بررسی تحلیلی اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا مسیح کاشانی

الموضوعات :

نیلوفر معصومه احمدی ¹ , محمّد علی خالدیان ² , حسنعلی حسنعلی عباسپور اسفدن ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.

تاريخ الإرسال : 16 الأربعاء , ذو القعدة, 1446 تاريخ التأكيد : 07 الثلاثاء , ذو الحجة, 1446 تاريخ الإصدار : 16 الخميس , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية: دانش پزشکی ایرانی, حکیم رُکنا, مضامین پزشکی, غزلیات.,

ملخص المقالة :

یکی از شاخصه‌های اصلی درونمایه‌های شعری شاعران به‌کارگیری اطلاعات علمی گوناگون است. بخش مهمّی از این مفاهیم علمی، مربوط به دانش پزشکی است که نقش جالب‌توجّهی را در آفرینش‌های ادبی بر عهده داشته و با تحلیل این مضامین بسیاری از ابهامات لغوی و زبانی موجود در آثار رفع می‌گردد. این پژوهش به بررسی دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رکنا کاشانی می‌پردازد. پژوهش حاضر بر آن است تا زمینه‌های درک صحیح مفاهیم سروده‌های شاعر را فراهم کند، جایگاه دانش پزشکی را در اشعارش نشان دهد، صاحب‌نظران علم پزشکی را به مطالعۀ آثار ادبی و بهره‌گیری از یافته‌های پزشکی گذشتگان ترغیب نماید و سبب احیای میراث گرانبهای فرهنگی و ادبی کشور شود. در این پژوهش بعد از ذکر کلیّات تحقیق و مباحث مقدماتی، با مطالعۀ اشعار، ابیات مرتبط با مضامین پزشکی استخراج و دسته‌بندی و تحلیل شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و براساس مستندات کتابخانه‌ای است. نتایج نشان می‌دهد، حکیم رکنا در اشعار خود، برای غنی‌سازی مطالب و بیان مفاهیم، از دانش پزشکی ایرانی بهره برده و به مباحث پزشکی شامل: انواع بیماری‌ها، راه‌های تشخیص بیماری، شیوه‌های درمانی، ادوات، مشاغل، اندام‌ها، اصطلاحات عمومی و باورهای عامیانۀ طبّی اشاره داشته است. به‌علاوه حکیم رکنا مضامین طبّی را دست‌آویزی برای مقاصد ادبی خود قرار داده و با به‌کارگیری آرایه‌های ادبی ازجمله: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز دست به آفرینش‌های ادبی زده و بر غنای ادبی اشعارش افزوده است.

المصادر:

الف- کتب 1- ابن سینا، حسین، (۱۳۸۹). قانون، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی، ۸ جلد، تهران: سروش.
2- آذر طلعت، امیر علی، (۱۳۷۸). شرح احوال و بررسی آثار و گزیده اشعار مسیح کاشانی حکیم رکنا، تهران: سروش.
3- جرجانی، سید اسماعیل، (۱۳۸۰). ذخیره خوارزمشاهی، ۵ جلد، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی ایران.
4- زاوش، محمّد، (۱۳۷۶). کانی‌شناسی در ایران قدیم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
5- صفا، ذبیح الله، (۱۳۷۸)، تاریخ ادبیات در ایران، ۵ جلد، تهران: فردوس.
6- عقیلی خراسانی، سیّد محمّد حسین، (۱۳۷۴)، مخزن‌الادویه، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
7- عمید، حسن، (۱۳۸۹)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد.
8- قزوینی، ملّا عبدالنبی فخر الزمانی، (۱۳۷۵)، تذکره میخانه، تهران: اقبال.
9- کاشانی، رکنالدین مسعود، (1016)، دیوان حکیم رکنا مسیح کاشانی، کاشان: دارالمؤمنین.
10- کزّازی، میر جلال الدین، (۱۳۹۲)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز.
11- معین، محمّد، (۱۳۸۱)، فرهنگ معین، ۲ جلدی، تهران: اَدِنا.
12- موحّد ابطحی، محمّد، (۱۳۹۶)، سنگ‌ها و خواص اعجاب‌انگیز، قم: عطر عترت.
13- نجفی، محمّد حسن، (۱۳۹۲)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ۴۳ جلد، تهران: اسلامیه.
14- نفیسی، علی اکبر، (۱۳۵۵)، فرهنگ نفیسی، ۵ جلد، تهران: خیّام.
15- وارینگ، فیلیپ، (۱۳۷۱)، فرهنگ خرافات، ترجمۀ احمد حجازان، تهران: مترجم.
16- هدایت، صادق، (۱۴۰۰)، فرهنگ عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه.
17- هروی، موفق الدین، (۱۳۷۱)، الابنیه عن حقایق الادویه، تهران: دانشگاه تهران.
ب- منابع انگلیسی 18- Dumitriu, S. (2002), Polymetric Biomaterials, New York: Marcel Dekker.
پ - مقالات 19- شاه حسینی، ناصرالدين؛ و شریفیان، محمّد علی، (۱۳۹۱)، «بررسی ساختاری دیوان خاقانی و حکیم رُکنا»، فنون ادبی، دورۀ ۴، شمارۀ 2، صص: ۱-۱۸.
20- شریفیان، محمّد علی، (۱۳۸۸)، «تحلیل سیمای شاه عبّاس در دیوان حکیم رُکنا و مقایسه با کتب تاریخی»، علوم انسانی فقه و تاریخ تمدن، دورۀ 6، شمارۀ 1، صص: ۷۷-۱۰۲.
21- عباسی، مریم، (۱۳۹۰)، «جایگاه تمیمه در طب عامیانه بوشهر»، تاریخ پزشکی، دورۀ 3، شمارۀ 6، صص: ۱۱۵-۱۲۲.
22- قاصد رضائی، شیوا؛ و ماحوزی، مهدی، (۱۳۹۳)، «سبک‌شناسی دیوان مسیح کاشانی و معرفی نسخ خطی آن»، بهار ادب، دورۀ ۷، شمارۀ 23، صص: ۱۴۹-۱۶۵.
23- فرضی، حمیدرضا؛ و سلطانی قدیم، حسین، (۱۳۹۶)، «بازتاب طب در طوطی‌نامۀ نخشبی»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 9، شمارۀ 34، صص: ۱۱۳-۱۵۶.
24- قدمی یزدی، الهام؛ غفاری، فرزانه؛ ربانی، مهتاب؛ و رستگاری، سیّد محمّد، (۱۳۹۰)، «تحلیل نزله و زُکام از نظر طب سنّتی و مروری بر موارد مرتبط آن در طب کلاسیک»، تاریخ پزشکی، دورۀ ۳، شمارۀ 9، صص: ۹۷-۱۱۸.

نص كامل:



فصلنامه بهارستان سخن؛سال21/شماره64/تابستان1403                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         75                                                                                                                                                                             

 بررسی تحلیلی اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا مسیح کاشانی

                نیلوفر معصومه احمدی¹، محمّد علی خالدیان*²حسنعلی عباسپور اسفدن³

چكيده

    یکی از شاخصه­های اصلی درون­مایه­های شعری شاعران بهره­گیری از اطلاعات علمی گوناگون است. بخش مهمّی از این مفاهیم علمی، مربوط به دانش پزشکی است که نقش جالب­توجّهی را در آفرینش­های ادبی بر عهده­ دارد و با شرح و تحلیل این مضامین بسیاری از ابهامات لغوی و زبانی موجود در آثار رفع می­گردد. این پژوهش به بررسی دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رکنا کاشانی می­پردازد. پژوهش حاضر بر آن است تا زمینه­های درک صحیح مفاهیم سروده­های شاعر را فراهم نماید، جایگاه دانش پزشکی را در اشعار شاعر نشان دهد، صاحب­نظران علم پزشکی را به مطالعۀ آثار ادبی و بهره­گیری از یافته­های پزشکی گذشتگان ترغیب نماید و سبب احیای میراث گرانبهای فرهنگی و ادبی کشور شود. در این پژوهش بعد از ذکر کلیّات، با مطالعۀ اشعار، ابیات مرتبط با مضامین پزشکی استخراج و دسته­بندی گردید و سپس مورد تحلیل قرار گرفت. روش تحقیق این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و براساس مستندات کتابخانه­ای است. نتایج نشان می­دهد، حکیم رکنا برای غنی­سازی مطالب و بیان مفاهیم، از دانش پزشکی ایرانی بهره­مند­ می­­گردد و به مباحث پزشکی شامل: انواع بیماری­ها، راه­های تشخیص بیماری، شیوه­های درمانی، ادوات، مشاغل، اندام­ها، اصطلاحات عمومی و باورهای عامیانۀ طبّی اشاره می­نماید. همچنین حکیم رکنا مضامین طبّی را دستاویزی برای مقاصد ادبی خود قرار می­دهد و به مدد آرایه­های ادبی چون: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز دست به آفرینش­های ادبی می­زند و غنای ادبی اشعارش را افزون می­نماید.

 

کلید واژه­ها: دانش پزشکی ایرانی، حکیم رُکنا، مضامین پزشکی و غزلیات.

 

 

1-مقدمه

    دانش پزشکی از جمله علومی به­­­ شمار می­آید که همواره برای بشر دارای اهمّیّتی روز افزون می­باشد. از بدو آفرینش انسان تا حال حاضر، این علم همگام با توسعۀ خود، در اندیشه و اذکار بشر نیز جلوه­نمایی نمود، آن چنان که می­توان در اکثر آثار، اشاراتی به این علم گران­سنگ را شاهد بود. پس از ظهور اسلام و به خصوص در ملّت­های غیر عرب از جمله ایران، ارزش و اهمّیّت دانش پزشکی روز ­به ­روز در زندگی و اذهان مردم افزایش یافت و با گذر زمان آثاری نیز در این زمینه به نگارش در آمد. از قرن چهارم هجری به بعد، متون فارسی دانش پزشکی، اثربخشی خود را بر افکار و اندیشه­های شاعران و نویسندگان نیک­طبع بر جای گذاشت. از این دوره به بعد کمتر اثری را می­توان یافت که جلوه­هایی از دانش پزشکی در آن نمایان نباشد. یکی از شاعران برجسته­ای که به ­گونه­ای ویژه در اشعارش از دانش پزشکی ایرانی و مضامین طبّی بهره می­برد، حکیم رُکنا مسیح کاشانی است. حکیم رُکنا از طبیبان حاذق و معروف زمان خودش می­باشد و به واسطۀ این شغل آبا و اجدادی، اطلاعات ارزنده­ای در این حیطه داشت؛ حکیم رُکنا به مسائل مذکور تنها از جهت نشان دادن مهارت و تبحّر خود در آن موضوعات نمی­پردازد بلکه، با بیان مطلبی طبّی به دنبال زیباتر بیان کردن آن نیز هست و به مدد آرایه­های ادبی و فنون بلاغی در بسیاری از موارد مضامین طبّی را دستاویزی برای بیان مقاصد ادبی خود قرار می­دهد و به آفرینش­های ادبی مبادرت می­نماید. امروزه در تحقیقات نوین و پژوهش­های میان­­رشته­ای، بسیار جای پژوهش­های پزشکی در متون ادبی خالی است و محققان این دو رشته کمتر به سراغ رشتۀ یکدیگر می­روند. قلّت منابع در این حوزه، سبب آن است که محقّقان جدید کمتر وارد چنین موضوعاتی شوند. از مهم­ترین دلایلی که ما را ترغیب به بررسی دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رکنا نمود این امر می­باشد تا باشد که با وجود کمبود منابع و محقّق در این حوزه، فتح­بابی شود تا بعد از این پژوهشگران کوشا بتوانند در این مسیر قدم­های بلندتری بردارند.  

 

      2-1- بیان مسأله

    یکی از شاخصه‌های اصلي درون­مایه‌های شعری شاعران اطلاعات و معارف علمي گوناگون است. بخش مهمّی از این مفاهیم علمي، مربوط­ به طب و مضامین طبّی است که نقش مهمّی را در آفرینش‌های ادبی بر عهده دارد. دانش پزشکی ایرانی بخشی جدایی­ناپذیر از فرهنگ و زندگی ماست و در تار و پود ادبیات ما نیز ریشه دارد، امّا متأسفانه کم­­توجّهی به علم پزشکی ایران باستان سبب گردید، به ناحق پزشکی ایران را به کشورهای دیگر آن زمان چون یونان نسبت دهند و دانش ایرانیان را نوعی الگوی بر گرفته از یونانیان بدانند. در حالی ­که یک شاهد موثّق برای رد چنین ادعایی، ادبیات کشور ماست. ادبیّات ما آینه­ای تمام­نما از جلوه­های دانش پزشکی ایرانی است. در شعر بسیاری از شاعران ما از جمله: خاقانی، سنایی، عطار، مولانا، سعدی و... این مفاهیم به وفور یافت می‌شود. همچنین حکیم رُکنا مسیح کاشانی نیز یکی از شاعران و طبیبان حاذقی می­باشد که به ­گونه­ای ویژه در اشعارش از دانش پزشکی ایرانی بهره می­برد. بنابراین بررسی این اصطلاحات در آثار شاعران زمینه­های درک صحیح مفاهیم سروده­های شاعر را فراهم می­سازد و جایگاه دانش پزشکی را در اشعار او نشان می­دهد. همچنین زمینه­ساز آشنایی با بسیاری از مفاهیم طبّی می­شود و صاحب­نظران علم پزشکی را به مطالعۀ آثار ادبی به منظور آگاهی از یافته­های طبّی گذشتگان ترغیب می­کند و سبب احیای میراث گرانبهای فرهنگی و ادبی کشور و عرضۀ آن به جهانیان می­شود. لذا علاوه­ بر علاقۀ فراوان و مطالعات مرتبط ما در این حیطه، این مسائل بسیار ما را به انجام این پژوهش راغب نمود، تا با طرح این موضوع در پژوهش مختص­ به رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، به بررسی مضامین مرتبط با این علم بزرگ ایرانیان، در دیوان شاعری توانمند بپردازیم که نخستین بار است در این حیطه، مورد بررسی قرار می­گیرد. بنابراین، پژوهش حاضر بر آن است که دانش پزشکی ایرانی را در غزلیات حکیم رُکنا کاشانی مورد تحلیل قرار دهد و با مطالعۀ اشعار و استخراج ابیات مرتبط و دسته­بندی و شرح مضامین از کتب معتبر پزشکی، پیچیدگی­ها و ابهامات اشعار را رفع نماید و با تحلیل مضامین طبّی نشان دهد چگونه حکیم رُکنا مضامین پزشکی را با بهره­گیری از صنایع بیانی مانند: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز، به پدیده­های ادبی بدل می­سازد و غنای ادبی اشعار را افزون می­نماید.

3-1- اهمّیّت و ضرورت پژوهش 

    این مسأله بسیار شایان توجه است  که گاهی پیچیدگی­های زبان و دشواری­های شعر به دلیل ورود اصطلاحات مختلف از جمله پزشکی به شعر است، انجام پژوهش­هایی در این زمینه و پرداختن به موضوعاتی چون یافتن اصطلاحات و مضامین پزشکی و شرح و تفسیر آنها، از بهترین روش­های ممکن برای رفع پاره­ای از ابهامات متون شعری از جمله دیوان حکیم رکنا مسیح کاشانی است. به علاوه شرح و توضیح این اصطلاحات راهنمایی جهت تصحیح کتب کهن ادبیات فارسی به شمار می­آید. اهمّیّت دیگر این پژوهش آن است که با انجام چنین پژوهش­هایی به­ روشنی می­توان دریافت که حکیم رکنا با بهره­گیری از مضامین پزشکی غنای افزون­تری به اشعار خود می­بخشد و آثار او با استفاده از موضوعات طب و داروشناسی و پرداختن به مقولات پزشکی مفاهیمی ژرف­تر می­یابند.

4-1- پیشینۀ پژوهش

    دانش پزشکی در ادبیّات ما پیشینه­ای بس دیرینه دارد. در طول تاریخ تألیفات ارزنده­ای بسیاری چون ذخیرۀ خوارزمشاهی، هدایه ­المتعلّمین فی طب، قانون و نیز آثار ادبی ارزنده­ای در زمینۀ پزشکی به تحریر در آمد. برای مثال می­توان «چهار مقالۀ عروضی سمرقندی» را ذکر کرد. به ­علاوه، در جای جای دواوین شعرای برجسته­ای مانند فردوسی، خاقانی، مولانا، سعدی، حافظ و... ردپایی از دانش پزشکی را می­توان یافت. در قرن معاصر نیز تلاش­هایی در زمینۀ تحلیل مضامین پزشکی برخی از آثار ادبی صورت پذیرفت. برای نمونه به کتاب­هایی مثل طب و مضامین طبّی و بازتاب آن در ادب فارسی و کتاب طبیبانه­های حافظ می­توان اشاره نمود. همچنین پایان­نامه­هایی نیز در این موضوع به تحریر رسید و در آن­ها علم طب در آثار عطار، سنایی، سعدی، مولوی و غیره مورد بررسی قرار گرفت. در مورد مسیح کاشانی پژوهش­ها انگشت­شمار است. نخستین اطلاعاتی که دربارۀ او وجود دارد، نوشته­های تذکره­های ادبی است. در چند دهۀ گذشته نیز پژوهش­های کم­شماری به شرح زیر دربارۀ حکیم رکنا به­ انجام رسید که اکثراً به تصحیح نسخ خطی او اختصاص داشت. این پژوهش­ها عبارتند از: 1- کتاب «شرح احوال، بررسی آثار و گزیده اشعار مسیح کاشانی، حکیم رکنا» اثر امیر علی آذر طلعت 2- رساله­ای با عنوان «تصحیح انتقادی جلد نخست دیوان مسیح کاشانی» به قلم محمّد علی شریفیان 3- مقالات «بررسی ساختاری دیوان حکیم رُکنا با رویکرد تأثیر اوضاع اجتماعی روی موسیقی شعر» و «بررسی ساختاری دیوان خاقانی و حکیم رُکنا و مقایسه با کتاب­های تاریخی» اثر محمّد علی شریفیان 4- مقالۀ «سبک­شناسی دیوان مسیح کاشانی و معرفی نسخ خطی این دیوان» اثر مهدی ماحوزی و شیوا قاصد رضایی 5- رساله­ای با عنوان «تصحیح انتقادی دیوان چهارم مسیح کاشانی» به قلم مهتاب استادی 6- پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد با عنوان «نقد و بررسی غزلیات مسیح کاشانی» اثر نرگس شمس 7- پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد با موضوع تصحیح غزلیات دیوان حکیم رکنا کاشانی به نگارش زهرا مهندس 8- پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد با موضوع تصحیح نسخه خطی حکیم رکنا اثر مریم بازداد 9- پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد با موضوع تصحیح نسخه خطی مجموعه­ای شامل هشت رساله به قلم فاطمه فنایی. در مجموع این پژوهش­ها شامل همین چند اثر مختصر است. لذا پژوهش حاضر برای نخستین بار به تحلیل لایه­های زیرین متن و واکاوی دانش پزشکی در غزلیات حکیم رکنا می­پردازد، باشد که بتواند در حل پاره­ای از ابهامات معنایی این مجموعه مؤثّر واقع شود.

5-1- روش تحقیق

    روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و براساس مستندات کتابخانه­ای است. در این پژوهش پس از مطالعۀ 723 غزل دیوان حکیم رُکنا و یادداشت­برداری از اصطلاحات و مطالب مرتبط با دانش پزشکی ایرانی، اطلاعات جمع­آوری و براساس چهارچوب کلی اثر و به صورت موضوعی به چند دسته اصلی تقسیم­بندی شد. بعد از استخراج شواهد از غزلیات حکیم رکنا، و یافتن مستندات مرتبط از کتب معتبر، مطالب و مضامین پزشکی مورد شرح و تفسیر قرار گرفت و سپس از منظر علم بیان به تحلیل مضامین پزشکی پرداخته شد و یافته­ها با ذکر شواهد مورد تبیین و ارائه قرار گرفت.

2- مبانی نظری تحقیق

2-1- حکیم رُکنا مسیح کاشانی

    «رکن ­الدین مسعود پسر حکیم نظام ­الدین علی، متخلّص به مسیح و مسیحی، از پزشکان و شاعران سدۀ دهم و یازدهم هجریست. خاندان او نیز از دیرباز پیشۀ پزشکی داشتند.» (صفا، 1378: 1193) حکیم رکنا در نیمۀ دوم قرن دهم (985- 1066 ق) در شهر کاشان تولّد یافت. وی افزون ­بر قریحۀ شاعری، طبیبی حاذق و خوشنویسی ماهر بود. (آذر طلعت، 1378: 14) حکیم رُکنا در دوران جوانی خود به دیوان شاه عبّاس اوّل رفت و به مقام طبابت دربار او دست یافت؛ همچنین از مدّاحان و خاصّان دیوان شاه عبّاس اول گشت. (قاصد رضائی و ماحوزی، 1393: 3) سال­ها بعد به­ علّت جانبداری شاه عبّاس از یکی از درباریان در مناظره­ای که میان حکیم رُکنا و او اتفاق افتاد، مسیح از شاه عباس رنجور ­گردید و دربار را ترک نمود و به دیار هند هجرت کرد. (شریفیان، 1388: 88) مسیح بعد از 32 سال به وطن خود بازگشت و سرانجام در سال 1066 هجری در کاشان، به دیار باقی شتافت. (شاه حسینی و شریفیان، 1391: 29) «حکیم رُکنا شاعری پر کار بود. او بیش از صد هزار بیت شعر سرود و سه دیوان نیز به نگارش در آورد.» (قزوینی، 1375: 504) البته برخی تذکره­ها تعداد دیوان­های او را پنج و برخی نه دیوان ذکر نمودند. به ­طور ­کل آنچه از آثار او برشمرده­اند عبارتند از: 1- مجموعۀ خیال 2- دیوان شعر شامل قصاید، رباعیات، قطعات و غزلیات 3- ساقی­نامه (مثنوی) 4- ساقی­نامه (ترکیب­بند) 5- رام و سیتا 6- قضا و قدر (مثنوی) 7- دیوان شعر شامل: قصاید، ترکیبات، قطعات و غزلیات 8- اثری در پزشکی به زبان عربی با نام «ضابطه العلاج». (آذر طلعت، 1378: 96) از حکیم نسخه­های خطی بسیاری وجود دارد. در این پژوهش از نسخه خطی دیوان او که در هجدهم شوال سال 1047 قمری در دارالمؤمنین کاشان به خط زیبای نستعلیق توسط شاگردش، تذهیب و کتابت شد و شامل قصاید، رباعیات، قطعات و غزلیات اوست، استفاده گردید. این دیوان شامل 29 قصیده، 95 رباعی، 22 قطعه و 723 غزل است. در این پژوهش 723 غزل او مورد بررسی قرار گرفت.

2-2- دانش پزشکی ایرانی

    دانش پزشکی علمی است که از طریق آن می­توان بر کیفیّات بدن انسان آگاهی یافت. هدف این علم حفظ صحّت بدن در موقع سلامت و اعادۀ آن در زمان بیماری است. (ابن سینا، 1389: 3) دانش پزشکی ایرانی، از کهن­ترین اشکال طب سنّتی است که براساس اخلاط اربعه صفرا، دم، سودا و بلغم می­باشد. پزشکان طب سنّتی شاخصۀ تعیین و درمان همۀ عارضه­ها را توجّه به مزاج بیماران می­دانستند. در دانش پزشکی ایرانی از همۀ عنصرهای موجود در طبیعت شامل: معدنی، حیوانی و گیاهی برای اصلاح مزاج بهره می­برند. عارضه­ای که با چیرگی یک خلط در بدن رخ می­نماید، با اصلاح و اعتدال آن رفع خواهد شد. حکما و اطبّای قدیم بر این باورند که عوامل بسیار گوناگونی بر سلامت و تندرستی یا بیماری افراد تأثیرگذارند. گاهی این عوامل مربوط به کیفیات جسمی و نفسانی فرد، مثل مزاج و اخلاط و قوای جسمی و درونی است و گاهی مربوط به عناصر موجود در طبیعت مثل آب، هوا، محیط زیست، خوراک، بهداشت و غیره می­باشد. (همان: 19) حکیم نیز در اشعارش از این عوامل غافل نبود و این نظریات را در اشعارش منعکس نمود. علم طب از جمله علومی است که مورد استفادۀ رشته­های مختلف علمی از جمله ادبیات است. ادیبان نیک اندیش با به مدد اصطلاحات و مفاهیم پزشکی، به مضمون­­سازی می­پردازند و به این مضامین، رنگ و جلایی خاص می­بخشند.

3- بحث و بررسی 

3-1- بیماری­ها

     حکیم رُکنا در غزلیاتش به (30) مورد از انواع بیماری­ها اشاره دارد که در جدول شمارۀ (1) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه برخی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

 

                جدول (1) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به بیماری­ها در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
آب مروارید برص پیله چشم درد خفقان رمد	1 1 1 1 1 1	سکته گری (جرب) وبا گنگ (لال) احولی تاری چشم	1 1 1 2 3 3	زُکام کَری سپیدی چشم لنگ آبله کوری	3 3 4 5 11 15	بارداری استسقا ابلهی بیهوشی خال افسردگی	17 19 31 31 51 52	اضطراب دیوانگی پوستی عشق­ مسمومیت جگرخون	56 65 82 130 145 281

3-1-1- زُکام

    یکی از بیماری­های مورد اشاره در غزلیات حکیم رُکنا «زُکام» است، که از جمله بیماری­های جسمی محسوب می­شود و در دستۀ بیماری­های تنفسی جای دارد. عارضۀ التهاب مخاط بینی را که غالباً با آبریزش بینی و گرفتگی همراه است زُکام می­نامند و آن از علل گوناگونی عارض می­شود. (مفیدی، 1375: 517) به تعبیری دیگر «زُکام، سرماخوردگی یا التهاب نزله­ای مجاری تنفسی فوقانی است که به علل عفونت ویروسی، میکروبی و یا آلرژی به وجود می­آید.» (دورلند، 1378: 265) برخی منابع، زکام را با «نزله» یکی دانسته­اند. این عارضه­ها به این دلیل یکسان هستند که هر دو از سیلان و روانی مغز به وجود می­آیند امّا عوام چیزی که در حلق می­ریزد را «نزله» و آنچه که از مسیر بینی فرو می­ریزد را به نام زکام تعبیر می­کنند. (ابن سینا، 1389: 306) «نزله یا زکام به دو دستۀ گرم و سرد تقسیم می­شوند.» (همان: 87) از توصیه­ها و شیوه­های درمان زُکام در طب سنّتی می­توان به موارد زیر می­توان اشاره نمود: گرم کردن سر، دود کردن عود و لادن، پرهیز از مصرف خوراکی­های نفاخ و شور و ترش و چرب، در نوع گرم زُکام فرد بیمار در طول سه روز فقط کشکابی که با عنّاب و سپستان و تخم خشخاش طبخ می­شود نوش جان کند، نوشیدن آب انار شیرین و خوردن سوپ­هایی که با نشاسته گندم طبخ می­شود سودمند است، در نوع سرد نزله مصرف سوپ­های نخاله گندم، آش­های گرم و ملیّن، عسل، روغن بادام و نیز استفاده از آب گرم مفید است. در نزله گرم جهت غلیظ شدن ماده رقیق توصیه به در دهان داشتن کتیرا و به­دانه می­شود، استشمام مُشک، بُخور سیاه­دانه و قرار دادن پنبۀ آغشته به روغن­های گرم در گوش نیز برای نزله سرد مفید فایده می­باشد. (قدمی یزدی، غفّاری و همکاران، 1390، 110) حکیم رُکنا بعد از ذکر گذر فصل سرد سال و رسیدن گل و موسم جان، دعوت به باده­نوشی و گل­ریزی می­کند و بخت را به کام می­داند و می­گوید:                                                                     

مگو فقیه به من باده از برای چه نوشی

مرا ز شدّت سرمای گُل همیشه زُکام است                                   (کاشانی، 1016: 93)

    سرمای طبیعت از علل بیماری زکام است امّا زکام مورد نظر حکیم رکنا از این سرما ناشی نمی­شود بلکه سرمای فراق و دوری از یار و سردی و بی­اعتنایی معشوق است که عامل ایجاد آن است. حکیم رکنا در این غزل از رسیدن گل و فصل بهار و متعاقب آن نیز از زکام سخن به میان می­آورد که بیانگر اشارۀ او به بیماری آلرژی یا زُکام بهاره و یا به اصطلاح تب یونجه است. «حالتی مشابه سرماخوردگی معمول، که به سبب حساسیت به پولن گل سرخ ایجاد شود. به تعبیری دیگر آن را سرماخوردگی ناشی از حساسیت به گل سرخ نامند.» (دورلند، 1378: 265) حکیم زکریای رازی نیز رساله­ای­ با عنوان شمیمه دارد که در مورد دلیل زُکام در فصل بهار و نیز در هنگام بوییدن گل سرخ سخن به میان می­آورد. در کتاب ذخیرۀ خوارزمشاهی سیّد اسماعیل جرجانی نیز فصلی از کتاب به آلرژی­های فصلی اختصاص دارد. از این بیت می­توان به سطح والای آگاهی حکیم از دانش پزشکی و این کتب ارزشمند پی برد. حکیم رکنا در این بیت اشاره­ای به یکی از روش­های درمان زکام که گرم کردن بدن است دارد و برای این منظور از باده که طبع گرمی دارد بهره می­برد. «مزاج شراب گرم و تر است.» (ابن سینا، 1389: 320) «باده، معده را گرم کند و طبیعت را بر فعل خویش قوّت ­دهد.» (هروی، 1371: 124) نکتۀ قابل توجّه دیگر در این بیت مخالفت فقیه از باده­نوشی است. در قرآن از فواید اندک باده در مقایسه با ضررهای بیشتر سخن می­رود. سوره نحل آیۀ 67 و سورۀ محمّد آیه 15 به فواید باده و سورۀ مائده آیۀ 90 به مضرات باده اشاره دارد. در فقه شیعه نیز تصریح می­شود که چیزهای حرام نمی­توانند به عنوان دارو مورد استفاده قرار گیرند. (نجفی، 1392: 450) با این وجود در قرآن حرمت باده مورد تصریح و تأکید می­شود و قدما نیز برای آن فواید طبّی قائل بودند از جمله: «رفع غم، بازکردن مجراهای تنفسی، گرم­کنندگی.» (ابن سینا، 1389: 320) حکیم باده را رفع کننده غم و سردی و زکام معرفی می­کند. در غزلی دیگر او به بیان احوال خود بعد از دیدار یار می­پردازد:

دانی که غنچه بهر چه زد عطسه و شکفت

بوی گل رخ تو شنید و زُکام کرد                               (کاشانی ،1016 :269)

    در این بیت نیز حکیم رکنا به زیبایی تمام بیماری زکام به ­ویژه زکام بهاره و تب یونجه و آلرژی­های ناشی از گردۀ گیاهان را بازتاب می­دهد. این بیت نمونه­ای هنرمندانه از تصویرگری و زیبایی­آفرینی حکیم رکناست که با استفاده از انواع آرایه­های ادبی تشبیه، تشخیص، استعاره و حسن­تعلیل به خلق این اثر ادبی و هنری مبادرت می­کند. حکیم با حسن­تعلیلی خیال­انگیز دلیل زکام و عطسه زدن و شکفتن غنچه را استشمام عطر رخ یار می­داند.

3-1-2- جگرخون (سوزجگر، دودجگر و...)

    از دیگر بیماری­های مورد اشاره در غزلیات حکیم رُکنا «جگرخون» است که در دستۀ بیماری­های کبدی قرار دارد. اغلب مردم در تکان­دهنده­ترین فجایع و مصیبت­ها که روحشان را می­آزارد، از اصطلاحاتی چون جگرخون، سوز جگر، دود جگر، آه و ناله استفاده می­کنند این اصطلاحات به شکلی رایج در عرصۀ ادبیات وجود دارد و در آثار شاعران و نویسندگان به وفور به کار می­رود. حکیم رکنا نیز در بسیاری از ابیات، غم و غصه و اندوه فراوان خود را به صورت کنایی و با تعابیر جگر خون، خونین دل و سوز جگر و... بیان می­نماید. این اصطلاحات چنان در آثار ادبی دارای جایگاه می­باشند که در نگاه اول کسی در پی چند و چون آنها بر نمی­آید، امّا با توجّه به نظر اغلب پزشکان مبنی بر اینکه واقعاً جگر می­سوزد می­توان از آنها برداشت پزشکی داشت بنابر اعتقاد ابن سینا کبد جزئی از بدن انسان یا حیوان است که محل پخته شدن غذا و پرورش تن می­باشد و مرکز داغ­ترین جای بدن است که غذا پس از پخته شدن در جگر تبدیل به خون می­شود و اگر پخته شدن زیادتر از حد معمولی باشد نوعی سوختن در جگر روی می­دهد. (ابن سینا، 1389: 40) وی همچنین معتقد است که سوختن جگر بر اثر سوء مزاج گرم کبد است که اگر کبد بر اثر این سوء مزاج به مرحلۀ پختگی برسد چیزی غلیظ و سیاه از بدن بیمار دفع می­شود که این چیز غلیظ و متعفن گوشت کبد است. (همان: 198) سیّد اسماعیل جرجانی نیز به سوختن جگر آدمی معتقد است و می­گوید: «آن چه از جگر آید، آن اجزای سوخته باشد که از جگر همی آید.» (جرجانی، 1380: 233) اصطلاح سوختن جگر ریشه در عقاید پزشکان گذشته دارد و مرتبط با یک بیماری مزمن کبدی است.

ما را که غیر خون دل خود خوراک نیست بس که روشن شدم از عکس رخ همچو مهش جوش زد گردون که سِرّ خلق بیرون افکند

بر سفره کسی ار نشینیم باک نیست                                (کاشانی، 1016: 77) در فضای دلم از دود جگر مهتاب است                                         (همان: 122) جمع شد دود دل من بر سرش سرپوش گشت                                         (همان: 145)

3-2- راه­های تشخیص بیماری

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به (8) مورد از انواع راه­های تشخیص بیماری اشاره دارد که در جدول شمارۀ (2) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (2) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به راه­های تشخیص بیماری در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
عرق (خوی) لرزه (رعشه)	7 10	تب رنگ چهره	14 17	ضعف لاغری	31 59	تنفس درد	81 115

3-2-1- تب

    «بالا رفتن غیر عادی درجه حرارت بدن از 37 درجه سانتیگراد یا 98 درجۀ فارنهایت به بالا را تب نامند.» (دورلند، 1378: 500) طبق تعریف ابن سینا در کتاب قانون، تب حرارت بیگانه­ای می­باشد که از قلب شعله­ور می­شود و به وسیلۀ خون و روان، این گرما از قلب به شریان­ها و رگ­ها انتقال می­یابد و سپس تمام بدن انسان آن چنان شعله­ور می­گردد که از کار عادی ناتوان می­ماند (ابن سینا، 1389: 5) تب همیشه مربوط به اختلالات بیولوژیکی نیست بلکه عدم تعادل در هویّت روانی و غوطه­ور شدن در فکر نیز باعث ایجاد تب می­شود. «گاهی رخ می­دهد که انسان از بس فکر می­کند و در بحر فکر غوطه می­خورد به تب روزانه مبتلا می­گردد.» (همان: 25) «برای رفع آن نیز، گاهی بیمار را رگ می­زدند.» (همان: 123) ابن سینا تب را به انواع مختلفی دسته­بندی می­کند: «تب روزانه، تب دق، تب­های سرد (تب لرز)، تب­های گرم، تب کهنه، تب لازم و...» (همان: 7) تب مورد اشارۀ حکیم رُکنا در ابیات زیر تب عشق است که بسیار پر حرارت و سوزان است و از شوق و اشتیاق به دیدار یار ناشی می­شود و از نظر حکیم بسیار سخت و جان­فرساست.

از بس که سیاهست درونم ز تب و تاب شعلۀ تب اول شب چون مرا در تن گرفت   از خیال روز هجران تو تب می­آیدم پیکرم از بس تب شوق تو دارد در لحد

قلعی کنم از دود جگر تابۀ شب را                               (کاشانی، 1016: 35) شمع از من در سحر تعلیم جان کندن گرفت                                          (همان: 91) می­رود صد روز محشر تا به شب می­آیدم                                        (همان: 343) مرغ اگر زان سَر پَرَد آتش فتد در بال او                                        (همان: 429)

3-3- شیوه­های درمانی و داروها

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به (42) مورد از انواع شیوه­های درمانی و داروها اشاره دارد. در جدول شمارۀ (3) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد

جدول (3) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به شیوه­های درمانی و داروها در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
حجامت احتما تریاق افیون نیل تباشیر عبیر	1 1 1 1 1 1 1	جراحی فصد معجون غالیه حنا روغن مغفرت	1 1 2 2 2 2 2	خشخاش عقیق مرجان شُکر لطف خدا ریحان شربت	3 4 5 5 6 8 10	گلاب یاقوت دُر سرمه نیشکر عنبر موسیقی	10 10 10 11 12 12 13	توتیا صبر مرهم شیر عود مُشک زر	17 18 19 19 19 24 29	دعا خرما عشق ناله باده لعل مزاج	29 31 34 52 69 71 92

 3-3-1- لعل

    «لعل جواهریست سرخ رنگ و قیمتی.» (رامپوری، 1388: 283) در قدیم لعل نبود و به این علّت در هیچ کتابی خواصش ذکر نشد. سبب ظهورش آن بود که زلزله­ای عظیم در قصبۀ بدخشان رخ داد و کوه­ها شکافت و کان لعل پدیدار گشت. (طوسی، 1363: 71) «شهر بدخشان لعل ندارد بلکه آن را از معادن دیگری به بدخشان می­آورند و به فروش می­رسانند و بدان شهره است. لعل انواعی دارد: رمانی، پیازی، تمری، لحمی، عنابی، بقمی، ادریسی، دوشابی، پیکانی، عقربی و قطبی.» (رامپوری، 1388: 283) لعل علاوه بر اینکه برای ساخت زیورآلات و اسباب شاهان و بزرگان به کار می­رود، دارای خواص و منافع طبّی نیز می­باشد. لعل، مزاجی گرم و خشک دارد. اگر فردی گردنبندی از لعل بر روی سینۀ خود بیاویزد از بیماری­های قلب و درد دل در امان می­ماند. اگر مقداری از لعل را آسیاب کنند و با گلاب بنوشند، برای خفقان و درد دل سودمند است. اگر دوده و گرد آن را بر روی پلک­های چشم بکشند برای تیرگی و تاری چشم مفید است و به چشم نیرو می­دهد. اگر کسی آن را به همراه داشته باشد از مرگ در امان می­ماند. اگر آن را به کودکان خود بندند، بدخویی و عصبانیت آنها را فرو می­نشاند و در خواب نمی­هراسد. اگر لعل آسیاب شود و آن را با گلاب و نبات مخلوط نمایند و به کسی بدهند تا بخورد، رنگ چهره­اش را گلگون می­­نماید و تیرگی و زردی را از بین می­برد و نشاط و شادی می­آورد. (زاوش، 1376: 135) «لعل یکی از کانی­های گرانبهاست و از داروهای حفظ اعتدال مزاج محسوب می­شود و آن را در مفرّحات ترکیب کنند.» (همان: 107) «استفاده از لعل برای درمان بیماری­های خونی و تنظیم فشار خون مفید است. لعل هیجانات و التهابات را آرام می­کند و سیستم­های عصبی را تقویت می­نماید.» (موحّد ابطحی، 1396: 65) در ادب فارسی گاهی شاعران برخی از پدیده­ها را از جهت رنگ و شکل و... به لعل تشبیه می­نمایند و معانی زیبایی را خلق می­کنند. برای مثال از جهت سرخی، می به لعل یا لب به لعل و یا اشک خونین به لعل تشبیه می­شود. چنانکه در ابیات زیر مشخص است حکیم رُکنا در غالب موارد لعل را استعارۀ مصرّحه از لب سرخ یار می­داند که سخنانی بس شیرین و نمکین بر لب دارد.

تاجر از لعل لبش خروارها قند آورد طعم ترشی را نفهمیدست طبع نازکت نمک پنداشتم زان لعل می­ریزد شکر دیدم

ور نمک خواهی هم آن لعل شکرخند آورد                                 (کاشانی، 1016: 182) سرکه چون بگذشت بر لعل تو شکر می­شود                                (کاشانی، 1016: 270) نمک را ای پرستاران شکر کردن توان نتوان                                            (همان: 410)

3-4- ابزار و ادوات پزشکی

   حکیم رُکنا در غزلیات خود به (5) مورد از انواع ابزار و ادوات پزشکی اشاره دارد که در جدول شمارۀ (4) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (4) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به ابزار و ادوات پزشکی در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
چنگاله	2	نشتر	8	پنبه	13	نمک	30	تیغ	58

3-4-1- نشتر

    «نوعی چاقوی کوچک نوک­دار دولبه برای جراحی.» (دورلند، 1375: 762) «وقتی برای خون گرفتن، رگزنی می­شود، فصّاد باید نیشتر را از میان انگشت شست میانی خود بگیرد و انگشت سبابه را آزاد بگذارد تا بتواند با آن رگ مورد نظر را در وضعی که می­خواهد نگاه دارد.» (الگود، 1387: 431) حکیم رکنا در غزلیات خود اغلب مفهوم پزشکی نیشتر را مدنظر دارد و از کاربردهای پزشکی آن یاد می­کند و در برخی ابیات نیز با استفاده از تعبیرات تشبیهی و استعاری مژۀ یار را همچون نیشتری از سمت یار به حساب می­آورد.

یک نیش غمزه زان صف مژگان مرا بس است نیشتر بر رگ من فاش مزن ای فصّاد  گداخت نشتر فصاد در رگم

از هر مژه زدن به دلم نیشتر چرا                               (کاشانی، 1016: 53) زان که هر قطرۀ خون راز نهان دگریست                                         (همان: 124) حدیث گرمی خونم ز نیشتر بشنو                                        (همان: 425)

 

 

3-5- مشاغل پزشکی 

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به (7) مورد از انواع مشاغل پزشکی اشاره دارد که در جدول شمارۀ (5) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (5) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به مشاغل پزشکی در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
عطار حجّام	2 2	قابله حکیم	2 2	فصّاد پرستار	3 5	طبیب	12

3-5-1- طبیب 

    «طبیب کسی است که از علم طب آگاهی دارد و به درمان بیماران می­پردازد.» (نجم­ آبادی، 1375: 18) «وظیفه طبیب آن است که از کیفیت یک حالت به علل پی برد. طبیب باید اندام­ها و وظایف آنها را به وسیلۀ تشریح و حس بشناسد و باید بداند که بیماری چگونه برطرف می­شود و تندرستی چگونه پایدار می­ماند.» (ابن سینا، 1389: 8) «در ایران باستان طبیبان به چند دسته طبقه­بندی می­شدند: چشم پزشک یا کحّال، دادپزشک (طبیب قانونی) و ستور پزشک (دام پزشک)» (مکنزی، 1388: 256) این واژه در ادبیات فارسی بازتاب گسترده­ای داشته است و اکثر شاعران به آن اشاره می­نمایند. حکیم رکنا نیز در غزلیات خود به طور مکرر از آن بهره می­برد و هم به مفهوم پزشکی آن اشاره دارد و نیز با استفاده از تعبیرات تشبیهی و استعاری معشوق را چون طبیبی درمانگر درد عشق می­داند.

شد تازه خوب جان مسیحا ز نغمه­اش در علاج من اگر تقصیر کردی مجرمی آورده­ام به سینه درون خنجر تو را

بلبل طبیب درد مسیحای خسته بود                             (کاشانی، 1016: 206) زان که من بیمار عشق و تو طبیب حاذقی                                         (همان: 447) یعنی طبیب بر سر بیمار برده­ام                                         (همان: 383)

3-6- باورهای عامیانۀ پزشکی

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به (5) مورد از باورهای عامیانۀ پزشکی اشاره دارد که در جدول شمارۀ (6) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (6) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به باورهای عامیانۀ پزشکی در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
ماه و دیوانگی	1	چشم زخم	4	افسون	17	آب حیوان	32	آفتاب	45

3-6-1- چشم زخم   

    «گزندی است که گمان می­رود از نگاه حسود یا بدخواه یا حتّی ستایش­گر به کسی یا چیزی می­رسد و برای رفع آن نیز به اقداماتی چون دود کردن اسفند، جای قدم شخص دارای این قدرت را با کارد بریدن و... دست می­زدند.» (صرفی، 1383: 109) از روش­های رفع چشم زخم، دود کردن اسفند است. «اسفند، نوعی گیاه علفی و سداب وحشی است که در آب و هوای معتدل می­روید.» (معین، 1381: 152) برای درد دندان و رفع چشم زخم بُخور آن سودمند است و نوشتن آن بر روی پارچه­ای کبود رنگ، رفع کننده سحر است. (عقیلی خراسانی، 1374: 352) از روش­های دیگر استفاده از تمیمه است. «تمیمه، مهره­هایی با خال­های سفید رنگ هستند که بر روی زمینه­ای سیاه یا برعکس می­کشند و در دور یک ریسمان یا تسمه به بند در می­آورند و همچون گردنبند بر گردن می­آویزند تا دفع­کنندۀ خطرات و بیماری­ها باشد.» (عباسی، 1390: 149) روش دیگر عین نعل است. ایرانیان بر این باورند که اگر بر سر در خانه نعل اسب بکوبند آن خانه و اهل آن مصون از چشم زخم حسودان خواهند شد. (وارینگ، 1371: 436) از روش­های دیگر نیل کشیدن می­باشد. رسم بر این بود که خطی از نیل بر چهرۀ کودکان زیباروی بکشند تا از چشم زخم حاسدان ایمن بمانند حتّی به منظور درمان شخصی که به علّت چشم زخم بیمار بود، مقداری زاج سفید و اسفند را به نیّت چشم­ زخم دود می­کردند. سپس از دودۀ آن، هفت جای بدن بیمار را نقطه­گذاری می­نمودند. (هدایت،1400: 57) «از روش­های دیگر بستن شاخ آهو، دندان گوزن و پنجۀ شیر بر گردن است.» (کزّازی، 1392: 270) به همراه داشتن حرز و پَتَر هم از شیوه­های دیگر می­باشد. پَتَر صفحه­ای است از جنس مس یا طلا یا فلزات دیگر که بر روی آن تعویذ و طلسم را می­نوشتند. حرز نوعی دعا بود که آن را بر کاغذی می­نوشتند و با خود نگه­داری می­­کردند. داشتن نقاب یا گذاشتن برقع بر چهره، از راه­های دیگر به حساب می­آید. روش دیگر همراه داشتن مهرۀ کبود می­باشد. معمولاً برای دفع چشم زخم مهرۀ کبود رنگی به بازوی کودکان و یا به گردن آنان می­آویختند. (همان: 144) حکیم رکنا نیز در بیت زیر این واژه را در مفهوم پزشکی آن به کار برده است.

نحس گردون اثر چشم خسیسان باشد

سعد افلاک ز فیض نظر مردان است                                 (کاشانی، 1016: 81)

3-7- اصطلاحات عمومی پزشکی

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به (19) مورد از انواع اصطلاحات عمومی طبّی اشاره دارد که در جدول شمارۀ (7) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (7) بسامد کاربرد اصطلاحات عمومی دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
داروخانه افلاطون بخیه زیره کافور	1 1 1 1 1	آب نبات شوربا دارالشفا سرکه اسپند	1 1 1 2 2	نسخه بالین کتان دارو خواب	3 10 15 45 46	بیماری مرگ جان عناصر اربعه	48 129 378 707

3-7-1- بخیه  

    واژۀ بخیه زدن به معنی قرار دادن بافت­های بدن در یک وضعیّت طبیعی است تا ترمیم انجام پذیرد. تاریخچۀ نخ­های بخیه جراحی به هزاران سال پیش برمی­گردد. در شروع قرن نوزدهم از نخ­های فلزی برای بخیه استفاده می­شد. در انتهای قرن نوزدهم از مواد مختلفی همچون ابریشم، کتان، پنبه، کنف، پوست درخت، موی حیوانات، روده گوسفندان و بز برای بخیه زدن و بستن زخم­ها استفاده می­شد. (دُمیتریو، 2002: 94) در بیت زیر حکیم رکنا این واژه را در مفهوم پزشکی آن به کار برده و سپس برای خلق یک تعبیر کنایی زیبا از آن مدد جسته است.

می­نماید سر به سر ویرانی عالم ز من

خوش به جای بخیه خود بر روی کار افتاده­ام                                  (کاشانی، 1016: 361)

3-8- اندام­ها و کارکرد آنها

    حکیم رُکنا در غزلیات خود به بیش از (11) مورد از انواع اندام­های بدن اشاره دارد که در جدول شمارۀ (8) بسامد هر یک ارائه گردید و در ادامه یکی از آنها مورد تحلیل و ارائه قرار می­گیرد.

جدول (8) بسامد کاربرد اصطلاحات مربوط به اندام­ها و کارکرد آنها در غزلیات حکیم رُکنا

اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد	اصطلاح	بسامد
دندان رگ ناخن	11 16 17	مشام کبد گوش	26 34 34	استخوان زبان چشم	55 70 615	قلب سایر اعضا	888 1475

3-8-1- قلب  

    «عضو عضلانی توخالی و پرقدرتی که مسئول رسانیدن خون اکسیژن­دار به بافت­های بدن و رسانیدن خون بدون اکسیژن به ریتن جهت تصفیه و اکسیژن­گیری است.» (دورلند، 1375: 592) «قلب از گوشتی سفت و نیرومند است تا از آسیب­ها محفوظ باشد. شکل و هیأت قلب صنوبری می­باشد و در نیامی بسیار سفت جای دارد به این علّت که سپری برای قلب باشد.» (ابن سینا، 1389: 504) حکیم رکنا در غزلیات خود به صورت مکرر به ذکر نام اعضای مختلف بدن اشاره دارد. در کتب معتبر پزشکی، هر یک از اعضای بدن فصلی مختص به خود دارد و به طور مفصّل نقش و کارکرد هر یک تشریح و بیان می­شود. حکیم رکنا نیز در غزلیات خود به وفور از این واژگان مدد می­جوید. حکیم با بهره­گیری مکرر از این اصطلاحات به خلق انواع ترکیبات تشبیهی و استعاری و مجازی و کنایی را مبادرت می­نماید و غنای ادبی اشعارش را فزونی می­­بخشد.

 

ز دشت سینۀ من زود بگذرید که گاه دلا اگر بتوانی دوای دردم کن تو در باغ دل من سروی و او نارون ای گل همچو طفلان روز و شب می­بندمت در مهد دل

سموم می­وزد و نیست یک پناه اینجا                                 (کاشانی، 1016: 42) بدست درد مده جان ناتوان مرا                                            (همان: 47) دهم آب از دو چشم تر تو را شام و سحر او را                                    ( کاشانی: 48) جبرئیل عشقم و گهواره می­جنبانمت                                            (همان: 85)

4- نتیجه­گیری 

4-1- در این پژوهش با آوردن شواهدی از اشعار حکیم رُکنا، به شناخت بیشتری از وی دست یافتیم و از نظرات شاعر در مورد دانش­های رایج زمانش از جمله پزشکی آگاهی یافتیم و نیز و پی بردیم که حکیم رُکنا چگونه از این علم برای بیان مفاهیم ذهنی خود مدد می­جوید.

4-2- حکیم رکنا در غزلیات خود به مباحث پزشکی از جمله انواع بیماری­ها، راه­های تشخیص بیماری، شیوه­های درمانی، ادوات، مشاغل، اندام­ها، اصطلاحات عمومی پزشکی و باورهای عامیانه طبّی اشاره دارد. هدف حکیم رکنا از کاربرد این اصطلاحات، آموزش دانش پزشکی به دیگران نمی­باشد بلکه او از این علم جهت تفهیم بیشتر مطالب مدنظرش بهره می­برد و با استفاده از انواع آرایه­های ادبی علم بیان از جمله تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز دست به آفرینش­های ادبی می­زند.

4-3- در این پژوهش توانستیم به شناخت نسبی از فواید و خواص برخی از داروها دست یابیم و نیز با برخی اندام­ها و کارکرد آنها، انواع بیماری­ها، راه­های تشخیص بیماری و... آشنا شویم.

4-4- پژوهش­هایی از این دست سبب می­شود تا ابهامات موجود در اشعار شاعر کاهش یابد، و نیز صاحب­نظران علم پزشکی به مطالعۀ آثار ادبی به ­منظور آگاهی از یافته­های پزشکی گذشتگان ترغیب شوند. بسیار شایسته است شاعران معاصر نیز پزشکی نوین و اصطلاحات آن را در آثارشان وارد کنند و نیز پیشنهاد می­شود که هر کدام از اصطلاحات طبّی چه در اشعار رکنا و چه در ادبیات فارسی به­ طور مجزا از سوی پژوهشگران علاقه مند مورد بررسی قرار گیرد تا نتایج آن در جامعه کاربردی شود.

4-5- از مجموعه مطالبی که در این پژوهش بیان شد، در می­یابیم که آشنایی با دانش پزشکی ایرانی، ما را در درک صحیح مفاهیم سروده­های شاعر مدد می­رساند و با اطلاع نسبی از این دانش می­توانیم به ظرافت­های پنهان در برخی ابیات پی ببریم و با خواندن اشعار به التذاذ ادبی دست یابیم.

4-6- حکیم رکنا مسیح کاشانی در غزلیات خود به (127) مورد از انواع مختلف اصطلاحات پزشکی ایرانی اشاره دارد. با توجّه به اینکه حرفۀ حکیم رُکنا طبابت است، وی آگاهی کاملی از این اصطلاحات دارد و با بسامد بالایی در حدود (6880) مرتبه در غزلیات خود از این اصطلاحات بهره می­برد. در جدول شمارۀ (9) به شرح زیر بسامد کاربرد هر یک از اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا ارائه گردید و سپس در ادامه در شکل شمارۀ (1) و (2) نمودار دایره­­ای و ستونی بسامد کاربرد هر یک از اصطلاحات مورد تبیین و ارائه قرار گرفت.

جدول (9) بسامد کاربرد اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا

عناوین	مشاغل پزشکی	باورهای عامیانه طبی	ادوات پزشکی	راه­های تشخیص بیماری	شیوه­های درمانی و دارویی	بیماری­ها	اصطلاحات عمومی	اندام­­ها
تعداد کل	7	5	5	8	42	30	19	11
بسامد کل	29	99	111	336	661	1010	1393	3241
درصد	0.42%	1.43%	1%	4%	9%	14%	20%	47%
درجه	1°	5°	5°	17°	34°	52°	72°	169°

 

شکل (1) نمودار ستونی بسامد کاربرد اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا

 

 

شکل (2) نمودار دایره­ای بسامد کاربرد اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا  

 

فهرست منابع و مآخذ 

الف- کتب

1- ابن سینا، حسین، (۱۳۸۹). قانون، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی، ۸ جلد، تهران: سروش.

2- آذر طلعت، امیر علی، (۱۳۷۸). شرح احوال و بررسی آثار و گزیده اشعار مسیح کاشانی، تهران: سروش.

3- الگود، سیریل لوید، (1387). تاریخ پزشکی ایران و سرزمین خلافت شرقی، تهران: امیرکبیر.

4- جرجانی، سید اسماعیل، (۱۳۸۰). ذخیره خوارزمشاهی، ۵ جلد، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی ایران.

5- دورلند، ویلیام، (1378). فرهنگ پزشکی دورلند، تهران: یادوارۀ کتاب.

6- رامپوری، غیاث­ الدین، (1388). غیاث اللغات، تهران: امیرکبیر.

7- زاوش، محمّد، (۱۳۷۶). کانی‌شناسی ایران قدیم، تهران: پژوهشگاه علوم.

8- صفا، ذبیح الله، (۱۳۷۸)، تاریخ ادبیات در ایران، ۵ جلد، تهران: فردوس.

9- طوسی، خواجه نصرالدین، (1363). تنسوخ نامۀ ایلخانی، تهران: اطلاعات.

10- عقیلی خراسانی، سیّد محمّد حسین، (۱۳۷۴)، مخزن ‌الادویه، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.

11- قزوینی، ملّا عبدالنبی فخر الزمانی، (۱۳۷۵)، تذکره میخانه، تهران: اقبال.

12- کاشانی، رکن ­الدین مسعود، (1016)، دیوان حکیم رکنا مسیح کاشانی، کاشان: دارالمؤمنین.

13- کزّازی، میر جلال الدین، (۱۳۹۲)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز.

14- معین، محمّد، (۱۳۸۱)، فرهنگ معین، ۲ جلدی، تهران: اَدِنا.

15- مفیدی، مصطفی، (1375). فرهنگ فشردۀ پزشکی آکسفورد، تهران: فرهنگان.

16- مکنزی، دیوید نیل، (1388). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

17- موحّد ابطحی، محمّد، (۱۳۹۶)، سنگ‌ها و خواص اعجاب‌انگیز، قم: عطر عترت.

18- نجفی، محمّد حسن، (۱۳۹۲)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ۴۳ جلد، تهران: اسلامیه.

19- نجم آبادی، محمود، (1384). دایره المعارف طب اسلامی، قم: مکتب اهل بیت(ع).

20- وارینگ، فیلیپ، (۱۳۷۱)، فرهنگ خرافات، ترجمۀ احمد حجازان، تهران: مترجم.

21- هدایت، صادق، (۱۴۰۰)، فرهنگ عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه.

22- هروی، موفق الدین، (۱۳۷۱)، الابنیه عن حقایق الادویه، تهران: دانشگاه تهران.

ب- منابع انگلیسی 

23- Dumitriu, S. (2002), Polymetric Biomaterials, New York: Marcel

 

Dekker.  

پ – مقالات

24- شاه حسینی، ناصرالدين؛ و شریفیان، محمّد علی، (۱۳۹۱)، «بررسی ساختاری دیوان خاقانی و حکیم رُکنا»، فنون ادبی، دورۀ ۴، شمارۀ 2، صص: ۱-۱۸.

25- شریفیان، محمّد علی، (۱۳۸۸)، «تحلیل سیمای شاه عبّاس در دیوان حکیم رُکنا و مقایسه با کتب تاریخی»، علوم انسانی فقه و تاریخ تمدن، دورۀ 6، شمارۀ 1، صص: ۷۷-۱۰۲.

26- صرفی، محمّد رضا، (1383)، «بازتاب باورهای خرافی در مثنوی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ 12، شمارۀ 15، صص: 103-128.

27- عباسی، مریم، (1390). «جایگاه تمیمه در طب عام بوشهر»، تاریخ پزشکی، دورۀ 3، شمارۀ 6، صص: 115-122.

28- قاصد رضائی، شیوا؛ و ماحوزی، مهدی، (۱۳۹۳)، «سبک‌شناسی دیوان مسیح کاشانی و معرفی نسخ خطی آن»، بهار ادب، دورۀ ۷، شمارۀ 23، صص: ۱۴۹-۱۶۵.

29- قدمی یزدی، الهام؛ غفاری، فرزانه؛ ربانی، مهتاب؛ و رستگاری، سیّد محمّد، (۱۳۹۰)، «تحلیل نزله و زُکام از نظر طب سنّتی و مروری بر موارد مرتبط آن در طب کلاسیک»، تاریخ پزشکی، دورۀ ۳، شمارۀ 9، صص: ۹۷-۱۱۸.

 

 

 

---

[1] . گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران. 

[2] . گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران. (نویسندۀ مسئول). 

[3] .  گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران