معرفی و بررسی کلیات دیوان عبدالرحمن مشفقی بخارایی

الموضوعات : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

علی عین علی ¹

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

تاريخ الإرسال : 04 الإثنين , ذو الحجة, 1445 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ الإصدار : 05 الأربعاء , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: تصحیح انتقادی, ‌ نسخه خطی, عبدالرحمن مشفقی بخارایی, مکتب وقوع, شاعران قرن دهم ,

ملخص المقالة :

عبدالرحمن مشفقی بخارایی، شاعر صاحب‌نام ماوراءالنهر، در نیمۀ نخست قرن دهم به دنیا آمد. وی در روزگاری می‌زیست که حکّام و ملوک‌الطوایف، در سایۀ حکومت صفوی در ایران حکم می‌راندند. وی در ملازمت دربار شیبانیان بود؛ این ملازمت دیری نپایید و مشفقی شاعر، سمرقند را به سبب نفاق امرا ترک کرد و به لاهور رفت و ملازم اکبرشاه گورکانی شد. اقامت در لاهور و هند به زودی برای شاعر به پایان رسید، دوباره به ماوراءالنهر رفت و به حضور عبدالله‌خانِ شیبانی رسید و به مقام ملک‌الشعرایی دربار منصوب شد تا زمانی که وفات یافت. بر اساس یافته‌های این پژوهش؛ شعر مشفقی عاری از تعقیدات تلفظی و معنوی است و به لحاظ مضمون‌آفرینی، طنازی در شعر و تنوع قوالب شعری نیز درخور توجه است. در شعر او ایراد دستوری و ترکیب‌سازی کمتر دیده می‌شود. خلاقیت وی در قالب‌سازی‌های نو در شعر است: مانند مثلث مرکب، قصیدۀ ترکیب‌مستزاد و مخمّس تضمین. او برخلاف دیگر شعرای وقوعی، با لقب‌هایی مانند کلوچه‌پز، قصاب، شاطر و... که در این عصر به وفور یافت می‌شود، دغدغه‌ای فراتر از تفنّن شعری داشت؛ برخی از تذکره‌نویسان او را «سلمانِ عصر» خوانده‌اند. مشفقی عمر پنجاه سالۀ خود را در اوج مکتب وقوع و تکوّن سبک هندی گذراند. یافته‌های این مقاله پس از بررسی و تدقیق نسخۀ منقّح کلیات دیوان مشفی با مقابلۀ شش نسخه بدل بود و اجمالاً سعی شده است که تا حد امکان به معرفی شاعر و آثاراش پرداخته شود.

المصادر:

اته، هرمان (1337) تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه و حواشی: دکتر رضا شفق زاده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
احرارف (1959) منتخبات عبدالرحمن مشفقی، استالین‌آباد(دوشنبه): نشریات دولتی تاجیکستان.
بدوائی، عبدالقادر (1380). منتخب‌التّواریخ. تصحیح مولوی احمدعلی صاحب و با مقدّمه و اضافات توفیق سبحانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بقائی بخارائی، محمدعارف (1394). تذکرة مجمع الفضلا، تحقیق محمد خشکاب. تهران: منشور سمیر.
بلیانی اصفهانی، تقی‌الدّین محمد (1389). عرفات العاشقین و عرصات‌العارفین. تصحیح ذبیح الله صاحبکاری-آمنه فخر احمد. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
بیگدلی شاملو(آذر)، لطفعلی بیگ (1388). آتشکدۀ آذر. تصحیح میرهاشم محدّث. تهران: امیرکبیر.
خاتمی، احمد (1371) سبک هندی و دورۀ بازگشت ادبی، تهران: بهارستان.
خوشگو، بندر ابن داس (1390). سفینۀ خوشگو. تهران: مجلس شورای اسلامی، موزه و مرکز اسناد.
خیامپور، عبدالرسول (1370). سخن و سخن‌وران. تهران: طلایه - چاپ‌خانه فجر اسلام.
داغستانی، واله (1384). تذکرۀ ریاض‌الشعرا. مقدمه و تصحیح: محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
رازی، امین احمد (1389). تذکرۀ هفت اقلیم. تهران: سروش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1354). «انواع ادبی و شعر فارسی». مجلۀ خرد وکوشش. دانشگاه شیراز. دفتر دوم و سوم: 119-96.
شمس لنگرودی، محمدتقی (1375) مکتب بازگشت، تهران: مرکز.
شمیسا، سیروس (1393) سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.
صبا، مولوی محمد مظفّر حسین (1343). تذکره روز روشن. تهران: چاپ اسلامیه.
صفا، ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.
صفوی، سام‌میرزا (1314). تحفۀ سامی. با تصحیح و مقابلۀ وحید دستگردی. تهران: مطبعۀ ارمغان.
عینی، صدرالدّین (1959). نمونۀ ادبیات تاجیک. با پیشگفتار ابوالقاسم لاهوتی. سمرقند: چاپ‌خانۀ نشریات مرکزی خلق اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.
گلچین معانی، احمد (1374). مکتب وقوع. مشهد: دانشگاه فردوسی.
ــــــــــــ (1363). تاریخ تذکره‌های فارسی. تهران: سنایی.
ــــــــــــ (1359). تذکرۀ پیمانه-در ذکر ساقی‌نامه‌ها و آثار ساقی‌نامه‌سرایان. مشهد: دانشگاه فردوسی.
گوپاموی، محمدقدرت (1336). تذکرۀ نتایج‌الافکار. بمبئی: چاپ‌خانۀ سلطانی.
مدرس تبریزی، محمدعلی (بی تا). ریحانه‌الادب. تبریز: کتاب‌فروشی خیّام.
مشفقی بخارایی، عبدالرحمن (1403) کلیات دیوان مشفقی بخارایی. مصحّح: علی عین علی. سمنان: سِمینا.
مصفی، ابوالفضل (1375). فرهنگ اصطلاحات نجومی. تبریز: انتشارات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
مطربی، محمد اصم (1382). تذکره‌الشعّرا. با مقدمۀ علی رفیعی، علاء مرودشتی. تهران: میراث مکتوب.
موسوی گرمارودی، سیدعلی (1392). به‌گزینۀ شعر عبدالرحمن مشفقی بخارایی. تهران: هرمس.
مؤتمن، زین‌العابدین (1361) شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.
ناصری، احسان (1397). دزدانه نگاه - گزیده‌ای چند از شاعران مکتب وقوع-قرن دهم. تهران: سیب سرخ.
نثاری، سیدحسن (1377). تذکرۀ مذکّر احباب. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: سعدی.
نواب صدیق، حسن خان (1386). تذکرۀ شمع انجمن، یزد: دانشگاه یزد.
نوریان، مهدی و دیگران (1400). «شاعری از بخارا بازشناخت مشفقی بخارائی و ضرورت تصحیح و انتشار کلیّات او به همراه معرفی کامل‌ترین نسخۀ دیوان شاعر» مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسی: جلد چهل و نهم، سال سیزدهم شمارۀ 1.