نقش‌برجستة دیهیم‌ستانی سوارة «بهرام دوم» از مظهر «اهورامزدا» در محوطة نقش رجب؛ «نقش رجب III»

الموضوعات :

حسین فیضی ¹

1 - دکترای باستان‌شناسی دوران اسلامی، گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران.

تاريخ الإرسال : 13 الجمعة , جمادى الأولى, 1446 تاريخ التأكيد : 27 السبت , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 19 الأربعاء , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: ساسانیان, نقش برجسته‌های صخره‌ای, تنگ چوگان V, بهرام یکم, نقش رجب III, بهرام دوم,

ملخص المقالة :

هیچ حکومتی در شرق باستان همانند ساسانیان پادشاهی با ویژگی‌های «خداگونه» و برخوردار از تقدس آسمانی نداشت. باشکوه‌ترین جلوهٔ این تقدس در صحنهٔ دیهیم‌ستانی نمود می‌یافت؛ آیینی که مشروعیت ایزدی شاه را از سوی «اهورامزدا» به نمایش می‌گذاشت. دیهیم‌ستانی نماد دریافت «فرهٔ ایزدی» بود که شاه را از جایگاه انسانی فراتر می‌برد و در زمرهٔ ایزدان قرار می‌داد. «نقش رجب III» تنها نقش‌برجستهٔ دیهیم‌ستانی سواره در محوطهٔ «نقش رجب» است که هویت آن به‌درستی مشخص نشده است. انتساب اشتباه یک کتیبه متعلق به نقش «شاهپور و درباریان»، پژوهشگران را به این نتیجه رساند که این نقش متعلق به «شاهپور یکم» است. در حالی‌که مقایسه با صحنهٔ دیهیم‌ستانی او در «تنگ چوگان» نشان می‌دهد هیچ‌یک از عناصر شاخص آن نقش ـــ پیکر بی‌جان «گوردیانوس سوم» و پیکر زانو‌زدهٔ «فیلیپ عرب» ـــ در این اثر دیده نمی‌شود. مقایسهٔ این نقش با نقش دیهیم‌ستانی «بهرام یکم» در تنگ چوگان، شباهت‌های ساختاری چشمگیری را نشان می‌دهد. بر این اساس، نگارنده پیشنهاد می‌کند که «نقش رجب III» صحنهٔ دیهیم‌ستانی سوارهٔ «بهرام دوم» از سوی اهورامزدا است که با تأثیرپذیری از نقش بهرام یکم، مشروعیت آسمانی او را در کنار «اردشیر بابکان» و «شاهپور یکم» در نقش رجب به تصویر کشیده است.

المصادر:

آذرنوش، مسعود (1375). نگاهی دیگر به شاهپور دوم، اردشیر دوم و شاهپور سوم: پیشنهادی برای بازنویسی بخشی از تاریخ ساسانیان. باستان شناسی و تاریخ، ۱۰(۱)، 45-37.
آورزمانی، فریدون (1371). نقش¬های دره چوگان، فروهر،۲۷ (۹ و ۱۱)، 2۲-2۷.
اورلا، برونو (1402). نگاهی نو به نقش برجسته¬های ساسانی (ترجمه الناز رهبر). تهران: انتشارات پژوهشکده هنر.
بویس، مری(1386). زرتشتیان: باورها و آداب دینی آن¬ها (ترجمه عسگر بهرامی، چ هشتم). تهران: انتشارات ققنوس.
پرادا، ایدت با همکاری رابرت دایسون و چارلز ویلکینسون (1383). هنر ایران باستان (ترجمه یوسف مجیدزاده، چ سوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
جکسن، ویلیام آبراهام (1352). سفرنامه: ایران در گذشته و حال (ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره¬ای، چ اول). تهران: انتشارات خوارزمی.
جوادی، شهره، آورزمانی، فریدون (1388). سنگ‌نگاره¬های ساسانی، چ اول. تهران: بلخ، پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی هنر.
حسنی، میرزا محمد(1393). نقش برجسته¬های نویافته ساسانی، چ اول. تهران: انتشارت ققنوس.
دیولافوا، ژان (1390). سفرنامه مادام دیولافوا «ایران و کلده» (ترجمه همان یون فره¬وشی، چ اول). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
سایکس، سرپرسی (1371). تاریخ ایران (ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، ج. اول، چ سوم). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
شپرد، دوروتی(1387). هنر ساسانی، در تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم، بخش دوم: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چ چهارم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
شراتو، امبرتو (1383). هنر پارتی و ساسانی (ترجمه یعقوب آژند، چ اول). تهران: انتشارات مولی.
شهبازی، علیرضا شاپور (1389). تاریخ ساسانیان (ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی(، چ اول. تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
شیپمان، کلاوس (1397). مبانی تاریخ ساسانیان (ترجمه کیکاووس جهانداری؛ چاپ پنجم). تهران: نشر فروزان.
عریان، سعید (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی ـ پارتی) (چاپ اول). تهران: انتشارات پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی کشور.
فلاندن، اوژن (1324). سفرنامه‌ اوژن فلاندن به ایران در سال‌های 1840-1841 (حسین نورصادقی، مترجم؛ چاپ اول). اصفهان: انتشارات نقش جهان.
فیضی، حسین و موسوی حاجی، سید رسول (1402). نقش رجب IV؛ تعیین هویت شاهپور دختک اول به همراه بهرام سوم در محوطه نقش رجب. دهمین کنفرانس بین‌المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن. https://civilica.com/doc/1787346
کرزن، جرج ناتانیل (1362). ایران و قضیه ایران (ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی؛ جلد دوم، چاپ دوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کولابادی، راحله و عطایی، مرتضی (1400). مینویی در جامه گیتی؛ بازتاب سنت دینی زردشتی در شمایل‌نگاری اورمزد در نقش برجسته‌های ساسانی. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 5(18)، ۷۱-۹۰. http://journal.richt.ir/mbp/article-1-549-fa.html
گال، هوبرتوس فون (1378). جنگ سواران در هنر ایرانی و هنر متأثر از هنر ایرانی در دوره‌ پارت و ساسانی (ترجمه فرامرز نجد سمیعی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات نسیم دانش.
گزنفون (1350). کوروش نامه، کتاب ششم (ترجمه رضا مشایخی؛ چاپ دوم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی (ترجمه بهرام فره‌وشی؛ چاپ سوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لباف خانیکی، میثم (1402). باستان‌شناسی ایران ساسانی. تهران: سمت.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1384). تمدن ایران ساسانی (ترجمه عنایت‌الله رضا؛ چاپ چهارم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مسعودی، ابوالحسن (1365). التنبیه والاشراف (ترجمه ابوالقاسم پاینده؛ چاپ سوم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مشکوتی، نصرت‌الله (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
مشکور، محمد جواد (1327). کارنامه اردشیر بابکان (چاپ اول). تهران: انتشارات دانش.
ملکزاده بیانی، ملکه و رضوانی، محمداسماعیل (1349). سیمای پادشاهان و نام‌آوران ایران باستان (چاپ اول). تهران: انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاه ایران.
موسوی حاجی، سید رسول و سرفراز، علی‌اکبر (1396). نقش برجسته‌های ساسانی (چاپ اول). تهران: سمت.
واندنبرگ، لوئی (1379). باستان‌شناسی ایران باستان (ترجمه عیسی بهنام؛ چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
هرتسفلد، ارنست (1354). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستان‌شناسی (ترجمه علی اصغر حکمت؛ چاپ اول). تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران.
ویسهوفر، یوزف (1380). ایران باستان (از 550 پ.م. تا 650 م.) (ترجمه مرتضی ثاقب‌فر). تهران: انتشارات ققنوس.
ویلسن، کریستی (1317). تاریخ صنایع ایران (عبدالله فریار، مترجم؛ چاپ اول). تهران: انتشارات وزارت معارف.
هرمان، جورجینا (1373). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان (مهرداد وحدتی، مترجم؛ چاپ اول). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هرمان، جورجینا (1389). نقوش برجسته صخره‌ای ایران در دوره ساسانی. در جان کرتیس (ویراستار)، بین‌النهرین و ایران در دوره اشکانی و ساسانی (زهرا باستی، مترجم؛ چاپ اول، صص:68-50. تهران: سمت.
هینتس، والتر (1385). یافته‌های تازه از ایران باستان (ترجمه پرویز رجبی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات ققنوس.
یاسمی، رشید (1313). اندرزا و شنردانا. مجله مهر، 2(7)، ۷۱۸-۷۲۲.
Canepa, M. (2013). Sasanian rock reliefs. In D. T. Potts (Ed.), The Oxford handbook of ancient Iran (pp. 856-877). Oxford University Press.
Flandin, E., & Coste, P. (1851). Voyage en Perse: Perse ancienne. Paris.
Gall, H. V. (2008). New perspectives on Sasanian rock reliefs. In D. Kennet & P. Luft (Eds.), Current research in Sasanian archaeology, art and history: Proceedings of a conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001 (pp. 149-161). Archaeopress.
Ghirshman, R. (1963). Perse: Proto-iraniens, Mèdes, Achéménides. Gallimard.
Grabowski, M. (2009). Wczesno Sasanid'z kie reliefy skalne Iranu. Studia Materialy Archeoogiczne, 14, 17-53.
Herrmann, G. (1969). The Dārābgird relief: Ardashīr or Shāhpūr? A discussion in the context of early Sasanian sculpture. Iran, 7, 63-88. https://doi.org/10.2307/4299617
Herrmann, G. (1977). The Iranian revival. Phaidon.
Herrmann, G. (1981). The Sasanian rock reliefs at Bishapur: Part II, The inscription by D. N. Mackenzie. Iranische Denkmäler, 10(2). Dietrich Reimer Verlag.
Herrmann, G. (2000). The rock reliefs of Sasanian Iran. In J. Curtis (Ed.), Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian periods: Rejection and revival c. 238 BC-642 AD (pp. 35-45). British Museum Press.
Herzfeld, E. (1938). Khusrau Parwēz und der Ṭāq i Vastān. Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 9, 91-158.
Herzfeld, E. (1941). Iran in the ancient East. Oxford University Press.
Hinz, W. (1969). Altiranische Funde und Forschungen. Walter de Gruyter.
Huff, D. (2008). Formation and ideology of the Sasanian state in the context of archaeological evidence. In V. S. Courtis & S. Stewart (Eds.), The Sasanian era (pp. 31-59). I.B. Tauris.
Kaim, B. (2009). Investiture or Mithra: Towards a new interpretation of so-called investiture scenes in Parthian and Sasanian art. Iranica Antiqua, 44, 403-415.
Levit-Tawil, D. (1993). Re-dating the Sasanian reliefs at Tang-e Qandil and Barm-e Dilak: Composition and style as dating criteria. Iranica Antiqua, 28, 141-168.
Luschey, H. (1986). Ardašīr I ii. Rock reliefs. Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/ardasir-ii
Overlaet, B. (2013). And man created god? Kings, priests and gods on Sasanian investiture reliefs. Iranica Antiqua, 48, 313-354.
Ricciardi, R. A. (2003). A reconsideration of the iconography of the triumphal reliefs of Shapur I [Master's thesis, University of Cincinnati].
Schmidt, E. F. (1970). Persepolis III: The royal tombs and other monuments. University of Chicago Press.
Shenkar, M. (2014). Intangible spirits and graven images: The iconography of deities in the pre-Islamic Iranian world. Brill.
Wiesehöfer, J. (2001). Ancient Persia from 550 BC to 650 AD (A. Azodi, Trans.). I.B. Tauris. (Original work published 1996).