مطالعه دژشهر سمیران در دوران اسلامی بر اساس متون تاریخی و گونه‌شناسی سفال

الموضوعات : Islamic Archaeology

علیرضا رستمی ¹ , امیر هاشم‌پور مافی ² , فرزاد مافی ³

1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
2 - استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
3 - استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

تاريخ الإرسال : 19 السبت , ذو القعدة, 1446 تاريخ التأكيد : 03 الإثنين , صفر, 1447 تاريخ الإصدار : 28 الجمعة , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: "طارم", "مسافریان", "سفال زرین¬فام", "کوباچه", "سلادن", "آبی و سفید", "اسگرافیاتو",

ملخص المقالة :

دژشهر سمیران، شامل بقایای یك قلعه و شماری از مقابر و مکان­های پراکندۀ واقع بر تپه‌های اطراف آن است که در حاشیۀ رودخانه قزل‌اوزن، در بخش طارم سفلی واقع شده است. پس از ساخت و آبگیری سد منجیل در اوایل دهۀ چهل شمسی، دسترسی به این مجموعه مختل و در زمرۀ محوطه‌های باستانی در معرض خطر تخریب قرار گرفت. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی، بر اساس داده‌های بررسی میدانی، همچنین اطلاعات متون تاریخی به انجام رسیده است. هدف از این پژوهش که پرسش­های مطرح شده نیز در همین راستا قرار دارد، شناسایی دوره­های استقراری دژشهر سمیران پس از اسلام، بر اساس مواد فرهنگی باستان­شناختی، عموماً گونه­شناسی قطعات سفال و مقایسۀ نتایج حاصله با اطلاعات متون تاریخی پیرامون دوره یا دوره­های حیات این شهر است. برای دستیابی به هدف این پژوهش، ضمن پیمایش سطح محوطه، سفال­های 18 منطقه مختلف در مجموعۀ دژشهر سمیران گردآوری، طراحی و عکاسی شده و بر اساس نوع و ویژگی­های سفال، قطعات مذکور تقسیم­بندی­ و گاهنگاری شده است. بر این اساس، شاخص­ترین انواع سفال­های مجموعه سمیران عبارتند از سفال­های زرین­فام، کوباچه، سلادن، آبی­و­سفید، اسگرافیاتو و سفال با لعاب لاجوردی. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که سفال­های مجموعۀ سمیران عمدتاً مربوط به قرون چهارم تا هشتم دورۀ اسلامی هستند که از این نظر تاحد زیادی با اطلاعات مندرج در متون دورۀ اسلامی، دربارۀ دورۀ شکوفایی و آبادانی دژشهر سمیران مطابقت دارد. بااین­حال برخلاف اطلاعات مبهم متون تاریخی، شواهد باستان­شناسی موجود حاکی از تداوم استفاده از بخش مرکزی دژشهر سمیران در عصر تیموری و صفوی است. در مجموع، تلفیق شواهد باستان­شناسی و تاریخی حکایت از رونق و گسترش دژشهر سمیران در قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی، بویژه در دورۀ زمامداری مسافریان، سلجوقیان و ایلخانان مغول دارد. در دورۀ تیموری و صفوی، باوجود اهمیت دژ سمیران، شهر مذکور از رونق گذشته فاصله گرفته و سپس به تدریج در ورطۀ اضمحلال و فراموشی افتاده است.

المصادر:

ابودلف، (1342). سفرنامه ابودلف در ایران. مترجم، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمه ابوالفضل طباطبایی، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
اعتماد¬السلطنه، محمدحسن بن على (1367). ‏مرآة¬البلدان‏. تصحیح عبدالحسین نوایى و هاشم محدث، ‏تهران: دانشگاه تهران.‏
البغدادى، ابن¬عبد¬الحق، صفى¬الدین عبدالمومن (1412ﮬ.ق). مراصد الإطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع‏. مصحح: بجاوى، على محمد، بیروت: دار الجیل.‏
آلن، جیمز ویلسن (۱۳۸۳). سفالگری اسلامی. ترجمه مهناز شایسته¬فر. تهران: مؤسسة انتشارات هنر اسلامی.
بارتولد، واسیلی ‌ولادیمیروویچ. (1358). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. مترجم حمزه سردادور، تهران: انتشارات توس.
بحرانی پور، حنان و خانمرادی، مژگان (1400). بررسی تغییرات فرهنگی منطقۀ زرندیه از دورۀ مس و سنگ تا دوران اسلامی، بر اساس نتایج بررسی باستان‌شناختی. مطالعات باستان شناسی ایران، ۱۳(۱).
بردلی، هریت (1386). دگرگونی ساختارهای اجتماعی، طبقه و جنسیت. ترجمه محمود متحد، تهران: انشارات آگه.
پوپ، آرتور (1378). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. جلد چهارم: سفالگری، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، ترجمه فاطمه کریمی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ترکمنی¬آذر، پروین (1384). دیلمیان در گسترۀ تاریخ ایران. تهران: انتشارات سمت.
توحیدی، فائق (1379). فن و هنر سفالگری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت).
جهانی، ولی (1382). گزارش مقدماتی گمانه زنی محوطه تاریخی خوری هفت سو دغنان. گزارش¬های باستان¬شناسی 2، میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران.
حسن، زکی¬محمد (1377). هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: صدای معاصر.
حموى، یاقوت¬بن¬عبد الله (1380). ‏معجم البلدان. ترجمه على¬نقى منزوى،‏ تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور (پژوهشگاه).
حموى، یاقوت بن عبدالله‏ (1995). معجم البلدان،‏ بیروت: دار صادر.
رامین، علی (1387). مبانی جامعه¬شناسی هنر. تهران: انتشارات نی.
ستوده، منوچهر (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته¬کوه¬های البرز. تهران: انتشارات طهوری.
ضیاءآبادی، آرش (1401). دژ سمیران پایتخت حکمرانان محلی دیلمیان در طارم (آل مسافر، 330 ه.ق). اثر، دوره 43، شماره 4، صص 710-.700
عباس¬نژاد سرستی، رحمت، علی¬محمدی، مرضیه، قمری فتیده، محمد (1399). تحلیل سازمان تولید و استانداردسازی در یک جامعۀ باستانی: رهیافتی به نقش¬های سفال¬های تل باکون الف. جامعه¬شناسی تاریخی، ۱۲(۲)، 388-365.
عربانی، اصلاح (1374). کتاب گیلان (1). تهران: انتشارات گروه پژوهشگران ایران.
فراهانى، محمدحسین¬بن¬مهدى (1362). ‏سفرنامه میرزا محمدحسین¬فراهانی‏. مصحح مسعود گلزارى. تهران: فردوسی.‏
کرمر، جوئل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کسروی، احمد (1353). شهریاران گمنام. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کلج، محمدرضا و ذوالفقار کشاورز (1398). کاوش فضای موسوم به چهارطاقی در مجموعه سمیران. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان قزوین، (منتشر نشده).
کریمی، فاطمه، محمد یوسف کیانی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چ اول.
لاهیجی، محمد مهدوی (1395). جغرافیای گیلان. انتشارات حوزۀ هنری گیلان.
طارمیان ح (1387). بررسی باستان‌شناختی محوطه¬های باستانی بخش غربی طارم سفلی قزوین. پایان‌نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
عالی، ابوالفضل (1383). گزارش فصل اول بررسی وشناسایی باستان‌شناسی حوزه آبریز ابهررود (شهرستان ابهرو خرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.
عالی، ابوالفضل (1384). گزارش فصل دوم بررسی وشناسایی باستان‌شناسی حوزه آبریز ابهررود(شهرستان ابهروخرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.
مرعشی، میرسیّدظهیرالدین‌بن نصیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به کوشش محمّدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
مستوفی، حمدالله قزوینی (1362). نزهة القلوب. به اهتمام گای لیسترانج، تهران: دنیای كتاب.
موافقی، امیر، چوپان دستجردی، محمدحسین، رکرک، بهروز، یاحقی، عفت، نگهدارزاده، عیسی، کشاورزخانی، ذوالفقار، ضیاءآبادی، آرش (1396). روش نوترون رادیوگرافی برای تشخیص نقوش و آسیب¬های کوزۀ باستانی سمیران در راکتور تحقیقاتی تهران. تابش و فناوری هسته¬ای، ۴(۴)، 30-22.
موسوی، سید مهدی، رحمت عباس نژاد و محمود حیدریان (1386). گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت (فصل اول،1385). مجموعه مقاله‌های نهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران.
نادری، بقراط (1359). نگاهی گذرا بر گیلان و آثار تاریخی آن قلعه شمیران. مجله اثر، شماره پیاپی 2، 3، 4، تابستان، پاییز و زمستان، صص 176-184.
ناصرخسرو (1398). سفرنامه. ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: نشر مرکز
نگهبان، عزت الله (1376). مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران. سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
نیک¬خواه، هانیه، خزایی، محمد، حاتم، غلامعلی، نیستانی، جواد (1390). بازتاب شکل¬گیری دو پدیده اجتماعی بر سفال‌های زرین¬فام دورۀ سلجوقیان؛ پیدایش طبقه متوسط و مردمی شدن هنر. مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش¬نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، ۳(۹)، 125-107.
ویلی، پیتر (1374). قلاع حشاشین. ترجمه و حواشی علی¬محمد ساکی. تهران: انتشارات علمی.

Danti, M. D. (2004). The Ilkhanid heartland: Hasanlu Tepe (Iran) period I (Vol. 2). University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
Golombek, L. (1999). The mystery of Kubachi wares. In C. Melville (Ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies (pp. 407–417). Wiesbaden.
Hillenbrand, R. (1974). The tomb towers of Iran to 1550. Oxford: University of Oxford Press.
Keall, E. J., & Keall, M. (1981). The Qaleh Yazdigird pottery: A statistical approach. Iran, 19, 145–160.
Kleiss, W. (1970). Bericht über Erkundungsfahrten im Iran im Jahre. Berlin: Reimer.
Matthews, R. (2003). The archaeology of Mesopotamia. London: Routledge.
Rawlinson, M. (1839). Notes on a march from Zohab, at the foot of Zagros, along the mountains to Khuzistan (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 9, 2–116.
Treptow, T. (2007). Daily life ornamented (Oriental Institute Publications No. 26). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.
Watson, O. (1985). Persian lustre ware. London: Faber and Faber.

نص كامل:



151                                                                                          مطالعه دژشهر سمیران در دوران اسلامی بر اساس متون تاریخی و گونه‌شناسی سفال

پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۷، شمارة ۳۲، بهار و تابستان ۱۴۰۴

مطالعه دژشهر سمیران در دوران اسلامی بر اساس متون تاریخی و گونه‌شناسی سفال

علیرضا رستمی1، امیر هاشم‌پور مافی2، فرزاد مافی3

۱ دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران. 

۲ استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]

۳ استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

 

چکیده		اطلاعات مقاله:
دژشهر سمیران، شامل بقایای یك قلعه و شماری از مقابر و مکان­های پراکندۀ واقع بر تپه‌های اطراف آن است که در حاشیۀ رودخانه قزل‌اوزن، در بخش طارم سفلی واقع شده است. پس از ساخت و آبگیری سد منجیل در اوایل دهۀ چهل شمسی، دسترسی به این مجموعه مختل و در زمرۀ محوطه‌های باستانی در معرض خطر تخریب قرار گرفت. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی، بر اساس داده‌های بررسی میدانی، همچنین اطلاعات متون تاریخی به انجام رسیده است. هدف از این پژوهش که پرسش­های مطرح شده نیز در همین راستا قرار دارد، شناسایی دوره­های استقراری دژشهر سمیران پس از اسلام، بر اساس مواد فرهنگی باستان‌شناختی، عموماً گونه­شناسی قطعات سفال و مقایسۀ نتایج حاصله با اطلاعات متون تاریخی پیرامون دوره یا دوره­های حیات این شهر است. برای دستیابی به هدف این پژوهش، ضمن پیمایش سطح محوطه، سفال­های 18 منطقه مختلف در مجموعۀ دژشهر سمیران گردآوری، طراحی و عکاسی شده و بر اساس نوع و ویژگی­های سفال، قطعات مذکور تقسیم­بندی­ و گاهنگاری شده است. بر این اساس، شاخص‌ترین انواع سفال­های مجموعه سمیران عبارتند از سفال­های زرین­فام، کوباچه، سلادن، آبی­و­سفید، اسگرافیاتو و سفال با لعاب لاجوردی. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که سفال­های مجموعۀ سمیران عمدتاً مربوط به قرون چهارم تا هشتم دورۀ اسلامی هستند که از این نظر تاحد زیادی با اطلاعات مندرج در متون دورۀ اسلامی، دربارۀ دورۀ شکوفایی و آبادانی دژشهر سمیران مطابقت دارد. بااین­حال برخلاف اطلاعات مبهم متون تاریخی، شواهد باستان­شناسی موجود حاکی از تداوم استفاده از بخش مرکزی دژشهر سمیران در عصر تیموری و صفوی است. در مجموع، تلفیق شواهد باستان­شناسی و تاریخی حکایت از رونق و گسترش دژشهر سمیران در قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی، بویژه در دورۀ زمامداری مسافریان، سلجوقیان و ایلخانان مغول دارد. در دورۀ تیموری و صفوی، باوجود اهمیت دژ سمیران، شهر مذکور از رونق گذشته فاصله گرفته و سپس به تدریج در ورطۀ اضمحلال و فراموشی افتاده است.		تاریخ‌ها: دریافت: ۲۷/۰۲/۱۴۰۴ پذیرش: ۰۶/۰۵/۱۴۰۴
		واژگان کلیدی: دژشهر سمیران طارم مسافریان سفال زرین‌فام کوباچه سلادن اسگرافیاتو

 

 

 

مقدمه

امروز بهترین ابزار در شناخت وضعیت طبیعی ـ فرهنگی و تحولات باستان‌شناختی جوامع انسانی در دو بستر زمان و مکان، استخراج داده‌ها و اطلاعات از طریق بررسی‌های باستان‌شناختی است (Matthews, 2003). شهرستان طارم که امروزه در دو بخش علیا و سفلی میان استان­های زنجان و قزوین تقسیم شده است، به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژۀ خود، یکی از مناطق مهم ارتباطی در طول تاریخ بوده است. با این­حال به دلیل عدم مستندنگاری دقیق و کاوش­های باستان­شناسی در این منطقه، در مقایسه با مناطق فرهنگی اطراف خود، بویژه در حوزۀ فلات مرکزی و منطقۀ زاگرس، کمتر شناخته شده است. مجموعۀ سمیران (شمیران) در حاشیۀ شمالی رودخانۀ قزل­اوزن، در دهستان خندان طارم سفلی از توابع شهرستان قزوین، در مختصات طول جغرافیایی 36 درجه 50 دقیقه 36 ثانیه و عرض جغرافیایی 49 درجه 30 دقیقه 49 ثانیه واقع‌شده است (شکل 1).  هرچند باتوجه به شواهد تاریخی و باستان­شناسی دژشهر سمیران، در گذشته بسیار آباد و پررونق بوده است، اما در نتیجۀ تأثیر عواملی چون گذشت زمان، تاثیرات اقلیمی و دخالت­ انسان، امروزه از این شهر تاریخی تنها چند اثر معماری پراکنده برجای مانده است. همچنین بخش وسیعی از بقایای باستانی شهر در نتیجه احداث سد منجیل و بالا آمدن آب از بین رفته است. در حال حاضر آثار باقی‌مانده از دژشهر مذکور در مساحتی بالغ بر80 هکتار پراکنده است که از مهم­ترین این آثار می­توان به بنای امام­زاده قاسم، قلعه سمیران، دو برج مقبره بزرگ و کوچک، برج سیاه (دیده‌بانی)، دو برج مقبره کوچک (مخروبه)، سه بنای گنبدخانه­ای که به نظر می­رسد بخش‌های وابسته به امامزاده قاسم می­باشند و یک بنای موسوم به چهارطاقی که دارای پلانی شبیه به حمام­های قدیمی بوده (کلج و کشاورز، 1398)، دو محوطه گورستانی، بقایای دیوارهای سنگی، تنپوشه‌های سفالی و معدن لاشه‌سنگ اشاره کرد.

 

 

 

شکل 1: محدوده بررسی دژشهر سمیران (نگارندگان، 1۴03)

 

     براساس نتایج بررسی‌ پیمایشی نگارندگان در سال 1395، گسترۀ شهر مذکور در جهت غربی ـ شرقی و در راستای رودخانۀ سفیدرود است که با ساختار زمین ریخت‌شناسی منطقه مطابقت دارد. وجود کوه‌های صعب‌العبور در شمال و جنوب این شهر که مانند یک دیوار دفاعی طبیعی عمل می­کند، امکان دسترسی به این ناحیه را از بخش شمالی و جنوبی محدود نموده است.

     هدف از انجام این پژوهش تجزیه و تحلیل مدارک باستان­شناختی (سفال) مرتبط با دژشهر سمیران و مقایسۀ نتایج حاصل از آن با اطلاعات موجود در متون تاریخی به منظور ارزیابی دورۀ حیات و شکوفایی مجموعۀ مذکور است. منظور ارزیابی دورۀ حیات و شکوفایی مجموعۀ مذکور است. پرسش­های اصلی این پژوهش عبارتند از: گونه­شناسی و گاهنگاری قطعات سفالی گردآوری شده از بررسی باستان‌شناختی دژشهر سمیران، چه اطلاعاتی را دربارۀ حیات دژشهر قدیمی سمیران در اختیار می­گذارد؟ مقایسۀ نتایج حاصل از بررسی باستان­شناختی و تجزیه و تحلیل سفالینه­های دژشهر سمیران، با اطلاعات تاریخی مندرج در متون تاریخی چه نکاتی را دربارۀ مجموعۀ سمیران روشن می­کند؟

     با توجه به گستردگی و پراکندگی سفال­های به­دست آمده از قرون اولیه اسلامی می­توان دوره شکوفایی و رونق این ناحیه را قرون 3 تا 4 هجری‌قمری دانست که در قرون بعدی از اهمیت آن کاسته و اعتبار ادوار پیشین خود را نداشته است.

     به نظر می­رسد دژشهر سمیران را می­توان یک پایگاه نظامی و یک مکان مذهبی در دوران اسلامی دانست. دلیل این ادعا نیز می­تواند وجود برج مقبره­های متعدد، گورستان های شمالی وجنوبی آن و امامزاده دانست.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی-تحلیلی، بر اساس تلفیقی از داده­های باستان­شناسی حاصل از بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه­ای، شامل تجزیه و تحلیل متون تاریخی، به انجام رسیده است، به مطالعه و تجزیه و تحلیل سفال­های دوران اسلامی در دژشهر معروف سمیران در شهرستان طارم سفلی اختصاص دارد. در بخش میدانی، مجموعۀ وسیع سمیران و مسیرهای منتهی به آن به صورت پیمایشی توسط نگارندگان مورد بررسی و مواد فرهنگی به‌دست آمده مطالعه شد. در بخش کتابخانه‌ای، اطلاعات تکمیلی موردنیاز از قبیل منابع مکتوب تاریخی مورد مطالعه، تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

 

پیشینۀ پژوهش 

به دلیل اهمیت آثار سمیران، در دو قرن گذشته پژوهشگران و باستان­شناسان بسیاری از این منطقه بازدید و در رابطه آن مطالبی نگاشته­اند. در سال 1838میلادی، سر هنری راولینسون ناحیه مذکور را مورد بررسی قرار داد و گزارشی کوتاه در خصوص ویرانه­های سمیران در مجله انجمن جغرافیای سلطنتی منتشر كرد (Rawlinson,1938:63). هانتزشه، سیاح آلمانی، نیز در سال 1859 میلادی از ویرانه­های سمیران بازدید نمود، اما به نقل از مینورسکی نتوانست هویت این مکان را تشخیص دهد (نک. ابودلف، 1342: 103). پس از آن، یک گروه انگلیسی به سرپرستی پیتر ویلی در سال1960 میلادی از قلاع منطقۀ الموت، از جمله دژسمیران بازدید و نتایج تحقیقات خود را در کتابی به نام قلاع حشاشین به چاپ رساند. ویلی معتقد بود که احتمالاً اولین قلعه توسط دیلمیان در اینجا ساخته شده است که بعدها تبدیل به شهر شد (ویلی،1374: 103). پس از آن، ولفرام كلایس که بین سال­های 1969 تا 1978میلادی در شمال غرب ایران مشغول بررسی محوطه­های تاریخی بود، معتقد بود که بقایای معماری موجود در محوطه سمیران به خانقاهی از دوره صفوی مربوط است (Kleiss,1970:89). هیلن براند تاریخ و ساخت بناهای این دژشهر را مربوط به دوران میانی اسلامی و حکام محلی این ناحیه می­داند. براند با توجه به فرم دو برج این دژشهر معتقد است که این دو برج مقبره مربوط به دوره سلجوقی و جز قدیمی­ترین بناهای آرامگاهی با این فرم در ایران است (Hillenbrand,1974).

     از پژوهشگران ایرانی، احمد كسروی در بازدید از قلعه سمیران، آن را با عنوان "مکان سرد" تعبیر کرده است (کسروی،1353: 48). عزت­الله نگهبان این دژشهر را مورد بررسی باستان‌شناسی و معماری قرار داده ‌است (نگهبان،1376: 120). همچنین منوچهر ستوده در کتاب «قلاع اسماعیلیه» بر مبنای منابع مکتوب دوران اسلامی به شرح قلعه سمیران و اهمیت آن پرداخته است (ستوده،1362: 47-53) و بقراط نادری هم در مقاله­ای با عنوان «نگاهی گذرا بر گیلان و آثار تاریخی آن، قلعه شمیران» به بررسی این مکان پرداخته است (نادری، 1359: 176-184). امیر موافقی و همکاران او هم در یک روش آزمایشگاهی از روش نوترون رادیوگرافی برای تشخیص نقوش و آسیب­های یک کوزۀ قدیمی از سمیران استفاده و نتایج آن را منتشر نموده­اند (موافقی و دیگران،1396). اخیراً نیز آرش ضیاءآبادی به بررسی دژ سمیران طارم براساس منابع تاریخی و ارتباط آن با خاندان محلی آل­مسافر در قرون چهارم و پنجم هجری پرداخته است (ضیاءآبادی،1401).

     علاوه بر موارد یادشده، تاکنون چند بررسی و کاوش­ باستان­شناسی در محدودۀ دژ سمیران انجام گرفته است، از جمله در سال 1397شمسی این ناحیه مورد بررسی باستان‌شناسی قرار گرفت که به شناسایی محوطه­های اقماری پیرامون دژشهر انجامید. همچنین در سال 1398 آقای رضایی­کلج در محوطه چارطاقی دژشهر دست به گمانه­زنی زده که تاکنون گزارشی از آن منتشر نشده است. پژوهش حاضر بر اساس شواهد باستان­شناسی حاصل از بررسی میدانی، به بررسی بازۀ زمانی رونق و شکوفایی مجموعۀ سمیران بر اساس ارزیابی قطعات سفالی و مقایسۀ نتایج حاصله با متون تاریخی اختصاص دارد.

 

مطالعه استقرار دوران اسلامی سمیران بر اساس متون تاریخی

تاریخ منطقه طارم با تاریخ گیلان و مازندران گره‌خورده است، زیرا این منطقه درگذشته بخشی از ایالات مازندران و گیلان برشمرده می‌شد. در دوران اسلامی، حکومت آل‌بویه از مهم­ترین سلسله­هایی بوده كه به مدت یک قرن از320 تا 448 هجری قمری بر بخش­های وسیعی از ارتفاعات گیلان و دیلمان حكمرانی كردند (كرمر،1375: 68). علاوه‌برآن، در نیمه دوم قرن دوم هجری قمری، خاندان جَستان بر دیلمان و گیلان به مرکزیت رودبار و سپس لاهیجان فرمانروایی می­كردند (عربانی،1374: 50 ـ 49) و قلمرو حکومت آنان حتی طارم و زنجان و ابهر را نیز در بر می‌گرفته است (ترکمنی آذر، 1384: 13). از اوایل قرن چهارم هجری قمری در بخشی از خاك گیلان و دیلمان خاندان دیگری برخاست كه در متون تاریخی به اسامی مختلفی چون مُسافریان، كَنگریان، لَنگریان، سالاریان و سُلاریان نامیده شده است (همان: 13). مسافریان در اواخر قرن سوم هجری قمری دژ كوهستانی سمیران را به تصرف خویش درآوردند و ازآنجا به طارم دست یافتند (بارتولد، 1358: 290).

     قدیمی‌ترین اطلاعات تاریخی دربارۀ سمیران، نوشتۀ ابودُلَف، جغرافیدان عرب در قرون چهارم هجری است که پس از توصیف طارم به عظمت و شكوه سمیران اشاره داشته و نوشته است: «به قلعه پادشاه دیلم كه سمیران نام دارد رسیدم. در ساختمان‌های آنجا چیزهایی دیدم كه در کاخ‌های پادشاهان هم ندیده بودم. در آنجا دو هزار و هشتصد و پنجاه و چند خانه بزرگ و كوچك وجود دارد» (ابودلف،1342: 45). اگر بر مبنای نوشتۀ ابودلف، برای هر خانه فقط 70 متر مربع مساحت در نظر بگیریم، مساحت شهر سمیران در قرن چهارم ه.ق دست­کم حدود20 هکتار خواهد بود که قابل­توجه است. پس از او، ناصرخسرو قبادیانی در سال 438 هجری قمری به ناحیه طارم و سمیران سفر کرد و در سفرنامه خود در وصف سمیران و استحکامات آن نوشته است: «از خندان تا شمیران‏ سه فرسنگ بیابانكى است همه سنگلاخ و آن قصبه ولایت طارم است. به كنار شهر قلعه‌ای بلند، بنیادش بر سنگ خاره است. سه دیوار برگرد آن كشیده شده و كاریزی در میان قلعه فروبرده تا كنار رودخانه كه از آنجا آب برآورند و به قلعه برند و هزار مرد از مهترزادگان ولایت در آن قلعه هستند تا كسى بیراهى و سركشى نتواند كرد و گفتند آن امیر را قلعه‏هاى بسیار در ولایت دیلم باشد و عدل و ایمنى تمام باشد» (ناصرخسرو، 1398: 8 -9). لازم به ذکر است که در زمان بازدید راولینسون در دهه 1830میلادی هنوز بقایای دیوارهای دفاعی سه­گانۀ دژ سمیران مشهود بود (Rawlinson, 1938). اما در زمان سفر پیتر ویلی در حدود 60 سال پیش فقط بقایای دو دیوار برجای مانده بود (ویلی،1374: 103). در زمان بازدید نگارندگان، در شمال شرق روستای كلج و به فاصله تقریبی 10كیلومتر از سمیران، بقایای دیواری با مصالح سنگ‌های طبیعی و گِلی به طول یك كیلومتر به‌دست‌آمد كه احتمالاً متعلق به دیوار سوم قلعه سمیران بوده است که ناصرخسرو بدان اشاره کرده است.

     علاوه‌برآن، در نوشته‌های مورخین دیگری چون یاقوت حموی (حموی، 1380: 256)، حمدالله مستوفی (مستوفی، 1362: 527)، سید ظهیرالدین مرعشی (مرعشی، 1395: 52-49) و محمد مهدوی لاهیجی (لاهیجی، 1395: 89-88) از عظمت و بزرگی قلعه سمیران یادشده است. حموی (قرن هفتم ﮬ.ق) و البغدادی (قرن هشتم هجری‌قمری) در توصیف اسپیذرود (سپیدرود) نوشته­اند: این رودخانه از سرزمین دیلم سرچشمه مى‏گرفته، از زیر دژ معروف به دژ سلّار [- سالار] مى‏گذرد كه نامش «سمیران‏» است (حموی،1380: ج.1، 316؛ البغدادی، 1412: ج.1، 69). همچنین یاقوت حموی در وصف سمیران نوشته است «قلعۀ استواری است که بر رود بزرگی که بین کوه­های ولایت طارم جاری است، واقع است. آثار خوبی دارد که نشان می­دهد از قلعه­های مهم است. حکمران الموت آن را ویران کرد» (حموی، 1995: ج.3، 356).

     به نقل از عربانی، بعضى از وقایع‏نگاران عهد مغول مدعى شده‏اند كه هلاكو بر گیلان مسلّط گردید و گیلانیان را ناگزیر ساخت تا استحكامات سمیران‏، وثیقه استقلال قومى خویش را از میان بردارند، ولى این ادعا درست نیست و مندرجات مآخذ معتبر مؤید نادرستى آن مى‏باشد (عربانی،1374: ج2، 65).‏ حموی نوشته است «محمد مسافر حاکم این قلعه ]سمیران[، هرگاه به اثر زیبایی می‌نگریست، دربارۀ سازندۀ آن می­پرسید و او را به هر طریقی که بود به سمیران می­آورد و سپس او را از خروج از قلعه منع می­کرد. فرزندان رعیت را مجبور می­کرد که به صنعت بپردازند و بدین ترتیب عایدات او فراوان و مخارجش قلیل بود و ثروت سرشار داشت. تا اینکه فرزندان محمد او را از قلعه بیرون انداختند و صنعتگرانی که شمارشان پنج هزار نفر بود را آزاد کردند» (حموی،1995: ج.3، 356).

     دژ سمیران پس از زوال خاندان آل مسافر، مدتی تحت نفوذ اسماعیلیه بود و سپس توسط هلاکوخان مغول تسخیر شد. به نقل از مینورسکی در نامه‏اى كه به عنوان صاحب بن عباد نوشته شده دژ سمیران با قلعه الموت مقایسه شده است (نک. ابودلف،1342: 103). در سال 769 ﮬ.ق حکمران محلی سمیران به نام قباد توسط سیدعلی کیا حکمران گیلان شکست و دژ تصرف می­شود. در سال 847 ﮬ.ق شاهرخ میرزا، پسر تیمور، سلطان محمد را مأمور سرکوب میرحسین طارمی حکمران طارم کرد که در نتیجه بار دیگر قلعۀ سمیران تصرف شد. سمیران تا اواخر قرن نهم هجری­قمری همچنان در نوشته‌های مورخین دیده می‌شود؛ برای مثال «در سنه 895 هجرى امیر اسحاق‏ فومنی به طمع حكومت طارم و فتح قلعه شمیران‏ افتاد. اهالى قلعه كلید قلعه را تسلیم وى نمودند». اما از این تاریخ به بعد در منابع تاریخی از آن کمتر یاد شده است. در متون تاریخی دورۀ قاجار اشارات پراکنده­ای به این مکان شده که عمدتاً از مورخان قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی نقل قول شده و خود فاقد مطلب تازه­ای است (فراهانی، 1362: 33).

 

مطالعه استقرار دوران اسلامی سمیران بر اساس گونه­شناسی سفال

در بررسی میدانی دژشهر سمیران که توسط نگارندگان به صورت پیمایشی انجام شد، از نقاط مختلف این مجموعه، سفال‌های مربوط به دوران پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی گردآوری شد. در مجموع، 18 منطقه شناسایی شده (شکل 2) به شرح زیر دارای سفال­های دوران اسلامی بودند.

 

1- سفال­های دژ سمیران

دژ سمیران نقطه 3 در نقشه شماره2 است که بر فراز صخره­ای مرتفع به ارتفاع حدود 50 متر در بخش شمالی مجموعه قرار دارد. بقایای برجای مانده از دژ نظیر دیوارها، برج­های مدور و باروها از مصالح مختلف چون سنگ­های تراش­خورده، قلوه‌سنگ، آجر، گچ نیم­کوب و ملات گل ساخته شده و در برخی از دیوارها آثار کاربرد الوارهای چوبی دیده می­شود. به دلیل موقعیت ویژۀ قلعه بر روی ارتفاعات، تنها از یک جهت (شمال) امکان نفوذ به این مکان وجود دارد و از سایر نقاط به پرتگاه­ها یا رود قزل­اوزن منتهی می‌شود.

 

 

شکل 2: نقشۀ پراکنش مکان­های جمع­آوری سفال اسلامی در دژشهر سمیران (نگارندگان، 1403)

 

 

     مجموعه­ای از سفال­های شاخص از دژ سمیران به­دست آمده که برخی از آن­ها مانند نمونه­های 6-1در جدول1، سفال‌های کم­شمار اما دارای کیفیت مناسب هستند. انواع شاخص به­دست آمده از این نوع سفال در دژ سمیران عبارتند از سفال­های نوع زرین‌فام، چینی‌ آبی و سفید، کوباچه و سلادن (جدول 1). این گروه از سفال­ها، به‌خصوص ظروف زرین‌فام، بیشتر در بخش مسکونی محوطه، به‌ویژه در نزدیکی بنای مرتفع و قلعه مانند آن به‌دست ‌آمدند که معرف بخش حاکم­نشین دژشهر سمیران است. ویژگی اصلی سفال زرین­فام تجملی بودن آن است که اغلب با تزئینات نقاشی بسیار پیچیده­ای نیز همراه است (Watson, 1985: 19). از ویژگی­های این نوع سفال به‌کارگیری لعاب طلایی یا ارغوانی رنگ است که خود بر تأثیر تجملاتی این نوع سفال می­افزاید (آلن، 1383: 50). در مجموع، درکنار ویژگی­هایی چون کیفیت عالی، زیبایی چشمگیر، نقوش ظریف و پرکار و پیچیدگی­های فنی ساخت لعاب زرین­فام، پایگاه طبقاتیِ کاربری این نوع سفال نسبت به سفال­های دیگر آشکارتر و مسجل­تر است (نیک­خواه و دیگران،1390: 109). ظروف کوباچه از دیگر ظروف مهم گروه 1در سمیران است که در نوع خود آن نیز، سفال تجملی محسوب می­شود (Golombek, 1999: 407).

     باتوجه به شواهد موجود، از جمله موقعیت پراکنش قطعات، کیفیت ساخت سفال و درصد کم سفال­های این گروه، به نظر می­رسد که سفال‌ها استفادۀ‌ تجملاتی داشتند و مورد استفاده افرادی با سطح رفاه بالاتر از قبیل اشراف و افراد وابسته به حکومت قرار داشت. به لحاظ سطح فنّاوری ساخت و پرداخت این سفال­ها جزء ظروف مرغوب محسوب می­شوند که به واسطه مجاورت این ناحیه با مراکز مهم تولید سفال زرین­فام (کاشان، ری، جرجان، ساوه، گروس)، سفال آبی سفید (منطقه ورامین) (توحیدی، 1379: 276-274 و 283-282)، به نظر می­رسد، این نوع سفال­ها وارداتی بوده باشد. ظروف سلادن نیز بیشتر از چین وارد ایران می­شد که البته در مراکزی چون کرمان نیز این نوع سفال به تقلید از نمونه­های چینی ساخته می­شد (همان: 286). ظروف کوباچه احتمالاً در نواحی شمال­غربی ایران (آذربایجان) تولید (همان: 284) می­شد و ممکن است از این ناحیه به سمیران وارد شده باشد.

     علاوه بر موارد مذکور، مجموعه­ دیگری از سفال­های شاخص اما با کیفیت پایین­تر از بخش دژسمیران به دست آمد (شماره‌های 13-7 در جدول1)، از جمله ظروف سفالی با خمیره فیریتی(phirity) که نمونه­های آن در طیف­ها و مدل­های مختلف در سطح محوطه قابل رویت است. باتوجه به کثرت سفال مذکور و مشاهدۀ قطعات جوش کوره بر سطح محوطه، به احتمال فراوان این نوع سفال در خود محوطه تولید شده­اند. بطورکلی ظروف خمیره فیریتی در مجموعۀ سمیران شامل سفال‌های لعاب­دار تک رنگ ساده یا تزیینی با لعاب شفاف قلیایی، نقش کنده زیر لعاب، نقاشی زیر لعاب، نقش برجسته زیر لعاب و سفال آبی و سفید نواری است که به فراوانی در سطح محوطه پراکنده شده است. از دیگر ظروف سفالی این گروه که در بررسی محوطه، نمونه‌هایی از آن به دست آمد، می­توان به سفال­های لعاب‌دار خمیره گلی یا طیف نخودی اشاره کرد که بیشتر کاربرد ظروف پذیرایی یا غذاخوری را دارند، مانند انواع سفال­های دهانه باز لعاب­دار تک رنگ فیروزه ای، سبز لجنی و نیز سفال­های چند رنگ اسگرافیاتو، نقاشی زیر لعاب زمینه فیروزه­ای یا زمینه سفید و ... و نیز سفال­های بدون لعاب با تزیین قالبی، استامپی و مرصع اشاره کرد.

     گروه دیگر سفال‌های دژ، ظروف کاربردی هستند که عمدتاً جنبۀ مصرفی داشتند و از لحاظ سطح فنّاوری، فاقد فنون پیچیدۀ ساخت و یا تزیینات خاصی بوده و بیشتر و نسبتاً کم‌هزینه بودند (شماره­های 17-14 در جدول1). سفال­های این گروه دارای بیشترین میزان پراکنش در مجموعۀ سمیران هستند. از انواع سفال‌های گروه سوم در سطح محوطه سمیران می‌توان به انواع نمونه‌های بدون لعاب ساده یا تزیینی با نقش کنده، فشاری، افزوده و... و نیز برخی سفال‌های لعاب‌دار تک‌رنگ ساده یا تزیینی که بیشتر کارکرد ذخیرۀ مواد یا آشپزخانه‌ای داشته­اند، اشاره کرد.

 

 

جدول1: سفال­های شاخص مجموعۀ سمیران (نگارندگان، 1403)

ردیف	نوع	ویژگی	دوره زمانی	نمونه تصویر موردی
1	زرین‌فام	خمیره فیریتی	قرن 5 و 6 هجری
2	زرین‌فام لاجوردینه	خمیره فیریتی	قرن 6 و 7 هجری
3	زرین‌فام	دارای کتیبه در حاشیه	قرن 5 و 6 هجری
4	کوباچه	نقوش برجسته اشکی شکل	قرن 9 هجری ـ صفوی
5	سلادن	خمیره شبه چینی	قرن 9 هجری ـ صفوی
6	آبی و سفید	خمیره چینی	قرن 9 هجری ـ صفوی
7	اسگرافیاتو	خمیره گلی	قرن 4 و 5 هجری
8	اسگرافیاتو	زمینه روشن با خمیره گلی	قرن 4 و 5 هجری
9	اسگرافیاتو	نقش شیاری با خمیره گلی	قرن 4 و 5 هجری
10	نقاشی زیر لعاب	خمیره فیریتی	قرن 6 و 7 هجری
11	نقش برجسته زیر لعاب	خمیره فیریتی	قرن 6 و 7 هجری
12	نقاشی زیر لعاب	خمیره فیریتی	قرن 6 و 7 هجری
13	سفال با لعاب لاجوردی	خمیره فیریتی	قرن 6 و 7 هجری
14	سفال ­ساده	-	مختلف
15	تک‌رنگ فیروزه‌ای	تمپر گلی	-
16	زرین‌فام	تمپر شن و گل	-
17	شبه پیش‌ازتاریخی	-	قرن 6- 7

 

 

 

2. سفال­های گورستان شمالی

این ناحیه شامل بخش وسیعی از زمین­های پست و دامنه‌های پر شیب شمال و غرب دژ سمیران است که دربرگیرندۀ گورهای فراوانی است كه با مصالح سنگی، آجری، گچی، خشتی و گِلین ساخته شد­ه­اند. شكل كلی بسیاری از این گورها مستطیل یا مربع بوده و همگی در راستای شرقی ـ غربی (در جهت قبله) ایجاد شده­اند. بر روی اغلب این گورها سنگ­های تخت بزرگی گذاشته و روی گور را پوشانیده و سپس بر روی این سنگ­ها یك چهار دیواری متشكل از سنگ­های رودخانه­ای بزرگ و كوچك نامنظم یا سنگ­های منظم ایجاد كرده و بدین ترتیب یك سازه بر روی گور پدید آورده­اند. در بخش غربی گورستان شمالی چندین بنای شاخص شامل بنای امامزاده قاسم، چهارطاقی­ها (مقابر خانوادگی؟)، برج مقبره­های كوچك و بزرگ قرار دارند. سفال­های گورستان شمالی، عمدتاً لعاب­دار دارای انواع تزئین مربوط به دوره­های میانی اسلامی (سلجوقی و ایلخانی) هستند (شکل 3).

 

 

 

 

شکل 3: عکس و طرح سفال­های گورستان شمالی، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

 

3. سفال­های گورستان گبری

این گورستان در فاصلۀ 50 متری شرق دژسمیران قرار دارد. شكل ظاهری، مصالح به­كار رفته در ساخت گورها و مواد فرهنگی درون گورهای این گورستان در تطابق كامل با گورستان شمالی بوده و این دو گورستان را باید به یك دوره منتسب كرد. سفال­های گورستان گبری، اغلب از نوع لعاب­دار دارای انواع تزئین کنده، افزوده، نقاشی زیر لعاب، مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل 4).

 

 

شکل 4: عکس و طرح سفال­های گورستان گبری، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

 

4. سفال­های حصارهای تدافعی 

حصارهای تدافعی شهر تاریخی سمیران به طول چندین كیلومتر در جهات مختلف با استفاده از مصالح سنگی شامل سنگ‌های تراش خورده و غیرتراش خورده و ملاط گِل ساخته شده است. بیشتر بخش­های دیوارهای دفاعی شهر سمیران در اثر عوامل فرسایشی به تدریج ویران و هم سطح زمین­های اطراف شده است. سفال­های حصار تدافعی، لعاب­دار دارای تزئینات چون نقوش کنده و نقش افزوده، مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل5).

 

5. سفال­های امتداد راه­های مالرو 

این سفال­ها در امتداد راه­های مالرو گردآوری شده که روستاهای وخمان، بهرام­آباد، نمکین و کلج را به سمیران متصل می­کند. سفال­های به­دست آمده از امتداد راه­های مالرو شمالی، اغلب از نوع لعاب­دار مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل5).

 

6. سفال­های كانال سفالی آب سمیران

شامل یک شبكه نظام­مند از لوله­ها یا تنبوشه­های سفالی جهت انتقال آب چشمه­ها و رودخانه وخمان به شهر سمیران است. سفال­های پیرامون کانال سفالی سمیران، از نوع لعاب­دار مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل5).

 

 

7. سفال­های منطقه شماره 1

مکان مذکور در تپه ماهورهای غرب درۀ سمیران واقع است و شامل سازۀ سنگی مخروبه و برج مانندی با پلان مدور به قطر حدود 4 متر است. سفال­های گورستان مکان شماره 1، از نوع لعابدار فاقد تزئین یا دارای تزئین کنده و افزوده مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل6).

 

8. سفال­های منطقه شماره 2

شامل مکانی با هویت نامشخص، به ابعاد 50×65 متر است که در فاصلۀ 350 متری غرب برج مقبرۀ بزرگ در میان تپه ماهورهای غرب سمیران قرار دارد. سفال­های مکان شماره 2، از نوع لعاب­دار، ساده یا دارای تزئین کنده مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل6).

 

9. سفال­های منطقه شماره 4

شامل یقایای یک سازۀ سنگی ـ آجری تخریب شده (احتمالاً پل) است که در منتهی­الیه غرب درۀ سمیران در حاشیۀ رود قزل­اوزن قرار دارد. از این مکان یک قطعه سفال لعاب­دار با تزئین نقش کنده مربوط به دوره­ سلجوقی جمع‌آوری شد (شکل6).

 

10. سفال­های منطقه شماره 5

شامل گورستانی اسلامی در شرق رودخانۀ بهرام­آباد است که از هر نظر قابل مقایسه با گورستان گبری و شمالی درۀ سمیران است. سفال­های مکان شماره 5، از نوع لعاب­دار ساده یا دارای تزئین نقش کنده مربوط به دوره‌های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل7).

 

11. سفال­های منطقه شماره 6

این مکان شامل بقایای یک کارگاه آجرپزی به ابعاد 50×30 متر در ساحل شرقی رودخانۀ بهرام­آباد است. سفال‌های مکان شماره 6، از نوع لعاب­دار ساده مربوط به دوره­ سلجوقی هستند (شکل7).

 

12. سفال­های منطقه شماره 7

شامل یک محوطۀ باستانی با بقایای فضاهای معماری واقع در ساحل غربی رود بهرام­آباد است. سفال­های مکان شماره 7، از نوع لعاب­دار ساده یا دارای تزئین نقش کنده مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند (شکل7).

 

13. سفال­های منطقه شماره 11

شامل یک سازۀ هشت ضلعی مخروبه به ابعاد هر ضلع 2متر از مصالح سنگ­های تراش خورده، آجر و ملات گچ نیم‌کوب است که در فاصلۀ 200 متری غرب رودخانۀ بهرام­آباد بر روی تپه­ای واقع است. بنای مذکور به لحاظ پلان، ساختار ظاهری، سبک معماری و نوع مصالح بطور کامل قابل مقایسه با برج­مقبره­های سمیران است. سفال‌های منطقه شماره 11، از نوع لعاب­دار مربوط به دوره­ سلجوقی هستند (شکل8).

 

14. سفال­های کانال سفالی بهرام­آباد

شامل مسیر دیگری از تنبوشه­های سفالی است که جهت انتقال آب چشمۀ ساری در 300 متری شرق رودخانۀ بهرام‌آباد استفاده شده است. از محدودۀ کانال سفالی بهرام­آباد، یک قطعه سفال­ لعاب­دار ساده مربوط به دوره­ سلجوقی جمع­آوری شد (شکل8).

 

15. سفال­های منطقه شماره 19

این مکان به ابعاد 55×80 متر در غرب رودخانۀ وخمان شناسایی شده که به احتمال یک استقرار فصلی بوده است. از این منطقه، یک قطعه سفال لعاب­دار ساده مربوط به دوره­ سلجوقی شناسایی شد (شکل8).

 

16. سفال­های منطقه شماره 20

این منطقه شامل یک گورستان اسلامی است که در مرتفع‌ترین نقطۀ غرب وخمان قرار دارد. سفال­ها از نوع ساده یا لعاب­دار دارای نقش افزوده مربوط به دوره­ سلجوقی هستند (شکل9).

 

17. سفال­های منطقه شماره 21

این منطقه شامل شماری فضای معماری و دو زاغۀ دست‌کند در ارتفاعات غربی وخمان است. سفال­ها از نوع لعاب­دار دارای تزئین کنده و نقاشی زیر لعاب مربوط به دوره­ سلجوقی هستند (شکل9).

 

18. سفال­های منطقه شماره 23

منطقه 23 در منطقۀ رزک و ارتفاعات شرقی رودخانۀ وخمان قرار دارد و شامل شماری فضای معماری کوچک و بزرگ است. سفال­ها از نوع لعاب­دار ساده و منقوش مربوط به دوره­ سلجوقی هستند (شکل9).

 

 

 

 

شکل 5: از راست؛ طرح و عکس سفال­های حصارهای تدافعی، امتداد راه­های مالرو و کانال سفالی دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

شکل 6: از راست، طرح و عکس سفال­های مکان شماره 1،  مکان شماره 2، مکان شماره 4، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

 

شکل 7: عکس و طرح سفال­های مکان شماره 5،  مکان شماره 6، مکان شماره 7، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

 

شکل 8: طرح و عکس سفال­های مکان شماره 11، کانال سفالی بهرام­آباد و مکان شماره 19، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401)

 

 

شکل 9: عکس و طرح سفال­های مکان شماره 20، مکان شماره 21، مکان شماره 23، دژشهر سمیران (نگارندگان، 1401).

 

 

تحلیل

عواملی همچون امنیت و ثبات سیاسی در حکومتهای مرکزی در قرون اولیه و میانی اسلام باعث رونق تجارت و بازرگانی گردید. همچنین وجود شرایط پایدار و یا نیمه پایدار آب و هوایی، عدم خشک­سالی و مواردی از این قبیل نیز می توانسته از دیگر عوامل رشد سطح اقتصادی باشد؛ برای مثال می‌توان به بخشی از دوره­ی سلجوقی و خوارزمشاهی اشاره نمود که به دلیل برقرار بودن امنیت و نظم داخلی، تجارت و بازرگانی مناسب و سطح اقتصادی مردم و حتی روستا­نشینان بالا رفته، به­گونه­ای که حتی برخی از مردم روستانشین نیز توانایی تهیه­ی کالا­های پر هزینه­تر را داشته‌اند. از این رو است که در این دوران، شاهد تولید بسیار گسترده­ی ظروف سفالین لعابدار با کیفیت در حجم زیاد هستیم. این مسأله را به سادگی و طی بررسی باستان­شناسی محوطه­های بزرگ و کوچک این دوره، در یک یا چند منطقه، می توان اثبات نمود. در بررسی سفال­های محوطه‌های شهرستان زرندیه تعداد 22 محوطه­ی نسبتاً بزرگ و حتی بسیار کوچک شناسایی شد که از سفال­های خمیره فیریتی تک­رنگ استفاده می­کرده­اند (بحرانی پور، 1400). بنابراین، ممکن است بتوان با طبقه­بندی سفال‌های اسلامی یک منطقه از لحاظ دوره­ی زمانی و سپس طبقه­بندی هر دوره بر اساس سطح تکنولوژی، سطح اقتصادی مردمان ساکن در آن منطقه را، در طول دوران مختلف اسلامی سنجید. متون و مدارک تاریخی از جمله گزارش مورخان و جهانگردان مسلمان، همچنین شواهد باستانشناسی موجود از قبیل ابنیه و بافت‌های مسکونی برجای مانده، گویای رونق دژ-شهر سمیران در قرون نخستین و میانی دوران اسلامی و اهمیت این مکان در حوزۀ شمال ایران است. در بررسی سطحی محوطۀ سمیران، سفال­های گردآوری شده بر اساس کیفیت ساخت تقسیم شدند. به نظر می رسد با توجه به کیفیت پخت مناسب و تزیینات بکار رفته در برخی از سفال های لعابدار شناسایی شده در دژشهر سمیران،این ظروف در اختیار طبقۀ اجتماعی خاصی بوده که معرف ساختار اجتماعی اقتصادی دژ­شهر سمیران در دوران آبادانی خواهد بود. پژوهشگران معتقدند، طبقات را ترتیبات اقتصادی درون جامعه پدید می­آورد (بردلی، 1386: 50) و امور اقتصادی نیز مستقل از امور اجتماعی ـ نهادی یا امور فنی نیستند و البته این ساختار طبقاتی جامعه است که هم به لحاظ سیاسی و هم اجتماعی بر چگونگی انعکاس بحران­های اقتصادی در هنرها تأثیر می­گذارند (رامین، 1387: 514). البته ارتباط دادن نوع خاصی از سفال منحصر به جامعۀ سمیران نیست و بررسی پیشینۀ رواج سفال­های تجملی نشان می­دهد که این نوع سفال که اغلب توسط قشر مرفه و بالای جامعه استفاده می­شد، در دوره­های مختلف پیش از تاریخ و تاریخی نیز همچنان مورد استفاده بوده است. برای مثال این احتمال مطرح است که ظروفی که در دوران پیش از تاریخ به شیوه­ای خاص تزیین شده­اند، به عنوان کالاهایی تجملی یا شأن­زا برای استفادۀ افراد یا قشر خاصی از جامعۀ تولید می­شده­اند (عباس­نژاد سرستی و دیگران، 1399: 379). اما در دوران اسلامی به دلیل منع مذهبی استفاده از ظروف گران­بهای فلزی، سفال­های پرکار تجملی و نفیس جایگزین ظروف طلایی و نقره­ای شد (پوپ، 1387: 1734).

     باتوجه به شواهد تاریخی و باستان­شناسی موجود، مراکز عمدۀ تولید سفال­هایی با کیفیت و تجملی مشخص است. بر این اساس، شهرهایی چون ری، کاشان، جرجان و ساوه از مراکز عمدۀ تولید سفال زرین­فام و شهر ورامین یک مرکز مهم تولید سفال آبی و سفید در قرون میانی دورۀ اسلامی به شمار می­رفته است (توحیدی، 1379: 276-274 و 283-282). ظروف سلادن نیز بیشتر از چین وارد ایران می­شد که البته در مراکزی چون کرمان نیز این نوع سفال به تقلید از نمونه­های چینی ساخته می­شد (همان: 286). اما ظروف کوباچه احتمالاً در نواحی شمال­غربی ایران (آذربایجان) تولید (همان: 284) می­شد و بنابراین بعید نیست از همین ناحیه به سمیران وارد شده باشد.

     طبقۀ متوسط سمیران که جمعیت قابل­توجه شهر را تشکیل می­داد، به طیف وسیعی از سفال­ها دسترسی داشته‌اند. در مجموع بررسی ویژگی­های سفال­های دژشهر سمیران حاکی از این است که سه طبقۀ مرفه، متوسط و کم بضاعت که بافت جامعۀ سمیران در قرون میانی دوران اسلامی را تشکیل می­دادند.

 

نتیجه­گیری

دژشهر سمیران یکی از مناطق ویژه استقراری در منطقه شمال ایران است که به لحاظ جغرافیایی می‌توانسته کنترل بیشتری برای محافظت از شهر ایجاد نماید. همچنین وجود رودخانه دائمی قزل­اوزن در این محل، از عمده دلایل انتخاب این ناحیه برای انتخاب و شکل‌گیری این شهر می‌باشد.

     در این پژوهش انجام شده توسط نگارندگان، سفال­های 18 منطقه در دژشهر سمیران، مورد گردآوری و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بطورکلی، سفال­های مجموعۀ سمیران به دو گروه کلی سفال­های بدون لعاب و لعاب­دار تقسیم‌بندی می­شود. سفال­های معمولی که از نقاط و مکان­های مختلف مجموعۀ سمیران به دست آمده و بیشترین درصد سفال­های مجموعه را تشکیل می­دهند، عمدتاً از نوع لعابدار ساده یا دارای انواع تزئین کنده، افزوده و نقاشی زیر لعاب بوده و بیشتر مربوط به دوره­های سلجوقی و ایلخانی هستند. سفال­های بدون لعاب مجموعۀ مذکور، اغلب دارای خمیرۀ رسی یا فیریتی، شبه چینی و چینی بوده و نمونه­های لعاب­دار نیز عمدتاً دارای مقدار اندکی رس هستند. تزیینات روی سفال­ها نیز طیفی از نقوش هندسی، اسلیمی را در بر می­گیرد. سفال­ها با پخت کافی، نشانگر مهارت سفالگر در پخت و میزان کنترل حرارت کوره بوده است. 

     مقایسۀ سفالینه­های مجموعه سمیران با سفال­های دیگر مناطق همجوار، نشان می­دهد که سفال­های شاخص گردآوری شده از نظر تنوع، روش­های تزئین و کیفیت نقوش به ویژه تزئینات رنگی آنها، پر کار بوده و با دیگر مراکز سفالگری ایران برابری کرده است. مطالعات تطبیقی سفال‌های دوران اسلامی در سمیران حاکی از این است که در مجموعۀ مذکور علاوه بر بهره­گیری از تجارب و تولیدات بومی و محلی، ارتباطات و تعاملات قابل­توجهی نیز با مناطق همجوار وجود داشته است، از جمله سفال­های آبی ­و سفید دژسمیران از نوع نمونه­های مشابه شهرری، سفال‌های زرین­فام مجموعۀ مذکور با سفال­های ناحیۀ کاشان و سفال­های بدون لعاب و لعاب­دار آن نیز با انواع مشابه در آق­کند زنجان قابل مقایسه است. وجود سفال­های نفیس زرین­فام در این مکان نشان دهندۀ وجود تخصص‌گرایی در سفالگری و مهارت سفال­گران در تزئین سفالینه­ها با شیوۀ تزئین روی لعاب و شیوه­های پرکار تزئین در زیر لعاب دارد. 

     به لحاظ آماری، بیشتر سفال­های مجموعۀ مذکور مربوط به قرون اولیه تا میانی دوران اسلامی، به‌ویژه قرن‌های چهارم تا هشتم هجری‌قمری باشند. پراکنش سفال­های دوران سلجوقی و ایلخانی در بخش وسیعی از مجموعۀ مذکور حاکی از این حقیقت است که مجموعۀ سمیران در قرون میانی اسلامی، به لحاظ وسعت، گسترش قابل‌توجهی داشته است. بااین­حال وجود سفال­های شاخص اما کم­شمار عصر تیموری و صفوی از قبیل سفال‌های کوباچه، سلادن و آبی و سفید در بخش مرکزی دژسمیران نشان می­دهد که برخلاف سکوت منابع تاریخی، مجموعۀ مذکور، دست­کم بخش مرکزی استحکامات آن، همچنان تا دورۀ صفوی اهمیت خود را حفظ کرده است. در مجموع، شواهد باستان­شناسی موجود از قبیل ابنیه و بافت‌های مسکونی برجای مانده، در کنار مجموعۀ متنوعی از سفال­های گردآوری شده از بررسی سطحی، گویای رونق دژشهر سمیران، به‌ویژه در قرون نخستین و میانی دوران اسلامی و اهمیت این مکان در حوزۀ شمال ایران است. این موضوع با گواهی­های متون تاریخی، بخصوص اشارات متون و مدارک تاریخی از جمله گزارش مورخان و جهان‌گردان، مطابقت دارد. هرچند شواهد باستان­شناسی موجود حاکی از حفظ اهمیت استحکامات سمیران در دوره­های تیموری و صفوی است، اما به نظر می­رسد که شهر سمیران در این دوران از گذشتۀ باشکوه و آباد خود فاصله گرفته و پس از آن نیز به تدریج فرسوده و متروکه شده و در قرون اخیر در غبار فراموشی فرورفته است.

 

پی­نوشت

دژ سمیران در سال ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۴۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

منابع

ابودلف، (1342). سفرنامه ابودلف در ایران. مترجم، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمه ابوالفضل طباطبایی، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.

اعتماد­السلطنه، محمدحسن بن على (1367). ‏مرآة­البلدان‏. تصحیح عبدالحسین نوایى و هاشم محدث، ‏تهران: دانشگاه تهران.‏

البغدادى، ابن­عبد­الحق، صفى­الدین عبدالمومن (1412ﮬ.ق). مراصد الإطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع‏. مصحح: بجاوى، على محمد، بیروت: دار الجیل.‏

آلن، جیمز ویلسن (۱۳۸۳). سفالگری اسلامی. ترجمه مهناز شایسته­فر. تهران: مؤسسة انتشارات هنر اسلامی.

بارتولد، واسیلی ‌ولادیمیروویچ. (1358). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. مترجم حمزه سردادور، تهران: انتشارات توس.

بحرانی پور، حنان و خانمرادی، مژگان (1400). بررسی تغییرات فرهنگی منطقۀ زرندیه از دورۀ مس و سنگ تا دوران اسلامی، بر اساس نتایج بررسی باستان‌شناختی. مطالعات باستان شناسی ایران، ۱۳(۱).

بردلی، هریت (1386). دگرگونی ساختارهای اجتماعی، طبقه و جنسیت. ترجمه محمود متحد، تهران: انشارات آگه.

پوپ، آرتور (1378). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. جلد چهارم: سفالگری، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، ترجمه فاطمه کریمی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

ترکمنی­آذر، پروین (1384). دیلمیان در گسترۀ تاریخ ایران. تهران: انتشارات سمت.

توحیدی، فائق (1379). فن و هنر سفالگری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).

جهانی، ولی (1382). گزارش مقدماتی گمانه زنی محوطه تاریخی خوری هفت سو دغنان. گزارش­های باستان­شناسی 2، میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران.

حسن، زکی­محمد (1377). هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: صدای معاصر.

حموى، یاقوت­بن­عبد الله (1380). ‏معجم البلدان. ترجمه على­نقى منزوى،‏ تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور (پژوهشگاه).

حموى، یاقوت بن عبدالله‏  (1995). معجم البلدان،‏ بیروت: دار صادر.

رامین، علی (1387). مبانی جامعه­شناسی هنر. تهران:  انتشارات نی.

ستوده، منوچهر (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته­کوه­های البرز. تهران: انتشارات طهوری.

ضیاءآبادی، آرش (1401). دژ سمیران پایتخت حکمرانان محلی دیلمیان در طارم (آل مسافر، 330 ه.ق). اثر، دوره 43، شماره 4، صص 710-.700

عباس­نژاد سرستی، رحمت، علی­محمدی، مرضیه، قمری فتیده، محمد (1399). تحلیل سازمان تولید و استانداردسازی در یک جامعۀ باستانی: رهیافتی به نقش­های سفال­های تل باکون الف. جامعه­شناسی تاریخی، ۱۲(۲)، 388-365.

عربانی، اصلاح (1374). کتاب گیلان (1). تهران: انتشارات گروه پژوهشگران ایران.

فراهانى، محمدحسین­بن­مهدى (1362). ‏سفرنامه میرزا محمدحسین­فراهانی‏. مصحح مسعود گلزارى. تهران: فردوسی.‏

کرمر، جوئل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

کسروی، احمد (1353). شهریاران گمنام. تهران: انتشارات امیرکبیر.

کلج، محمدرضا و ذوالفقار کشاورز (1398). کاوش فضای موسوم به چهارطاقی در مجموعه سمیران. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان قزوین، (منتشر نشده).

کریمی، فاطمه، محمد یوسف کیانی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چ اول.

لاهیجی، محمد مهدوی  (1395). جغرافیای گیلان. انتشارات حوزۀ هنری گیلان.

طارمیان  ح (1387). بررسی باستان‌شناختی محوطه­های باستانی بخش غربی طارم سفلی قزوین. پایان‌نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).

عالی، ابوالفضل (1383). گزارش فصل اول بررسی وشناسایی باستان‌شناسی حوزه آبریز ابهررود (شهرستان ابهرو خرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.

عالی، ابوالفضل (1384). گزارش فصل دوم بررسی وشناسایی باستان‌شناسی حوزه آبریز ابهررود(شهرستان ابهروخرمده). سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان.

مرعشی، میرسیّدظهیرالدین‌بن نصیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به کوشش محمّدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.

مستوفی، حمدالله قزوینی (1362). نزهة القلوب. به اهتمام گای لیسترانج، تهران: دنیای كتاب.

موافقی، امیر، چوپان دستجردی، محمدحسین، رکرک، بهروز، یاحقی، عفت، نگهدارزاده، عیسی، کشاورزخانی، ذوالفقار، ضیاءآبادی، آرش (1396). روش نوترون رادیوگرافی برای تشخیص نقوش و آسیب­های کوزۀ باستانی سمیران در راکتور تحقیقاتی تهران. تابش و فناوری هسته­ای، ۴(۴)، 30-22.

موسوی، سید مهدی، رحمت عباس نژاد و محمود حیدریان (1386). گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت (فصل اول،1385). مجموعه مقاله‌های نهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران.

نادری، بقراط (1359). نگاهی گذرا بر گیلان و آثار تاریخی آن قلعه شمیران. مجله اثر، شماره پیاپی 2، 3، 4، تابستان، پاییز و زمستان، صص 176-184.

ناصرخسرو (1398). سفرنامه. ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: نشر مرکز

نگهبان، عزت الله (1376). مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران. سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

نیک­خواه، هانیه، خزایی، محمد، حاتم، غلامعلی، نیستانی، جواد (1390). بازتاب شکل­گیری دو پدیده اجتماعی بر سفال‌های زرین­فام دورۀ سلجوقیان؛ پیدایش طبقه متوسط و مردمی شدن هنر. مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش­نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، ۳(۹)، 125-107.

ویلی، پیتر (1374). قلاع حشاشین. ترجمه و حواشی علی‌محمد ساکی. تهران: انتشارات علمی.

 

Danti, M. D. (2004). The Ilkhanid heartland: Hasanlu Tepe (Iran) period I (Vol. 2). University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.

Golombek, L. (1999). The mystery of Kubachi wares. In C. Melville (Ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies (pp. 407–417). Wiesbaden.

Hillenbrand, R. (1974). The tomb towers of Iran to 1550. Oxford: University of Oxford Press.

Keall, E. J., & Keall, M. (1981). The Qaleh Yazdigird pottery: A statistical approach. Iran, 19, 145–160.

Kleiss, W. (1970). Bericht über Erkundungsfahrten im Iran im Jahre. Berlin: Reimer.

Matthews, R. (2003). The archaeology of Mesopotamia. London: Routledge.

Rawlinson, M. (1839). Notes on a march from Zohab, at the foot of Zagros, along the mountains to Khuzistan (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 9, 2–116.

Treptow, T. (2007). Daily life ornamented (Oriental Institute Publications No. 26). Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.

Watson, O. (1985). Persian lustre ware. London: Faber and Faber.