مراتب عرفانی نفس در جلد اول مثنوی مولوی

مالک شعاعی ¹ ( عضو هیأت علمی )
ستاره حاجی ² ( دبیر آموزش و پرورش شهرستان چرداول، ایلام، ایران )

تاريخ الإرسال : 16 الأحد , رمضان, 1446 تاريخ التأكيد : 14 الأربعاء , محرم, 1447

الکلمات المفتاحية: مولوی, جلد اول مثنوی , نفس, مراتب نفس, نمادپردازی.,

ملخص المقالة :

نفس یکی از مضامین مهم و پیچیدة عرفانی و در مسیر کمال آدمی است. لذا شاعران عارف مسلک مانند عرفا زوایای مختلف آن را بررسی کرده‌اند. مولوی چون برخی از شعرا، گاه به صورت مستقیم، گاه به صورت غیرمستقیم در داستان­های مختلف با نمادها و صور خیال به نفس اشاره کرده‌است تاجایی‌که می­توان گفت بخش عظیمی از مثنوی در خصوص نفس و مصادیق آن است. مولوی، نفس را روحانیـة الحدوث و جسمانیـة البقا می‌دانند لذا نتایج این مقاله مبین آن است نگاه او به نفس مطلق نیست گاهی از آن با عناوین: اژدها، دوزخ هفت در، ابلیس، آتش، بت، نمرود، ابوجهل، گبر، اعدا عدوک، سرچشمة سیاهابة شهوات و ... یاد کرده‌ گاه برای آن مراتبی از علو مانند: جان مطلق، نفس ناطقه، نفس کل، عقل کل و ... تبیین نموده‌است لذا نفس دارای مراتب ادنی و اعلایی است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و جامعة آماری آن جلد اول مثنوی است زیرا غنای موضوع و گستردگی مثنوی فراتر از ظرفیت یک مقاله است همچنین ابیات جلد اول مثنوی برای مخاطبان مأنوس‌تر است. روش گردآوری اطلاعات، اسنادی و کتاب‌خانه‌ای است. هدف و ضرورت تحقیق، تنویر مراتب مختلف و گاه متناقض نفس در شعر مولوی است که گاه موجب سردرگمی خواننده است.

المصادر:

علاوه بر قرآن کریم.
ابن عربی، محیی الدین ابوعبدالله محمدبن علی بن محمد، 1360. شرح و ترجمه مقدمه شرح فصوص الحکم (تبیان الرموز. ترجمه محمدصالح فخرالعلما کردستانی، تصحیح محمود یزدی‌مطلق، مشهد: چاپ‌خانه خراسان.
ابن‌فارس، احمد، 1404ق. معجم مقاییس اللغه، قم: تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
بغدادی، ابوالقاسم الجنید، 1426. السرَّ فى انفاس الصوفي، تصحیح عبدالبارى محمدداوود، قاهره: دار جوامع.
دهخدا، علی‌اکبر، 1391. لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
رامپوری، غیاث‌الدین محمد، 1337. فرهنگ غیاث‌اللغات، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کانون معرفت.
زبیدی، محمدمرتضی (بی‌تا(، تاج العروس من جواهرالقاموس، بیروت: دار مکتبه الحیاه.
سجادی، سیدجعفر، 1378. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتاب‌خانه طهوری.
سعدی، مصلح الدین، 1373. گلستان، تصحیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سیف، عبدالرضا و موسی‌وند، نسرین، 1381. موسی (ع) و فرعون در مثنوی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص. 74-55.
شبستری، شیخ‌محمود، 1382. گلشن راز، به اهتمام کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
شکری، سجاد و علیاکبری نظر، رضا، 1394. رمزهای خرگوش (نگرشی بر نقش خرگوش در اساطیر، ادیان، ادبیات و فرهنگ عامه. همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی.
شمیسا، سیروس، 1386. فرهنگ تلویحات، تهران: فردوس.
صفدری، زهره، 1398. استعاره مفهومی نفس در مثنوی مولوی. فصلنامه اورمزد، شماره48، صص 150 – 128.
طهماسبی، فرهاد و ایامی بدرلو، شهین، 1395. بازتاب تمثیلی نفس اماره در مثنوی مولوی. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 42 (12)، 207 – 183.
فروزانفر، بدیع الزمان، 1390. شرح مثنوی شریف، 3 جلد، تهران: زوار.
ــــــــــــــــ، 1385. احادیث و قصص مثنوي، ترجمه و تنظیم مجدد حسین داوودي، تهران: امیر کبیر.
فیض کاشانی، ملا محسن، 1375. راه روشن (ترجمه المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء)، ترجمه سیدمحمدصادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی، بنياد پژوهش¬های اسلامى.
ــــــــــــــ، 1403. المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، بیروت: موسسة الأعلمی للمطبوعات.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن، 1393. رساله قشیریه، ترجمه حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عزالدین محمود، 1393. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال¬الدین همایی، تهران: هما.
کلانتر، نوش‌آفرین، صادقی تحصیلی، طاهره، حسنی‌جلیلیان، محمدرضا، و حیدری، علی، 1395. ﺳﯿﺮ آﺗﺶاز اﺳﻄﻮرهﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن) رﯾﺸﻪﻫﺎي اﺳﻄﻮره‌اي ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺗﺶ در ﻋﺮﻓﺎن. کهن‌نامه ادب پارسی پژوهشگاه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧی و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨگی. ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ، ﺷﻤﺎره ﺳﻮم، صص. 43 – 21.
کویاجی، جس‌سی، 1353. آیین‌ها و افسانه‌های چین باستان، ترجمه جلیل دوست¬خواه، تهران: فرانکلین.
مولانا، جلال‌الدین، 1387. شرح جامع مثنوی معنوی، به کوشش کریم زمانی، تهران: امیرکبیر. ــــــــــــــ، 1390. کلیات دیوان شمس تبریزی، تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، ج1، تهران: صدای معاصر.
ﻣﯿﺒﺪي، رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ، 1371. کشف‌اﻷﺳﺮار وﻋﺪه اﻷﺑﺮار، ﺗﺼﺤﯿﺢ علی‌اصغر حکمت، ﺗﻬـﺮان: اﻣﯿﺮکبیر.