی روش­های آموزشی نامناسب، محیط تحصیلی ناشایسته و خانوادگی می‌توانند به بی‎رغبتی و بی‎انگیزگی در دانش‌آموزان منجر شوند.	نداشتن هدف مشخص، کاهش اعتماد به‎نفس، نیازهای روانی ناپاسخ‎گو، نیازهای اجتماعی نادیده گرفته شده، روش­های آموزشی نامناسب، محیط تحصیلی ناشایسته
2	انگیزه یکی از مهمترین عناصر یادگیری و آموزش اثربخش است که باعث آماده ساختن دانش­آموز برای یادگیری، فعال نگهداشتن او در طول یادگیری و افزایش توجه و دقت وی برای تمرکز بیشتر می­شود؛ اما عوامل متعددی نظیر روش­های تدریس، نوع وسایل کمک آموزشی، محیط و فضای آموزشی، عوامل فردی و شخصیتی، عوامل خانوادگی و نوع نگرش فرد می‌تواند در بی‎انگیزگی دانش‌آموزان نسبت به درس ریاضی مؤثر باشد.	روش­های تدریس، نوع وسایل کمک آموزشی، محیط و فضای آموزشی، عوامل فردی و شخصیتی، عوامل خانوادگی، نوع نگرش فرد
3	علل بی‎انگیزگی می­توانند شامل عوامل محیطی مانند محیط آموزشی نامناسب، نقص در روابط اجتماعی و فشارهای همتا و خانواده، و عوامل شخصی مانند ناتوانی‎های تحصیلی، عدم اعتقاد به خود، و عدم شناخت اهداف شخصی باشند. برای مقابله با این وضعیت، لازم است معلمان و مدارس به شناخت دقیق‎تر عوامل مؤثر بر بی­انگیزگی و ارائه راهکارهای مناسب مانند ایجاد محیط­های آموزشی پویا و تعاملی، ارائه بازخورد مثبت و انگیزشی، و ایجاد ارتباطات مثبت و حمایت کننده با دانش‌آموزان تمرکز کنند. با این اقدامات، می­توان به بهبود عملکرد و روانی دانش‌آموزان بی‎انگیزه کمک کرد و آنها را به راهنمایی در یادگیری و پیشرفت تحصیلی تشویق کرد.	محیط آموزشی نامناسب، نقص در روابط اجتماعی، و فشارهای همتا و خانواده، و عوامل شخصی مانند ناتوانی‎های تحصیلی، عدم اعتقاد به خود، و عدم شناخت اهداف شخصی
4	عدم تنوع در شیوه‌های تدریس، فراگیری سبک زندگی تکنولوژی محور، نامطلوبیت کیفیت خدمات، گرایش به ارزش‌های مادی، تضمین آینده شغلی، ضعف سرمایه اجتماعی، نبود بالندگی، کم‎توجهی یا بی‌توجهی به زیرساخت‌های بالندگی فرآیند بی‌انگیزگی تحصیلی معلمان را تفسیر می‌کنند.	کیفیت خدمات، ضعف سرمایه اجتماعی
5	نتایج نشان داد از جمله تئوری‎های حمایت کننده انگیزش تحصیلی شامل: نظریه خود تعیین­گری­، نظریه مبادله، نظریه‎های پیشرفت، نظریه طراحی انگیزشی برای یادگیری و عملکرد، نظریه انگیزه مبتنی بر هویت می‌باشد و از جمله عوامل مؤثر بر بی‎میلی تحصیلی می­توان به چهار دسته از عوامل شامل عوامل فردی: سبک اسناد و آگاهی از راهبردهای مطالعه: اعتماد به‎نفس، علاقه و توجه مربوط به مسائل درسی، هدفمندی عوامل خانوادگی: فضای روانی و عاطفی خانواده، نگرش والدین به تحصیل، پایگاه اقتصادی و اجتماعی خانواده، داشتن درکی روشن و عمیق از توانایی‎های فرزندان خود در زمینه­های گوناگون، استنباط و روشن بینی والدین نسبت به تمایلات و علایق فرزندان و رسانه­های گروهی عوامل آموزشگاهی شامل: روش تدریس معلم، نگرش به امتحان، نگرش به معلم، نگرش به مسؤولین مدرسه و عوامل اجتماعی نظیر، ارزش تحصیل در جامعه، نقش تحصیل در پایگاه اجتماعی، و نقش تحصیل در آینده شغلی با انگیزه تحصیلی فراگیران اشاره کرد.	سبک اسناد و آگاهی از راهبردهای مطالعه، فضای روانی و عاطفی خانواده، نگرش والدین به تحصیل، پایگاه اقتصادی و اجتماعی خانواده، روش تدریس معلم، نگرش به امتحان ارزش تحصیل در جامعه
6	کمبود انگیزه یا کاهش انگیزه به وضعیتی اشاره دارد که دانش‌آموزان کمتر به درس­ها و فعالیت­های آموزشی علاقه‎مند هستند. این مشکل ممکن است در سطوح مختلف تحصیلی و در هر رشته­ای رخ دهد. کمبود انگیزه می­تواند تأثیرات منفی و بزرگی بر روی عملکرد و پیشرفت دانش‎آموز داشته باشد. علل کمبود انگیزه در دانش­آموزان متنوع و ریشه‎دار هستند. برخی از دلایل عمومی شامل حس عدم قابلیت درک مطالب و اهداف درسی، نگرانی از شکست و ناموفقی، فشارهای خانوادگی و اجتماعی، روابط نامناسب معلم و دانش‎آموز، کمبود اعتماد به‎نفس و عدم شناخت مزیت‎ها و دستاوردهای خود می‌باشند.	حس عدم قابلیت درک مطالب و اهداف درسی، نگرانی از شکست و ناموفقی، فشارهای خانوادگی و اجتماعی، روابط نامناسب معلم و دانش‎آموز، کمبود اعتماد به‎نفس و عدم شناخت مزیت‎ها و دستاوردهای خود
7	انگیزه تحصیلی دانش­آموزان تحت تأثیر عوامل گوناگون مانند عوامل فردی، خانوادگی، آموزشگاهی، اجتماعی و رسانه­های ارتباطی قرار می‎گیرد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که ترکیبی از عوامل گوناگون در بی‎انگیزگی تحصیلی دانش­آموزان مناطق روستایی مؤثر است.	عوامل فردی، خانوادگی، آموزشگاهی، اجتماعی و رسانه‎های ارتباطی
8	ارتباط ادراک شده با زندگی، خودباوری تحصیلی، احساس کنترل و اجبار شدید، روابط صمیمانه، ادراک بی‎انصافی، عدم علاقه و توجه به درس، خودتنظیمی و تجربه هیجانات در کلاس درس، استخراج شدند. در مجموع، نتایج مطالعه حاضر ضمن همراستایی با زوایای فکری مدل جامع طراحی انگیزشی کلر، شواهدی تکمیلی در دفاع از نقش تفسیری عنصر اطلاعاتی هیجان، در پیش‎بینی نقصان انگیزشی یادگیرندگان ایرانی فراهم کرد. بهبود مدل رفتار رابطه بین فردی دانش‎آموز/ معلم/ والد با تأکید بر درک و بهبود تجارب هیجانی یادگیرندگان مؤثرترین راه بهبود نیمرخ انگیزشی آنها تلقی می­شود.	احساس کنترل و اجبار شدید، روابط صمیمانه، ادراک بی‎انصافی، عدم علاقه و توجه به درس
9	والدین بسیار نقش کمک کننده به دانش‎آموز را دارند تا او نسبت به درس خواندن حس خوب و مثبتی داشته باشد و این کار را به‎عنوان وظیفه هر روزه خود به نحو احسن انجام دهد. یکی از بزرگترین عواملی که ممکن است موجب شکست در تحصیل و کار شود، بی‎حوصلگی در درس خواندن یا تنبلی درس است. این اتفاق زمانی می‌افتد که میلی به درس خواندن نیست و نمی‌توان به خوبی مطالبی که مطالعه می‌شود یاد گرفته و به خاطر سپرد. این موضوع معمولاً به دلیل آشنا نبودن ما با روش­های مطالعه و یادگیری اتفاق می‌افتد براساس استنباط­های انجام شده عدم آگاهی از اصول درست مطالعه، ارتباط ضعیف مدرسه و خانواده در پیگیری مسایل مربوط به خواندن و نوشتن، نبود هدف مشخص بویژه در زمان کنکور می‌تواند بی‎رغبتی را چند برابر کند.	بی‎حوصلگی در درس خواندن، عدم آگاهی از اصول درست مطالعه، نبود هدف مشخص، ارتباط ضعیف مدرسه و خانواده
10	در مرحله کدگذاری باز به تعداد 59 مفهوم اولیه منجر شد که با حذف و تعدیل کدهای همسان، در مرحله دوم به تعداد 27 مضمون تقلیل یافتند و با انجام پالایش مفاهیم، هشت مقوله اصلی شامل «سرمایه خانواده»، «میدان­های متقاطع»، «منش و سبک تدریس معلم»، «خود پنهان»، «پرسه زنی متنوع»، «چالش­های تردد»، «اشکال و تناقضات نظام ارزیابی» و «تقلیل‎گرایی سواد به خواندن و نوشتن» شکل گرفتند. در پایان، به استناد مقولات اصلی کشف شده، مقوله­مرکزی پژوهش، یعنی بی‎انگیزگی تحصیلی، به مثابه فقر رفتاری، نهادی و فرهنگی تعیین و در قالب یک نظریه داده بنیاد ترسیم شد.	سرمایه خانواده، منش و سبک تدریس معلم، خود پنهان، پرسه زنی متنوع، چالش­های تردد، «اشکال و تناقضات نظام ارزیابی» و «تقلیل‎گرایی سواد به خواندن و نوشتن»
11	پس از تجزیه و تحلیل یافته­ها، عوامل مؤثر بر افت تحصیلی­ در هفت دسته عوامل مربوط به معلم، عوامل مربوط به دانش­آموز، عوامل مربوط به آموزشگاه، عوامل مربوط به کتاب درسی، عوامل خانوادگی، عوامل نظام آموزشی و عوامل اجتماعی ارایه شد.	عوامل مربوط به معلم، عوامل مربوط به دانش­آموز، عوامل مربوط به آموزشگاه، عوامل مربوط به کتاب درسی، عوامل خانوادگی، عوامل نظام آموزشی و عوامل اجتماعی
12	دانش­آموز یاد شده دارای سطح انگیزشی ضعیف و سطح عملکردی پایین در بروز انگیزش خود بود. با توجه به اطلاعات به دست آمده، راه­حل­هایی صورت گرفت که نتایج به این شرح است: پرورش حس انگیزش بایستی از دوران قبل از مدرسه و با کوشش و تلاش والدین در کودکان ایجاد گردد تا با ورود به مدرسه حداقلی از این حس در دانش­آموزان موجود باشد. آنگاه در محیط مدرسه است که بایستی اولیای مدرسه از جمله معلمان در تقویت این حس بکوشند و فرزندانی قوی، شاداب و پرانرژی برای آینده کشورمان تربیت نمایند.	عدم پرورش حس انگیزش، پرورش حس نشاط
13	سن و مراحل رشد یکی از عوامل مهم بی‎انگیزگی دانش‌آموزان است. (البته مسایلی که از امور طبیعی و عادی باشد نباید موجب نگرانی شود) شناخت محیط دانش‎آموز، دغدغه‎های احتمالی او، نوع تکریم شخصیت، عدم یا وجود تعارض رفتاری خانه و مدرسه، نوع ارتباط با همکلاسی­ها، نوع رفتار همکلاسی­ها و نوع طبقاتی هم‎درسی­ها اموری هستند که طبیعتاً در بی‎انگیزگی دانش­آموزان مؤثر است. علاوه بر آن، انتقال از مراحل تحصیلی خود عامل دیگری است، دانش­آموزی که به کلاس چهارم ابتدایی می­رسد با مفاهیم جدیدی روبرو می­شود که برای او مأنوس نیستند و دانش­آموزی که به دبیرستان راه می­یابد هنوز در هوای دوره راهنمایی است. یکی دیگر از عوامل بی‎انگیزگی دانش­آموزان عدم علاقه به نوع درس یا نوع تدریس توسط معلم است که در همه این موارد و موارد مشابه باید سراغ علت رفت و اگر قابل رفع است آن را رفع کرده و محیطی آرام و مناسب برای تحصیل دانش­آموزان فراهم کرد و زمینه­هایی که بی‎انگیزگی دانش‌آموزان را فراهم می‌آورد را کنترل کرد. بیشتر انسان­ها دوست دارند در زندگی با انگیزه باشند و از اتفاقاتی که دور و بر آنها رخ می­دهد، لذت ببرند. بی­شک فضای شاداب و دوست داشتنی تأثیر زیادی در شکوفایی استعدادها، خلاقیت، پویایی و پیشرفت تحصیلی، کارایی، سلامت و زنده دلی دانش­آموزان دارد. مدرسه بانشاط موجب شکوفایی جسم و اندیشه کودکان و دانش­آموزان می­شود.	عدم یا وجود تعارض رفتاری خانه و مدرسه، نوع ارتباط با همکلاسی‎ها، نوع رفتار همکلاسی­ها و نوع طبقاتی همدرسی­ها، انتقال از مراحل تحصیلی، عدم علاقه به نوع درس یا نوع تدریس
14	پس از جمع­آوری و تجزیه و تحلیل داده‎ها با استفاده از روش ویکور فازی، عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی هنرجویان رتبه‎بندی شدند. رتبه‎بندی 14 عامل برتر به این ترتیب می‌باشد: عدم کنترل والدین نسبت به وضعیت تحصیلی فرزندشان؛ مشکلات خانوادگی (طلاق اعتیاد و...)؛ عدم امید به آینده؛ نگرش هنرجو به مدرسه وتحصیل؛ خودپنداره تحصیلی پایین در هنرجویان؛ گروه همسالان؛ تشویق نشدن؛ محرومیت از امکانات اولیه؛ نداشتن استراحت کافی (کار در ساعات غیرمدرسه)؛ نگرش هنرجو به معلم (روش تدریس و ...)؛ عدم مهارت در انجام تکالیف؛ داشتن تجربیات شکست تلخ متعدد؛ یکنواخت بودن محیط آموزش؛ بی‎ارتباط بودن تکالیف با نیاز‎های روزانه.	عدم کنترل، مشکلات خانوادگی، ناامیدی، ارتباطات اجتماعی، نگرش به دنیای بیرون
15	نتایج نشان داد که بین گروه­های مورد مطالعه از نظر عوامل مؤثر بر دلزدگی تحصیلی تفاوت معنی­داری وجود دارد. نتایج تحلیل داده­ها همچنین نشان داد که مهمترین عوامل مؤثر بر دلزدگی دانش­آموزان دبیرستانی عبارت­اند از: مشکلات و ناراحتی­های جسمانی، نداشتن اطلاعات در مورد رشته­های دانشگاهی، نداشتن دبیران مجرب، و مشکلات پدر و مادر با یکدیگر.	مشکلات و ناراحتی­های جسمانی، نداشتن اطلاعات در مورد رشته­های دانشگاهی، نداشتن دبیران مجرب و مشکلات پدر و مادر با یکدیگر.
16	پس از انجام مصاحبه‎ها با گروه هدف عوامل بی­انگیزگی تحصیلی جهت سنجش شناسایی شده که می‌توان به ويژگي­هاي تكليف، باورهاي تلاش، باورهاي توانايي، ارزش تكاليف و تلاش­ها، ويژگي­هاي فردي و عوامل عاطفي- رواني اشاره کرد.	عوامل آموزشی، عوامل روانی و عاطفی، ویژگی فردی
17	پس از جمع­آوری و تجزیه و تحلیل داده‎ها در نهایت مشخص گردید که عوامل درونی و بیرونی بسیاری بر بی‌انگیزگی تحصیلی مؤثر است در این میان چون دانش‌آموزان بیشتر وقت خود را در کنار خانواده می‌گذرانند می‌توان گفت نقش خانواده در این زمینه پررنگ‎تر خواهد بود. بعد از تأثیر خانواده‌ها عامل دیگری که در این امر دخیل است ارتباط با گروه همسالان است که این ارتباط به نوبه خود دارای مزیت‌هایی نیز می‌باشد ولی زمانی که بیش از حد باشد قطعاً به پیشرفت تحصیلی لطمه وارد خواهد کرد.	از هم‎گسیختگی خانوادگی، ارتباط بیش از حد با گروه همسالان

 

 

گام بعدی بر روی تحلیل کدها در سطحی کلان‎تر تمرکز دارد. در این گام کدهای مختلف در قالب مضامین مرتب شدند. کدها بر حسب ویژگی‌های مشابهی که بین افراد مورد مطالعه وجود داشتند، طبقه‌بندی شدند و مفاهیم پایه بر اساس ارتباط با موضوع‌های مشابه صورت گرفت که در واقع مقوله‌سازی یا تم‌سازی محسوب می‌شد که نتایج آن در جدول 2 ذکر شد.

جدول 3. مضامین اصلی و فرعی استخراج شده در خصوص مؤلفه بی‌انگیزگی تحصیلی

ردیف	کد اولیه	مضمون فرعی	مضمون اصلی
1	بی‌حوصلگی در درس خواندن	خود تنظیمی	عوامل فردی
2	عدم مدیریت زمان
3	عدم اراده برای شروع و ادامه دادن درس
4	پایه ضعیف تحصیلی	ضعف پایه تحصیلی
5	عدم علاقه به درس
6	هیجانان مثبت	تجربه هیجانات در مدرسه
7	هیجانات منفی
8	رفتارهای متعارف هیجان
9	کاهش اعتماد به نفس	اضطراب و وسواس فکری
10	نگرانی نسبت به دنیای بیرون
11	نیازهای روانی پاسخ داده نشده
12	نگرانی از شکست تحصیلی
13	نگرش به امتحان
14	عدم آگاهی از اصول صحیح درس خواندن	عدم آگاهی
15	عدم شناخت مزیت‌ها و دستاوردهای خود
16	عدم شناخت استعدادهای خود
17	نداشتن هدف مشخص در زندگی	نداشتن هدف
18	عدم شناخت اهداف
19	اختلاف والدین با هم دیگر	خانواده از هم‎گسیخته	عوامل خانوادگی
20	جدایی والدین
21	احساس کنترل شدید در خانواده	سبک فرزندپروری
22	اجبار شدید والدین به درس خواندن
23	درس خواندن مشروط
24	کمال‌گرایی بیش از حد والدین نسبت به دانش‌آموز
25	میزان تحصیلات والدین	پایگاه اقتصادی اجتماعی
26	نوع شغل والدین
27	فقر و محرومیت در خانواده
28	عدم یا وجود تعارض رفتاری در خانواده	تعارض رفتاری
29	ارتباط ضعیف مدرسه و خانواده
30	عدم پرورش حس نشاط در خانواده	نشاط و انگیزه
31	عدم پرورش حس انگیزش در خانواده
32	ناتوانی معلم در مدیریت کلاس درس	معلم اثر بخش	عوامل آموزشی
33	نداشتن دبیر مجرب
34	کسل شدن کلاس درس
35	روابط نامناسب معلم و دانش‎آموز
36	به روز نبودن علم دبیران
37	بی‎انگیزگی دبیران
38	عدم تنوع در روش­های تدریس	روش تدریس نوین
39	روش‎های تدریس نامناسب
40	نداشتن مشاور تحصیلی در مدرسه	جایگاه مشاور
41	عدم مهارت مشاوران جهت هدایت و مشاوره تحصیلی
42	عدم اعتماد دانش‌آموز به مشاور تحصیلی
43	وسایل کمک آموزشی نامناسب	زیر ساخت آموزشی
44	محیط تحصیلی نامناسب
45	کیفیت خدمات نامناسب
46	عدم جذابیت کافی درس	محتوای درسی
47	عدم تنوع استفاده از روش تدریس نوین	محتوای درسی
48	کاربردی نبودن محتوای کتاب‌ها
49	استفاده و وابستگی بیش از حد از فضای مجازی	رسانه‌های اجتماعی	عوامل اجتماعی
50	استفاده و وابستگی بیش از حد از بازی‌های آنلاین
51	ارتباط بیش از حد با همسالان	ارتباطات اجتماعی
52	رابط نامناسب معلم و دانش‌آموز
53	روابط نامناسب دانش‌آموز و والد
54	نقص در روابط اجتماعی
55	نیازهای اجتماعی نادیده گرفته شده

 

در جدول 3 کدهای باز، مضمون‎های فرعی و اصلی در مورد مؤلفه­های بی‎انگیزگی تحصیلی ذکر شده است؛ بر اساس نتایج تحلیل مصاحبه‌ها، 55 کد باز، 18 مضمون فرعی و 4 مضمون اصلی شناسایی شد که در شکل 1 مضامین اصلی و فرعی به نمایش گذاشته می‎شود.

 

 

 

مؤلفه‎های بی‎انگیزگی تحصیلی

 

خود تنظیمی ضعف پایه تحصیلی تجربه هیجانات در مدرسه اضطراب و وسواس فکری عدم اگاهی نداشتن هدف

خانواده از هم‎گسیخته سبک فرزند پروری پایگاه اقتصادی اجتماعی خانواده تعارض رفتاری نشاط و انگیزه

 

عوامل خانوادگی

عوامل فردی

 

 

 

 

معلم اثر بخش روش تدریس جایگاه مشاور مدرسه زیرساخت‎های آموزشی محتوای درسی

 

عوامل آموزشی

رسانه اجتماعی ارتباطات اجتماعی

عوامل اجتماعی

 

 

 

 

 

شکل 1. مضامین اصلی و فرعی بی‎انگیزگی تحصیلی

 

مضمون اصلی 1. عوامل فردی: عوامل فردی مربوط به شخص دانش­آموز و ویژگی­های عمدتاً ذاتی و محیطی او هستند. این عوامل شامل هیجانات مثبت و منفی، هوش فرد، اضطراب و وسواس فکری، عدم آگاهی، نداشتن هدف در طول دروه تحصیلی می‌باشد همان‎گونه گه ذکر گردید این عوامل مربوط به درون فرد و یا محیط اطراف می‌باشد که بر خلق و خوی فرد تأثیر دارد.

 مضمون اصلی 2. عوامل خانوادگی: تأثیر فضای روانی عاطفی خانواده بر انگیزه تحصیلی بر کسی پوشیده نیست. فضای روانی خانواده تأثیری مستقیم و غیرمستقیم بر انگیزه تحصیلی دانش‎آموز می‌گذارد. بنابراین باید گفت یکی از مهمترین علل بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان در خانواده رخ می‌دهد. باورهای غلط خانواده و ارزش‎های فرهنگی نادرست، باعث سرخوردگی دانش‌آموزان می‌شود. بسیاری از والدین دوست دارند فرزندانشان آرزوهای ناکام آنها را برآورده کنند. بیش از حد توان از فرزندان خود انتظار دارند. کمال‎گرا هستند و خطا و اشتباه را نادیده نمی‌گیرند. در نتیجه فشار مضاعف در فرزند وارد می‌کنند. دست به تحقیر و تنبیه و توهین می‌زنند و یا در ارزش‎گذاری ذهنی فرزند خود، تأثیر منفی دارند. تمامی این عوامل باعث شدیدترین انواع بی‎انگیزگی دانش‌آموزان می‌شود.

مضمون اصلی 3. عوامل آموزشی: مدرسه و سیستم آموزشی نیز از عوامل مهم بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان است. متأسفانه رقابتی کردن فضا در مدارس، ارزش‎گذاری روی رفتارها و نمره، شیوه‎های آموزشی غلط، پر رنگ بودن نقش تنبیه و از این دست رفتارها باعث بی‎انگیزگی تحصیلی می‌شوند. از سوی دیگر، به دلیل ضعف سیستم‎های آموزشی هدف از هر درس مشخص نیست. دانش‎آموز ارتباط درسی را که می‌خواند، با زندگی روزمره و اجتماعی خود درک نمی‌کند. در نتیجه همه این اشتباهات، بی‎انگیزگی تحصیلی به وجود می‌آید.

البته می‌توان خوشبین بود که توجه روزافزون دولت‎ها به مسأله آموزش، باعث بهبودی سیستم‎های آموزشی شده است. در نتیجه مدارس رو به سوی داشتن فضاهای شاد و متنوع می‌روند. وجود مشاوران تحصیلی در مدارس، از جمله دیگر عوامل کمک کننده به بهبود نظام آموزشی است.

مضمون اصلی 4. عوامل اجتماعی: عوامل اجتماعی خارج از کنترل دانش­آموزان و والدین ایشان است، این عوامل براساس مضامین استخراج شده از پژوهش‎ها شامل میزان و نحوه استفاده ار فضای مجازی و ارتباطات اجتماعی می‌باشد. این ارتباطات بیشتر شامل ارتباط با همسالان است که اگر این ارتباط خارج از حد متعارف و کنترل نشده باشد بر انگیزه و پیشرفت تحصیلی دانش­آموز تأثیر خواهد داشت.

بحث و نتیجه‎گیری

هدف اصلی این پژوهش استخراج ابعاد بی‌انگیزگی تحصیلی مطرح در مطالعات و پژوهش­های صورت­گرفته به‎منظور ارائه چهارچوب مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی بوده است. با بررسی­های به‎عمل آمده، براساس یافته‌های پژوهش، 55 مفهوم در 18 مضمون فرعی و 4 مضمون اصلی، با عناوین: بعد عوامل فردی با 6 مؤلفه (خودتنظیمی، تجربه هیجانات در مدرسه، اضطراب و وسواس فکری، عدم آگاهی، نداشتن هدف)، بعد عوامل خانوادگی با 5 مؤلفه (خانواده از هم‎گسیخته، سبک فرزندپروری، پایگاه اقتصادی اجتماعی، تعارض رفتاری، نشاط و انگیزه)، بعد عوامل آموزشی با 5 مؤلفه (معلم اثربخش، روش تدریس نوین، جایگاه مشاور، زیرساخت آموزشی، محاوای درسی)، بعد مهارت مدیریتی با 2 مؤلفه (مدیریت کلاس، سازماندهی کلاس) و بعد عوامل اجتماعی با 2 مؤلفه (رسانه‌های اجتماعی، ارتباطات اجتماعی) تلخیص و دسته‎بندی شدند که نتایج حاصل از این پژوهش نتایج پژوهش­های گذشته از جمله؛ وانگ و چن (2025) که در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که باورهای خود دانشجو، استادان و همچنین دوستان وی از جمله عوامل تأثیرگذار در انگیزش تحصیلی دانشجویان هستند، فرناندز ریو (2017) که در پژوهش خود نشان داد، عوامل آموزشگاهی شامل: نگرش به امتحان، نگرش به معلم، نگرش مسؤولان به دانشجو و دانشگاه و عوامل اجتماعی نظیر، ارزش تحصیل در جامعه، نقش تحصیل در پایگاه اجتماعی و نقش تحصیل در آینده شغلی با انگیزه تحصیلی فراگیران رابطه معناداری دارد و همچنین با پژوهش مولوی و همکاران (1386) که در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که دانشجویانی که از موقعیت اقتصادی خوبی برخوردارند انگیزه تحصیلی بیشتری دارند این نتیجه حاکی از آن است که اطمینان داشتن از تأمین امکانات مادی در میزان انگیزه تحصیلی مؤثر است، نیشیمورا و کومورا (2023) نشان دادند با پیشرفت علم و فناوری یادگیرندگان کانال‎های بیشتری برای درک امور در اختیار دارند و توانمندی آنان به سطح بالاتری ارتقاء یافته که از طریق اصلاح کلاس درس اشتیاق یادگیری دانش‎آموزان را برای بهبود عملکرد افزایش می‎دهند، همسو می­باشد.

بر پایه ابعاد شناسایی شده مدل مفهومی بی‌انگیزگی تحصیلی و اصول آن در ادامه، به تشرح ابعاد شناسایی شده پرداخته می‎شود.

از عوامل شناسایی شده در خصوص بی‌انگیزگی تحصیلی در این پژوهش می‌توان به عوامل فردی اشاره کرد؛ عوامل فردی مربوط به شخص دانش­آموز و ویژگی­های عمدتاً ذاتی و مرتبط او هستند. مطالعات مختلف نشان داده است که درصد بسیار اندکی از موارد بی‎انگیزگی، به علت ناتوانی ذهنی و عدم کشش فرد است. امروزه دیگر اهمیتی را که درگذشته به هوش داده می­شد، مطرح نمی­کنند زیرا گفته می­شود که هر شخص با نردبان صفات شخصیتی خود راه پیشرفت و تکامل را طی می­کند و آنچه مهم است صفاتی چون تحمل و بردباری، داشتن پشتکار، اعتماد به نفس و نهراسیدن از شکست می­باشد. معلمان عقیده دارند که دانش­آموزان دارای انگیزش، حتی اگر از پیشرفت اندکی برخوردار باشند در محدوده توانایی خود عمل می­کنند. بنابراین تلاش برای افزایش انگیزش تحصیلی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در مورد تأثیر انگیزه بر پیشرفت تحصیلی و یادگیری، پژوهش­های زیادی انجام­گرفته است. دیگر موارد مهم در زمینه عوامل فردی و مربوط به دانش­آموز می­توان به عزت نفس اشاره داشت دانش­آموزی که به طور دائم در مدرسه موفقیت کسب می­کند، باید تأیید مدرسه و معلمان را به خود تعمیم دهد. و یک مفهوم کلی مثبت درباره خودش به‎عنوان یادگیرنده ایجاد کند. مطالعات انجام شده بیانگر رابطه بین عزت نفس تحصیلی و انگیزش تحصیلی است. هر فرد فعالیت­هایی را که با موفقیت انجام داده است و یا می­تواند انجام دهد، دوست دارد. اگر شخص بر این باور باشد که درگذشته تکالیف مشابهی را با موفقیت انجام داده است احتمالاً با تکالیف بعدی با نوعی عاطفه مثبت برخورد خواهد کرد و بالعکس (مقیمی و همکاران، 1389). از جمله پژوهشگرانی که در پژوهش‎های خود به تأثیر عوامل فردی بر بی‌انگیزگی تحصلی اشاره داشتند عبارت‌ بودند از الشراری (2024) نشان داد رابطه منفی آشکاری بین استرس روانی و انگیزه تحصیلی وجود دارد و با افزایش استرس روانی، توانایی دانش‎آموزان برای سازگاری تحصیلی رو به کاهش است که نشان‌دهنده تأثیر منفی استرس بر انگیزه تحصیلی آنها است. دو امارال و همکاران (2022) در پژوهشی نشان دادند که موانع بین‌المللی‌سازی، انگیزه درونی و بیرونی افراد است. تسهیل‌کننده‌های اصلی بین‌المللی‌سازی، آموزش شبکه‌سازی، دسترسی به منابع دانشجویی، انگیزه‎های اصلی پیشرفت شخصی و فرصت‎های شغلی بودند. رومانی و همکاران (1398) نشان دادند که ﻋﻮاﻣﻞ شخصیتی، انگیزه و ﻋﻼﻗﻪ شخصی، اﺣﺴﺎس رﺿﺎﯾﻤﻨﺪي، اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ، انتظار موفقیت، سلامت جسمی و رواﻧﯽ، ﺳﺒﮏ زندگی، ﻋﻮاﻣﻞ محیطی و اﻓﺴﺮدگی، ارﺗﺒﺎط ﺿﻌﯿف ﺑﺎ دوستان، درآﻣﺪ کم و ﻣﺴﺎفت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮنت ﺗﺎ دانشگاه، ﻫﻮش و استعداد داﻧﺸﺠﻮ، ﺑﻮﻣﯽ نبودن داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن، وضعیت اشتغال و تأهل از عوامل مؤثر در کاهش انگیزه تحصیلی هستند که نتایج این پژوهش‎ها با یافته‎های این پژوهش همسو است.

یکی از عوامل شناسایی شده در خصوص بی‌انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان عوامل مربوط به خانواده است. خانواده اولین مکانی است که کودک در آن زندگی می­نماید و تربیت می­گردد. خانواده به‎عنوان اولین نهاد اجتماعی می­تواند نقش بارزی در پیشرفت تحصیلی داشته باشد. عمده‎ترین عوامل خانوادگی مؤثر در پیشرفت تحصیلی از این قرار می­باشد: شرایط عاطفی خانواده، به جرأت می­توان گفت که مهمترین عامل اثرگذار در شکل­گیری نگرش دانش­آموزان نسبت به تحصیل، خانواده است. دانش­آموزی که در خانواده با پدر و مادر درگیر است، برای نشان دادن مخالفت خود با آنها ناخودآگاه سعی می­کند برخلاف میل آنها رفتار کند. همچنین، در خانواده‎هایی که مشکلات بین پدر و مادر وجود دارد و مدام با هم جر و بحث دارند بر روی روحیه و انگیزه دانش‌آموزان تأثیر می‎گذارد و در بی‎تفاوت شدن آنها به تحصیل اثرگذار خواهد بود از جمله از عوامل دیگری که در بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‎آموز مؤثر است شرایط اجتماعی و اقتصادی خانواده‌ها می­باشد. در خانواده­های طبقات پایین، دانش­آموزان شروع به تحصیلاتی ناشناخته می‎کنند، به امتحاناتی دشوار می­ا­ندیشند با متن‎هایی مواجه می­شوند که آنها را مشکل می­پندارند در حالی­که دانش­آموزان متعلق به طبقات اجتماعی- اقتصادی بالاتر با آرامش درباره آنها صحبت می‎کنند. کودکان طبقات بالا و متوسط در خانواده­های خود آموزش می­بینند تا به موضوع­ها و موقعیت­های مرتبط با مدرسه مثلاً انجام آزمون هوشی، دادن امتحان و ... به طور مثبتی پاسخ دهند. در صورتی­که کودکان طبقه پایین چنین آموزشی نمی­بینند که تمام سعی خود را بکنند. همچنین آنان با این اندیشه بزرگ نمی­شوند که اگر قرار است در زندگی موفق شوند، باید در مدرسه خوب کار کنند. این عوامل همگی در انگیزه تحصیلی آنان مؤثر خواهد بود. از جمله عوامل تأثیرگذار دیگر تحصیلات و سطح سواد در خانواده می‌باشد. پژوهشگران نیز بیان کرده­اند که بین عملکرد تحصیلی دانش­آموزانی که دارای والدین باسواد هستند و دانش­آموزانی که والدین بی­سواد دارند، تفاوت معنی­داری وجود دارد. به این معنا که سواد والدین در پیشرفت تحصیلی فرزندان اثرات مثبتی دارد. از جمله پژوهشگرانی که در پژوهش‎های خود به تأثیر عوامل خانوادگی بر بی‌انگیزگی تحصیلی اشاره داشتند عبارت‌ بودند از: الحسینی و شکور (2022) نمرات ورودی پایین، حمایت خانواده، نوع برنامه، جنسیت یادگیرنده را به‎عنوان عوامل اثرگذار شناسایی کردند. سوهینی و همکاران (2020) عواملی همچون دیدگاه معلم، یادگیرنده، مدرسه و خانواده را ترکیب کردند و پیچیدگی و ماهیت چندبعدی انگیزه را نشان دادند. نتیجه پژوهش (الشراری، 2024) عدم حمایت خانواده و فشارهای ناشی از انتظارات بالا از مهمترین دلایل بروز بی‎انگیزگی به شمار می‎روند. حقدوست (۱۳۹۸) در پژوهشی خود نشان داد که مهمترین عامل مؤثر بر بی‎انگیزگی دانش‌آموزان مشکلات و ناراحتی‎های روحی در اثر مشکلات پدر و مادر با یکدیگراست. رشیدی‎پور و همکاران (1399) نشان دادند که بهبود مدل رفتار رابطه بین‌فردی دانش‌آموز/ معلم/ والد با تأکید بر درک و بهبود تجارب هیجانی یادگیرندگان مؤثرترین راه بهبود نیمرخ انگیزشی آنها تلقی می‌شود که نتایج این پژوهش‎ها با یافته‎های این پژوهش همسو است.

عوامل آموزشی هم از عوامل شناسایی شده در این زمینه بودند؛ معلم مهمترین نقش را در مدرسه ایفا می‏کند و چگونگی عملکرد دانش‏آموز به رفتار معلم بستگی دارد. برای معلم انگیزه‏ دانش­‏آموز هم به‎عنوان هدف و هم به‏‎عنوان وسیله‏ پیشرفت در سایر زمینه­ها اهمیت بسیار بالایی دارد. در این زمینه معلمان باید ارتباط دو طرفه خوبی با دانش­آموزان داشته باشند البته نه تنها رفتار معلم با دانش‎آموز در این زمینه مؤثر است بلکه رفتار مدیر و دیگر عوامل در مدرسه نیز در این خصوص مؤثر خواهد بود ولی نقش معلم در این زمینه پررنگ‎تر است علاوه بر ارتباطات صمیمانه معلم با دانش­آموز باید معلم جهت ایجاد انگیزه و رفع کسلی دانش­آموز از روش­های نوین ­آموزشی جهت بالا بردن انگیزه در دانش­آموزان استفاده کنند. یکی دیگر از عواملی که در ایجاد و همچنین عدم ایجاد انگیزه تحصیلی در دانش‌آموزان مؤثر است ارائه مشاوره تحصیلی توسط مشاوران تحصیلی و راهنمایان در مدرسه می‌باشد. مشاوران تحصیلی می‌توانند به شناسایی عوامل مؤثر بر بی‎انگیزگی تحصیلی و ارائه راهکارهای متناسب برای مدیریت آن کمک کنند. این راهکارها شامل برنامه‌ریزی تحصیلی، توسعه مهارت‌های مطالعه و یادگیری، و تعیین اهداف تحصیلی می‌شود. این موارد می‎توانند تأثیر تصمیم‌گیری در مسیر تحصیلی بر آینده را به صورت مثبتی رقم بزنند و دانش‌آموزان و دانشجویان از آینده تحصیلی مناسبی برخوردار باشند. از جمله پژوهشگرانی که در پژوهش‎ها خود به تأثیر عوامل آموزشی بر بی‌انگیزگی تحصلی اشاره داشتند عبارت‌ بودند از: نیشیمورا و کومورا (2023)؛ اوتمن و همکاران (2024)؛ سالتورک (2021) و رومانی و همکاران (1398) که نتایج این پژوهش‎ها به یافته‎های این پژوهش همسو است. اوتمن و همکاران (2024) در پژوهشی نشان می­هند موانع انگیزه تحصیلی شامل شلوغی کلاس‎ها، عدم سازمان دهی مدارس، عدم حمایت مدارس از نوآوری، عدم پیشتیبانی کافی از معلمان، کمبود زمان برای آموزش و فشار امتحانات بودند. سالتورک (2021) نشان داد که سیستم آموزش دبیرستان به شدت به نمرات برای سنجش پیشرفت تکیه می‌کند و به شدت رقابتی است که در بی‎انگیزگی اثرگذار است همچنین نیشیمورا و کومورا (2023) نشان دادند با پیشرفت علم و فناوری یادگیرندگان کانال‎های بیشتری برای درک امور در اختیار دارند و توانمندی آنان به سطح بالاتری ارتقاء یافته که از طریق اصلاح کلاس درس اشتیاق یادگیری دانش‎آموزان را برای بهبود عملکرد افزایش می‎دهند. رومانی و همکاران (1398) نشان دادند که برخورد نامناسب، عدم برقراری روابط صمیمانه با دانشجو، سخت‎گیری بیش از اندازه عوامل آموزشی، استفاده از روش­های نامناسب تدریس، سطح پایین سواد استادان، سهیم نکردن دانشجو در فرآیند تدریس، کم انرژی بودن و لحن نامناسب بیان استادان در کلاس درس در بی‎انگیزی اثرگذار است.

عامل دیگر در خصوص بی‌انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان، عوامل اجتماعی است که خارج از کنترل دانش­آموزان و والدین ایشان است، در این خصوص می­توان به دو مورد اشاره داشت یکی میزان استفاده از شبکه‌های مجازی می‌باشد، در قرن بیست و یکم ما شاهد پیشرفت تکنولوژی و به تبع آن، افزایش دسترسی مردم به شبکه­های مجازی و بازی‎های کامپیوتری با جذابیت بالا هستیم. بیشتر مردم، که دانش­آموزان هم جزو این دسته هستند؛ جذب این شبکه­ها و بازی­ها و سرگرمی­ها شده و بیشتر وقت و تمرکزشان را صرف فعالیت در این برنامه­ها می‎کنند. پژوهش‎ها نشان داده­اند که بسیاری از نوجوان­ها، توجه و تمرکز کمی را به درس و تحصیل اختصاص می­دهند. از نظر روان‎شناسی بی‎انگیزگی در دانش­آموزان، یکی از عوامل مهم این کمبود تمرکز، همین شبکه­های مجازی پر رنگ و لعاب است؛ زیرا این ابزارها انرژی فرد را با وقت‎گذرانی در این شبکه­ها گرفته و در نتیجه میزان توجه به درس، پایین آمده و به تبع، باعث می­شود تا فرد انگیزه و انرژی­اش برای درس و تحصیل پایین آمده و افت کند. از جمله پژوهشگرانی که در پژوهش‎ها خود به تأثیر عوامل اجتماعی بر بی‌انگیزگی تحصلی اشاره داشتند عبارت‌ بودند از: قاسم‎زاده و حسینی صدر (1402) که نشان دادند عدم فراگیری سبک زندگی تکنولوژی محور، نامطلوبیت کیفیت خدمات، گرایش به ارزش‌های مادی، عدم تضمین آینده شغلی، ضعف سرمایه اجتماعی، نبود بالندگی دانشجویی، کم‎توجهی یا بی‌توجهی به زیرساخت‌های بالندگی، برتری ارزش‎های مادی، اطمینان نداشتن از آینده شغلی، تعاملات ناقص بین نهادی از شرایط زمینه‌ای و علی بی­انگیزگی تحصیلی دانشجومعلمان می‌باشد. نتایج پژوهش زینلی و همکاران (1395) نشان داد مهمترین عوامل مؤثر بر انگیزه منابع آموزشی، امکانات و محیط دانشگاه و نگرش جامعه به رشته تحصیلی است. در مقطع کارشناسی ارشد این عوامل عبارتند از استادان، کیفیت آموزشی و میزان نظری، کاربردی بودن دروس، آینده شغلی و همچنین دوستان و همکلاسی‎ها و در نهایت در مقطع دکتری عواملی چون آینده شغلی، نظام آموزشی کشور و عوامل اقتصادی- اجتماعی به‎عنوان مؤثرترین عوامل بر انگیزه شناخته شدند که این نتایج با نتایج این پژوهش همسو است.

در ادامه، پیشنهادات کاربردی به این شرح ارائه می‌شود:

·       با توجه به نقش انکار ناپذیر بی‎انگیزگی تحصیلی به مسؤولان مشغول به خدمت در مراکز آموزشی توصیه می­شود که توجه به نتایج مورد نظر در پژوهش را جزء اولویت­های خود جهت افزایش انگیزه تحصیلی فراگیران در ابعاد فردی، خانوادگی، آموزشی و اجتماعی قرار دهند و هرکدام از این ابعاد را به صورت مفصل و دقیق با توجه به روش‎های مختلف پژوهش مورد بررسی قرار دهند.

·       عوامل آموزشی باید بتوانند کلاس درس را به‎گونه­ای ترتیب دهند که در فراگیر انگیزه لازم را جهت پرداختن به مسائل درسی داشته باشند تا آنان علاوه بر این­که نسبت به گذراندن موفقیت‎آمیز تکالیف آموزشی انگیزه پیدا ­کنند بلکه برای زندگی سالم در اجتماع نیز گرایش بیشتری پیدا می­کند.

·       می­توان گفت که از آن­جایی که مسائل شخصی از جمله فاکتورهای تأثیرگذار در بی­انگیزگی تحصیلی هستند بهتر است که در کنار توجه به سایر عوامل تأثیرگذار در بی­انگیزگی به این مسائل نیز پرداخته گردد چرا که تا خود فرد انگیزه­ای جهت یادگیری نداشته باشد حتی در صورتی که سایر عوامل نیز در سطح مناسبی از کیفیت و قابلیت برخوردار باشند جهت افزایش انگیزه راه به جایی نخواهند برد. 

 

 

 

منابع

بلوچ لاشاری، صغرا، رستمی، فاطمه و بلوچ لاشاری، سمیه و ناروئی، مهرناز. (1402). اثرات بی انگیزگی تحصیلی در دانش آموزان. پانزدهمین کنفرانس ملی حقوق، علوم اجتماعی و انسانی، روانشناسی و مشاوره، شیروان.

پوررضا، علی، حسینی، فاطمه و کریم زاده، سعید. (1402). بررسی بی انگیزگی تحصیلی دانش آموزان با ارائه راهکارهای مؤثر. اولین کنفرانس بین المللی پژوهش های مدیریت، تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش، تهران. قابل دسترسی از https://civilica.com/doc/1999986

حقدوست، هیلدا. (1398). تعیین عوامل مؤثر بر دلزدگی تحصیلی دانش‌آموزان دبیرستانی از دیدگاه معلمان، متخصصان و دانش‌آموزان. سلامت روان کودک، 6(3)، 255-242.

دستیارحقیقی، افسانه و ملک‎پور افشار، عزت الله. (1401). بررسی علل بی انگیزگی دانش آموزان دبیرستان به درس خواندن. هفتمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، محمودآباد.

رشیدپور، فاطمه، شکری، امید، فتح‌آبادی، جلیل و پورشهریار، حسین. (1399). تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‎انگیزگی تحصیلی: یک مطالعه پدیدارشناختی. روانشناسی تربیتی، 6(16)، 198-234.

رشیدی‎پور، فاطمه، شکری، امید، فتح آبادی، جلیل و پورشهریار، حسین. (1399). تجربه زیسته دانش‌آموزان از پدیده بی‌انگیزگی تحصیلی: یک مطالعه پدیدارشناختی. روان شناسی تربیتی، 16(56)، 236-197.

رومانی، سعید، عالی پور، کبری و فرخی، صدیقه. (1398).شناسایی عوامل بی‎انگیزگی تحصیلی دانشجو معلمان دانشگاه فرهنگیان: رویکرد پدیدارشناسی. روان شناسی تربیتی، 15(54)، 179-206.

زینلی، شیوا، پیشقدم، رضا و حسینی فاطمی، آذر. (1395). تشخیص عوامل مؤثر بر انگیزه و بی‎انگیزگی دانشجویان رشته زبان انگلیسی در ایران و پیشنهاد مدل انگیزه/ بی‎انگیزگی در یادگیری زبان انگلیسی. رساله دکترا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد.

سعیدی‌پناه اردکانی، علی، اخوت، علی‌محمد و منصوری، سیروس. (۱۳۹۸). شناسایی و رتبه‎بندی عوامل مؤثر بر بی‎انگیزگی هنر جویان هنرستان‎های کار دانش استان یزد. پایان‎نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی ‌واحد اردکان، گروه علوم تربیتی.

صادقی، درنا، خدارحمی، سمیه و مؤمنی، حسن. (1398). بی‌انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه اول نواحی روستایی: یک مطالعه داده بنیاد. نوآوری‌های آموزشی، 18(71)، 127-148.

قاسم زاده، داود و حسینی صدر، صمد. (1401). مطالعه علل و زمینه بی‎انگیزگی تحصیلی دانشجو معلمان علوم پایه با رویکرد کیفی. پژوهش در آموزش علوم تجربی، 1(4)،27-43.

قاسم‎زاده، داود و حسینی صدر، صمد. (1402). مطالعه کیفی فرآیند بی‎انگیزگی تحصیلی با استفاده از شیوه نظریه داده بنیاد (مورد مطالعه: دانشجومعلمان علوم پایه). پژوهش در آموزش شیمی، 4(3)، 51-42.

محمدی، سید تقی، کاظمی، نواب و رسول‌زاده، وحید. (1398). تحلیل ادراک و تجربه زیسته معلمان ابتدایی شهرستان طارم از دلایل بی‎انگیزگی تحصیلی دانش‌آموزان در درس ریاضی؛ مطالعه به روش پدیدار شناسی. پیشرفت‎های نوین در زوانشناسی و علوم تربیتی و آموزش و پرورش،2(11).

مقیمی، سیدمحمد، خنیفر، حسین، زروندی، نفیسه، جوکار، احمد، بیان معمار، سیداحمد و فرجی ارمکی، اکبر. (1389). مطالعه و بررسی رابطه بین عوامل آموزشی و افت تحصیلی در میان دانش آموزان پسر آموزشگاه های راهنمایی. مدیریت و برنامه ریزی در نظام های آموزشی، 3(4)، 144-160.

مولوی، پرویز، رستمی، خلیل، فدایی نائینی، علیرضا، محمدنیا، حسین و رسول‎زاده، بهزاد. (1386). بررسي عوامل مؤثر در كاهش انگيزه تحصيلي دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي اردبيل. سازمان نظام پزشکی جهموری اسلامی ایران، 25(1).

نوری، توران، وکیلی، کلثوم و محمدی، هاجر. (1402). بررسی علل مختلف بی انگیزگی دانش آموزان و راه های رفع آن. دوازدهمین کنفرانس ملی پژوهش های نوین در تعلیم و تربیت، روانشناسی، فقه و حقوق و علوم اجتماعی.

نوشادی، زینب، درخشان، حسن، توکلی یگانه، سهیلا و مصطفی‎پور، نادر. (۱۴۰۲). بررسی عوامل مؤثر در بی‎انگیزگی دانش­آموزان در درس ریاضی. پژوهش‎های معاصر در علوم و پژوهش‎ها، 5(48)، 46-60.

 هاشمی، امین، مطهری نیا، الهام و مطهری نیا، گلناز. (1402).   مروری بر بی انگیزگی تحصیلی و عوامل موثر بر آن. دومین کنفرانس ملی تازه های روانشناسی تکاملی و تربیتی.

Al Husaini, Y. N. S., & Shukor, N. S. A. (2022). Factors affecting students’ academic performance: A review. Res Militaris, 12(6), 284-294.

Al Shannag, Q. M., Tairab, H. H., Dodeen, H., & Abdel-Fattah, F. (2013). Linking teachers’ quality and student performance in the kingdom of saudi arabia and singapore: The impact of teachers’ background variableson     student performance. Journal of Baltic Science Education, 12(5), 652-665..

Chalmers, I., Hedges, L. V., & Cooper, H. (2002). A brief history of research synthesis. Evaluation & the Health Professions, 25(1), 12-37.

Chowdhury, S., & Halder, S. (2019). Motivational facilitators and barriers of adaptive academic help-seeking: A systematic review. Indian Journal of Health and Well-being, 12, 324-333.

Conesa, P. J., Onandia-Hinchado, I., Dunabeitia, J. A., & Moreno, M. Á. (2022). Basic psychological needs in the classroom: A literature review in elementary and middle school students. Learning and Motivation, 79, 101819.

Dewey, J. (1938). Experience and education. New York, NY: Macmillan.

Do Amaral, C. C., Romani-Dias, M., & Walchhutter, S. (2022). International Brazilian students: Motivators, barriers, and facilitators in higher education. SAGE Open, 1: 2158-2440.

Eisner, E. W. (2002). The arts and the creation of mind. New Haven, CT: Yale University Press.

Feng, Z., & Xiao, H. (2024). The impact of students' lack of learning motivation and teachers' teaching methods on innovation resistance in the context of big data. Learning and Motivation, 87, 102020.

Fernandez-Rio, J. (2017). Impact of a sustained Cooperative Learning intervention on student motivation. Physical Education and Sport Pedagogy, 22(1), 89-105.

Hamoud, A., Hashim, A. S., & Awadh, W. A. (2018). Predicting student performance in higher educationinstitutions using decision tree analysis. International Journal of Interactive Multimedia and Artificial Intelligence, 5, 26-31.

Howard JL, Chong JX, Bureau JS. 2020. The tripartite model of intrinsic motivation in education: A 30 year retrospective and meta-analysis. J.Pers, 88, 1268-1285.

Islam, F., Krishna, A., Kumar, D., & Kumari, S. (2025). Factors Influencing Academic Performance: An Empirical Study Using Predictive Analytics. Multidisciplinar (Montevideo), 3:51.

Mauliya, l., Relianisa, R. Z., &Rokhyati, U. (2020). Lack of motivation factors creating poor academic performance in the context of graduate English department students linguistic. Journal of Linguistic and Language Teaching, 6(2), 73-85.

Nishimura, T., & Komura, K. (2023). How to facilitate intrinsic aspirations: An intervention through self-determination theory perspectives. Learning and Motivation, 82, 101885.

Othman, W., Makrakis, V., Kostoulas-Makrakis, N., Hamidon, Z., Keat, O. C., Abdullah, M. L.,... Mat H. (2024). Predictors of Motivation and Barriers to ICT-Enabling Education for Sustainability. Sustainability, 2, 749- 789.

Saltürk A. (2021). A qualitative analysis on students’ perception on the concept of academic achievement and the barriers. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 49-67.

Sandelowski, M., & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer publishing company.

Schlotfeldt, D. (2018). Combating student apathy: Helping teachers create autonomy-supportive classrooms that foster motivation and higher achievement.‏ School of Education and Leadership Student Capstone Projects. 207. Retrievd from https://digitalcommons.hamline.edu/hse_cp/207

Steinmayr, R., Weidinger, A. F., Schwinger, M., & Spinath, B. (2019). The importance of students’ motivation for their academic performance–replicating and extending previous findings. Frontiers in Psychology, 10, 1730. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.01730

Suhaini, M., Ahmad, A., & Harith, S. H. (2020). Factors influencing student achievement: A systematic review. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(5), 550-560. https://doi.org/10.37200/IJPR/V24I5/PR201 720

‏Wang, L., & Chen, C. J. (2025). Factors affecting student academic performance: A systematic review. International Journal on Studies in Education (IJonSE), 7(1), 1-47. https://doi.org/10.46328/ijonse.276

Yusof, R., Harith, N. H. M., Lokman, A., Abd Batau, M. F., Zain, Z. M., & Rahmat, N. H. (2023). A study of perception on students’ motivation, burnout and reasons for dropout. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 13(7), 403-432.

---

[1] . Education

[2] . Conesa

[3]  .Hamoud

[4] . Student motivation

[5] . Islam

[6] . Feng

[7] . Nishimura & Komura

[8] . Al Husaini & Shukor

[9] . Suhaini

[10] . Steinmayr

[11] . Al Shannag

[12] . Othman

[13] . Do Amaral

[14] . Saltürk

[15]  .Chowdhury & Halder

[16] . Science Direct

[17]  .Scopus

[18]  .Springer

[19] . Elsevier

[20] .Critical Appraisal Skills Program

[21] . Schlotfeldt