دیالکتیک «فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ» و «وَ جاهِدْهُمْ بِهِ»: مبانی قرآنی مقاومت و عدم تبعیت از کافران در پرتو آیه۵۲ سوره فرقان
الموضوعات : The political thought of the leaders of the Islamic Revolutionرضا ملازاده یامچی 1 , میثم شعیب 2
1 - دانشگاه فردوسی
2 - گروه فقه دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية: آیه ۵۲ فرقان, جهاد کبیر, عدم تبعیت از کافران, مقاومت اسلامی, دیالکتیک قرآنی,
ملخص المقالة :
با عنایت به ضرورت راهبردیِ بازخوانی مبانی قرآنی مقاومت در جهان معاصر، این پژوهش بر آیه ۵۲ سوره فرقان «فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبِیراً» تمرکز دارد. مسئله اصلی، تحلیل «دیالکتیک» مفهومی و عملیِ کمتربررسی‌شده میان دو فرمان این آیه به عنوان یک راهبرد واحد است. هدف تحقیق، واکاوی این دیالکتیک و استخراج مبانی نظری و عملی مقاومت و عدم تبعیت از کافران با استناد به منابع تفسیری و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و تحلیل محتوای کیفی است. یافته‌ها مؤید آن است که نهی قاطع از «اطاعت کافران»، به مثابه نفی هرگونه سلطه‌پذیری و حفظ استقلال هویتی، پیش‌شرط بنیادین و رکن اول مقاومت است. امر به «جهاد کبیر» به عنوان رکن دوم، با توجه به سیاق مکی، در درجه اول به مجاهدتی فکری، فرهنگی و تبیینی با محوریت «قرآن» (بِهِ) اشاره دارد؛ هرچند تفسیر «جهاد از طریق پایداری بر عدم اطاعت» (بِهِ) نیز وجهی قابل‌توجه و مؤید دیالکتیک درونی آیه است. وصف «کَبِیراً» نیز بر شدت، جامعیت ابعاد (فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی) و اهمیت این نوع جهاد دلالت دارد. نوآوری تحقیق در تحلیل همین رابطه دیالکتیکی سلب و ایجاب است که چارچوبی قرآنی، پویا و چندبعدی برای مقاومت (مبتنی بر اصول استقلال، کنشگری، جامعیت و ثبات قدم) در مواجهه با چالش‌های معاصر ارائه می‌دهد.
آلوسی، محمود بن عبدالله. روح المعاني.بیروت: دار الكتب العلمية، 1415 ه.ق.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد.تفسير القرآن العظيم.ریاض: مكتبة نزار مصطفى الباز، 1419 ه.ق.
ابن عرفه، محمد بن محمد.تفسير ابن عرفة.بیروت: دار الكتب العلمية، 2008 م.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر.تفسير القرآن العظيم.بیروت: دار الكتب العلمية، 1419 ه.ق.
ابوالسعود، محمد بن محمد. ارشاد العقل السليم الى مزايا القرآن الكريم.بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1983 م.
ابوحیان، محمد بن یوسف.البحر المحيط فى التفسير.بیروت: دار الفكر، 1420 ه.ق.
بغوی، حسین بن مسعود. معالم التنزيل.بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1420 ه.ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر.أنوار التنزيل و أسرار التأويل.بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1418 ه.ق.
پانی‌پتی، ثناءالله. التفسير المظهرى.کویته: مكتبة رشديه، 1412 ه.ق.
ثعلبی، احمد بن محمد.الكشف و البيان.بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1422 ه.ق.
خازن، علی بن محمد. لباب التأويل في معاني التنزيل.بیروت: دار الكتب العلمية، 1415 ه.ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد. السراج المنير.بیروت: دار الكتب العلمية، 1425 ه.ق.
دینوری، عبدالله بن محمد(ابن وهب). الواضح فى تفسير القرآن الكريم.بیروت: دار الكتب العلمية، 1424 ه.ق.
زمخشری، محمود بن عمر.الكشاف.بیروت: دار الكتاب العربي، 1407 ه.ق.
سمرقندی، نصر بن محمد.تفسير السمرقندى المسمى بحر العلوم.بیروت: دار الفكر، 1416 ه.ق.
شیخ‌زاده، محمد بن مصطفی.حاشيه محيى الدين شيخ زاده على تفسير القاضى البيضاوى.بیروت: دار الكتب العلمية، 1419 ه.ق.
صادقی تهرانی، محمد.الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن والسنه.قم: فرهنگ اسلامى، 1406 ه.ق.
طباطبایی، محمدحسین.الميزان في تفسير القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1390 ه.ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد.التفسير الكبير:تفسير القرآن العظيم.اربد: دار الكتاب الثقافي، 2008 م.
طبرسی، فضل بن حسن.تفسير جوامع الجامع.قم: حوزه علميه قم، مركز مديريت، 1412 ه.ق.
طبرسی، فضل بن حسن.مجمع البيان في تفسير القرآن.تهران: ناصر خسرو، 1372 ه.ش.
طبری، محمد بن جریر.جامع البيان فى تفسير القرآن.بیروت: دار المعرفة، 1412 ه.ق.
طوسی، محمد بن حسن.التبيان في تفسير القرآن.بیروت: دار إحياء التراث العربي، [بی تا].
فضل الله، محمد حسین.من وحى القرآن.بیروت: دار الملاك، 1419 ه.ق.
فخر رازی، محمد بن عمر.التفسير الكبير (مفاتيح الغيب).بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1420 ه.ق.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی.تفسير الصافي.تهران: مكتبة الصدر، 1415 ه.ق.
قاسمی، جمال‌الدین.تفسير القاسمي المسمى محاسن التأويل.بیروت: دار الكتب العلمية، 1418 ه.ق.
قشیری،عبدالکریم بن هوازن.لطائف الاشارات.قاهره:الهيئة المصرية العامة للكتاب،2000 م.
قطب، سید. فى ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق، 1425 ه.ق.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا.تفسير كنز الدقائق وبحر الغرائب. تهران: ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. سازمان چاپ و انتشارات، 1368 ه.ش.
قرطبی، محمد بن احمد.الجامع لأحكام القرآن.تهران: ناصر خسرو، 1364 ه.ش.
کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله.زبدة التفاسير.قم: مؤسسة المعارف الإسلامية، 1423 ه.ق.
مدرسی، محمدتقی.من هدى القرآن.تهران: دار محبي الحسين، 1419 ه.ق.
مراغی، احمد مصطفی.تفسير المراغى.بیروت: دار الفكر، [بی تا].
مکارم شیرازی، ناصر.تفسير نمونه.تهران: دار الكتب الإسلامية، 1371 ه.ش.
نهاوندی، محمد.نفحات الرحمن فى تفسير القرآن.قم: موسسة البعثة، مركز الطباعة والنشر، 1386 ه.ش.
واحدی، علی بن احمد.الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز.بیروت: دار القلم، 1415 ه.ق.
وب‌سایت
سایت مقام معظم رهبری. https://farsi.khamenei.ir/newspartindex?tid=12938. (آخرین بازدید: ۱۲ مه ۲۰۲۵).
