تحلیل اثر تسهیل وام¬دهی بر اشتغال آسیب¬پذیر زنان
الموضوعات : دو فصلنامه علمی - تخصصی اقتصاد توسعه و برنامه ریزیفراس صباح علیوی 1 , سارا قبادی 2 , سعد مکاصیص 3 , حسین شریفی رنانی 4
1 - دانشجوی دکتری رشته علوم اقتصادی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
2 - استادیار گروه اقتصاد، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
3 - دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه الکوت، واسط، عراق.
4 - دانشیار گروه اقتصاد، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
الکلمات المفتاحية: تسهیل وام¬دهی, اشتغال آسیبپذیر, نابرابری جنسیتی, جهانیشدن.,
ملخص المقالة :
زنان به عنوان نیمی از جمعیت جوامع با مشارکت در فعالیتهای اقتصادی میتوانند به افزایش رشد اقتصادی یاری رسانند. با این وجود بررسی‌های آماری حاکی از کم بودن فرصتهای شغلی مناسب برای زنان در بخش رسمی در اکثر اقتصادهاست. این امر منجر به روی آوردن زنان به مشاغل خانگی و آسیبپذیر شده که از حقوق و دستمزد ثابت و تامین اجتماعی برخوردار نیستند. هدف مقاله حاضر تحلیل اثر تسهیل در وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان و نقش آن در انتقال از بخش آسیبپذیر به بخش رسمی در منتخبی از کشورهای اسلامی است، که در آنها بنابر تاکید اسلام برخورداری از حقوق انسانی از جمله اشتغال مناسب برای تمام اقشار جامعه به ویژه زنان مورد تاکید میباشد. از این رو با در نظر گرفتن دوره زمانی 2022-2013، و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیمی یافته (GMM) به تحلیل موضوع پرداخته شد. نتایج بیانگر آن بود که افزایش استحکام حقوق قانونی وام به عنوان شاخص تسهیل وامدهی منجر به کاهش اشتغال آسیبپذیر زنان شده و به عبارتی به انتقال زنان از بخش غیررسمی به بخش رسمی اقتصاد کمک کرده است. این در حالی است که دیگر متغیرها شامل جهانیشدن، نابرابری جنسیتی و افزایش شهرنشینی به افزایش اشتغال آسیبپذیر زنان منجر شدهاند.
اسدی زیدآبادی، فاطمه، سلمانپور، علی، خورشیدی، غلام حسین، معمارنژاد، عباس، دیانیف مهدی. (1402). اثرات اصلاح راهبردهای تجارت خارجی بر اشتغال کامل (شواهدی از ایران). نشریه اقتصاد و بانکداری اسلامي. ۱۲ (۴۵) :۳۴۵-۳۶۳.
آخرتی، محمود؛ آهنگری، الهه و طحان، محمد. (1397). بررسی مهمترین موانع مؤثر بر اشتغال زنان روستایی، زن و فرهنگ، 9(35): 116-105.
جلیلیان، نسرین و محمدی، یاسر. (1401). نقش تسهیلات کمیته امداد امام خمینی (ره) بر معیشت پایدار زنان روستایی سرپرست خانوار در استان کرمانشاه، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 11(3(پیاپی 41)): 138-123.
دیهیم، حمید و وهابی، معصومه. (1382). دسترسی زنان به اعتبارات بانکی، پژوهش زنان، 1(7): 87-61.
عرب مازار، عباس؛ علی¬پور، محمدصادق و زارع نیاکوکی، یاسر. (1393). تحلیل عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر اشتغال زنان در ایران، اقتصاد و الگوسازی، 5(17 و 18):91-75.
علیقلی، منصوره. (1395). بررسی رابطه بین مشارکت زنان در نیروی کار و توسعه اقتصادی کشورهای اسلامی، فصلنامه مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، 14(2): 86-63.
فطرس، محمد حسن؛ احمدوند، نرگس و امینی¬راد، مهدی. (1397). رابطه برابری جنسیتی با اشتغال جوانان در کشورهای درحال توسعه، فصلنامه رفاه اجتماعی، 18(71): 83-45.
قره¬حسنلو، فاطمه و میرحسینی، زهرا. (1400). واکاوی بسترها و زمینه¬های نابرابری جنسیتی در بازار کار و اشتغال، فصلنامه علوم اجتماعی، 28(95): 69-37.
کریمی، زهرا. (1393). تأثیر اعتبارات بانکی بر اشتغال زنان مطالعه موردی: تعاونی¬های زنان در استان مازندران، فصلنامه سیاست¬گذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا، 2(4): 168-145.
یعقوبی، جعفر. (1384). بررسی اثرات اعتبارات خرد بر اشتغال زنان روستایی استان زنجان، زن در توسعه و سیاست، 3(1): 146-125.
Andlib, Z., & Zafar, S. (2023). Women and Vulnerable Employment in the Developing World: Evidence from Pakistan. Journal of International Women's Studies, 25(7), 17.
Asongu, S. A., & Nwachukwu, J. C. (2017). The comparative inclusive human development of globalisation in Africa. Social Indicators Research, 134, 1027-1050.
Aterido, R., Beck, T., & Iacovone, L. (2013). Access to finance in Sub-Saharan Africa: is there a gender gap?. World development, 47, 102-120.
Bacchetta, M., & Bustamante, J. P. (2009). Globalization and informal jobs in developing countries: A joint study of the International Labour Office and the Secretariat of the World Trade Organization. International Labour Organization and the World Trade Organization. WTO Secretariat.
Bacchus, N. (2005). The effects of globalization on women in developing countries. Pforzheimer Honors College Theses https:// digitalcommons.pace.edu/honorscollege.theses/2
Bocquier, P., Nordman, C. J., & Vescovo, A. (2010). Employment vulnerability and earnings in urban West Africa. World Development, 38(9), 1297-1314.
Bue, M. C. L., Le, T. T. N., Silva, M. S., & Sen, K. (2022). Gender and vulnerable employment in the developing world: Evidence from global microdata. World Development, 159, 106010.
Buvinic, M., Berger, M., & Jaramillo, C. (1989). Impact of a credit project for women and men microentrepreneurs in Quito, Ecuador. Women’s Ventures, 222-246.
Castree, N. (2007). Labour geography: A work in progress. International Journal of Urban and Regional Research, 31(4), 853-862.
Chaykowski, R. P. (2005). Non-standard work and economic vulnerability (p. 5). Ottawa: Canadian Policy Research Networks.
Chen, M., Huang, X., Cheng, J., Tang, Z., & Huang, G. (2023). Urbanization and vulnerable employment: Empirical evidence from 163 countries in 1991–2019. Cities, 135, 104208.
Datta, S., & Sahu, T. N. (2021). Impact of microcredit on employment generation and empowerment of rural women in India. International Journal of Rural Management, 17(1), 140-157.
Elgin, C., & Oyvat, C. (2013). Lurking in the cities: Urbanization and the informal economy. Structural Change and Economic Dynamics, 27, 36–47.
Elson, D. (2002). Gender justice, human rights, and neo-liberal economic policies. Gender justice, development and rights, 2002, 78-114.
Gindling, T. H., & Newhouse, D. (2014). Self-employment in the developing world. World development, 56, 313-331.
Gray, M. M., Kittilson, M. C., & Sandholtz, W. (2006). Women and globalization: A study of 180 countries, 1975–2000. International organization, 60(2), 293-333.
Gutiérrez-Romero, R. (2021). Inequality, persistence of the informal economy, and club convergence. World Development, 139, 105211.
Hanefeld, J. (2018). How does globalisation affect women's health?. The Lancet Global Health, 6(1), e12-e13.
Hua, w. (2024). Gender Inequality: A Multi-Perspective Analysis, Proceedings of the 2nd International Conference on Social Psychology and Humanity Studies.
Huang, G., Zhang, H., Xue, D., & Yao, H. (2019). The inverted-U relationship between urban informal economy and urbanization in China. Economic Geography, 39, 76–83. Husain, H., Chowdhury, M. A. F., & Sulong, Z. (2024). Do political and social globalization promote female labour in Bangladesh? An empirical reassessment. World Development Sustainability, 4, 100121.
International Labour Organization (2013). Decent work indicators: Guidelines for producers and users of statistical and legal framework indicators: ILO Manual: Second Version. International Labour Organization.
Mitra, A. (2019). Women’s work in response to urbanization: Evidence from Odisha. ANTYAJAA: Indian Journal of Women and Social Change, 4(1), 92-106.
Mitra, A., & Tripathi, S. (2024). DO MORE WOMEN FIND EMPLOYMENT AS THE URBAN POPULATION GROWS?. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 19(2), 88-117.
Mustafa Kemal, B., & Naci, G. (2009). Female labor force participation in urbanization process: the case of Turkey. MPRA Paper 18249, University Library of Munich, Germany.
Naples, N. A., & Desai, M. (Eds.). (2002). Women's activism and globalization: Linking local struggles and global politics. Routledge.
OECD/ILO. (2019). Tackling Vulnerability in the Informal Economy, Development Centre Studies, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/939b7bcd-en.
Ofori, I. K., Cantah, W. G., Afful Jr, B., & Hossain, S. (2022). Towards shared prosperity in sub‐Saharan Africa: How does the effect of economic integration compare to social equity policies?. African Development Review, 34(1), 97-113.
Pavlova, E., & Gvetadze, S. (2023). Female access to finance: A survey of literature (No. 2022/87). EIF Working Paper.
Peña-Casas, R., Ghailani, D., & Coster, S. (2018). The Impact of Digitalisation on Job Quality In European Public Services: The Case of Homecare and Employment Service Workers. European Social Observatory, European Public Service Union. Available at: https://www. epsu. org/sites/default/files/article/files/FINAL% 20REPORT% 20EPSU% 20DI GITALISATION.
Uwajumogu, N. R., Nwokoye, E. S., Ojike, R. O., Okere, K. I., Ugwu, J. N., & Ogbuagu, A. R. (2022). Globalization and the proportion of women in vulnerable employment in sub‐Saharan Africa: The role of economic, social, and political conditions. African Development Review, 34(3), 356-369.
Weil, D. (2009). Rethinking the regulation of vulnerable work in the USA: A sector-based approach. Journal of Industrial Relations, 51(3), 411-430.
Weil, D. (2009). Rethinking the regulation of vulnerable work in the USA: A sector-based approach. Journal of Industrial Relations, 51(3), 411-430.
Wu, C., & Yan, Y. (2023). Political factors, entrepreneurship, and female employment vulnerability in sub-Saharan Africa. African Journal of Reproductive Health, 27(12), 51-62.
Wu, D. F., & Schneider, M. F. (2019). Nonlinearity between the shadow economy and level of development. International Monetary Fund.
Yan-Ling. P., REN, Y., & Hou-jian, L. (2021). Do credit constraints affect households' economic vulnerability? Empirical evidence from rural China. Journal of Integrative Agriculture, 20(9), 2552-2568.
دوفصلنامه علمي- تخصصي اقتصاد توسعه و برنامه‌ريزي/ پاییز و زمستان 1403/ سال یازدهم/ شماره دوم 1
تحلیل اثر تسهیل وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان1
فراس صباح علیوی2
سارا قبادی3
سعد مکاصیص4
حسین شریفی رنانی5
چکیده
زنان به عنوان نیمی از جمعیت جوامع با مشارکت در فعالیتهای اقتصادی میتوانند به افزایش رشد اقتصادی یاری رسانند. با این وجود بررسی‌های آماری حاکی از کم بودن فرصتهای شغلی مناسب برای زنان در بخش رسمی در اکثر اقتصادهاست. این امر منجر به روی آوردن زنان به مشاغل خانگی و آسیبپذیر شده که از حقوق و دستمزد ثابت و تامین اجتماعی برخوردار نیستند. هدف مقاله حاضر تحلیل اثر تسهیل در وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان و نقش آن در انتقال از بخش آسیبپذیر به بخش رسمی در منتخبی از کشورهای اسلامی است، که در آنها بنابر تاکید اسلام برخورداری از حقوق انسانی از جمله اشتغال مناسب برای تمام اقشار جامعه به ویژه زنان مورد تاکید میباشد. از این رو با در نظر گرفتن دوره زمانی 2022-2013، و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیمی یافته (GMM) به تحلیل موضوع پرداخته شد. نتایج بیانگر آن بود که افزایش استحکام حقوق قانونی وام به عنوان شاخص تسهیل وامدهی منجر به کاهش اشتغال آسیبپذیر زنان شده و به عبارتی به انتقال زنان از بخش غیررسمی به بخش رسمی اقتصاد کمک کرده است. این در حالی است که دیگر متغیرها شامل جهانیشدن، نابرابری جنسیتی و افزایش شهرنشینی به افزایش اشتغال آسیبپذیر زنان منجر شدهاند.
واژگان کلیدی: تسهیل وامدهی، اشتغال آسیبپذیر، اشتغال زنان.
طبقه‌بندی JEL: J830، F00، C23.
مقدمه
بخش عمدهای از کارگران در کشورهای در حال توسعه، در اقتصاد غیررسمی با درآمد پایین، امنیت شغلی محدود و بدون حمایت اجتماعی مشغول به کار هستند (باکتا و بوستامانت6، 2009). همین امر باعث شده است تا مقابله با آسیبپذیری در اقتصاد غیررسمی و تسهیل گذار از اقتصاد غیررسمی به سوی اقتصاد رسمی به یکی از مهمترین چالش‌های سیاستی در این گروه از کشورها تبدیل شود (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه و سازمان بینالمللی کار7، 2019). از نظر سازمان بینالمللی کار8 (2010)، کارگران خویشفرما و کارگران کمکخانواده، شاغلین آسیبپذیر را تشکیل میدهند، به طوری که از کیفیت و امنیت شغلی پایینی برخوردار هستند (پنا-کاساس و همکاران9، 2018). در این بین دستمزدهای پایین، برنامههای کاری نامناسب و شرایط استرس‌زای روحی و روانی نیز از دیگر مشخصههای اشتغال آسیبپذیر است. مقوله اشتغال آسیبپذیر برای زنان در مقایسه با مردان از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که زنان به دلیل مسئولیتی که در قبال مراقبت از فرزندان دارند، دسترسی کمتری به فرصتهای شغلی با دستمزدهای منصفانه دارند (وو ویان10، 2023؛ اسدی زیدآبادی و همکاران، 1402). اغلب زنان در مشاغل آسیبپذیر، با دستمزدی بسیار ناچیز، قواعد کاری غیررسمی، شرایط کاری بد و امنیت شغلی و اجتماعی پایین مواجه هستند. آنها همچنین از حمایتهای اجتماعی و مزایایی مانند مرخصی زایمان با حقوق بیبهره هستند و به دلیل عدم برخورداری از نماینده در اتحادیههای کارگری، حق اعتراض و طرح مطالبات خود را نیز ندارند. در این میان، برنامههای فقرزدایی و توانمندسازی زنان تلاش میکنند تا با فراهم نمودن شغلهای باکیفیت، آسیب‌پذیری‌های مرتبط با زنان را کاهش دهند (اواجوموگو و همکاران11، 2022).
کارشناسان و نهادهای بینالمللی بر این باور هستند که سهولت در اعطای وام و اعتبارات، یکی از مهمترین سازوکارهای موجود در راستای کاهش فقر و ایجاد اشتغال به ویژه برای زنان است. ادبیات موجود نیز نمایانگر آن است که عدم دسترسی به اعتبارات بانکی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه یکی از محدودیتهای مهم کارآفرینان به هنگام راهاندازی بنگاههای اقتصادی است و این مشکل برای زنان در مقایسه با مردان به مراتب بیشتر است (بوینیک و همکاران12، 1989). به بیان کلی دسترسی به منابع مالی در ایجاد، توسعه و بقای مشاغل به عنوان یک اصل کلی پذیرفته شده است (پاولوا و گوتادزه13، 2023). یان-لینگ و همکاران14 (2021) معتقد هستند که با محدود شدن دسترسی خانوار به اعتبارات رسمی و غیررسمی، آسیبپذیری اقتصادی آنها افزایش مییابد (یان-لینگ و همکاران، 2021). این در حالی است که به طور مشخص زنان از طریق افزایش دسترسی به بازارهای اعتباری، قادر هستند تا کسبوکارهای کوچک مقیاس خود را به مشاغلی با مقیاس بزرگتر و سودآورتر تبدیل نموده و با بخش رسمی بازار ادغام شوند (آتریدو و همکاران15، 2013). با توجه به مباحث مطرح شده، این پژوهش به دنبال بررسی تأثیر سهولت وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان در منتخبی از کشورهای اسلامی طی سالهای 2013 تا 2022 میباشد. به منظور برآورد الگوی پژوهش از گشتاورهای تعمیمی یافته (GMM) بهره گرفته میشود. مرور بر پیشینه تحقیق نشان میدهد که پژوهش حاضر به لحاظ موضوعی دارای نوآوری است، به‌طوری که تا کنون در سطح پژوهشهای داخلی، به بررسی تأثیر سهولت وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان پرداخته نشده است. بر همین اساس مقاله حاضر از 5 بخش اصلی تشکیل شده است. پس از بیان مقدمه، در بخش اول مبانی نظری مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در بخش دوم مروری بر مطالعات پیشین صورت میگیرد. بخش سوم به روش تحقیق و نتایج آزمون‌های آماری و برآورد الگوی پژوهش میپردازد. در بخش چهارم نیز نتیجه‌گیری و پیشنهادات سیاستی ارائه میشود.
1- مبانی نظری
1-1- اشتغال آسیبپذیر زنان
در راستای تعریف اشتغال آسیبپذیر، سه رویکرد کلی در نظر گرفته میشود. سازمان بینالمللی کار (2010) مشاغل آسیبپذیر را به عنوان مجموع کارگران خویشفرما و کارگران کمکخانواده تعریف میکند. در رویکرد دوم، مشاغل آسیبپذیر بر اساس سطح پایین درآمد جمعیت شاغل تعریف میشود و در رویکرد سوم نیز جنبههای چندبعدی آسیبپذیری در اشتغال مد نظر قرار میگیرد. به‌طور کلی کارگران پارهوقت، خوداشتغال و قراردادی در مقایسه با کارگران تماموقت در معرض آسیبپذیری بالاتری قرار دارند که این موضوع ریشه در میزان ثبات یا عدم ثبات شغلی دارد (چایکوفسکی16، 2005). کمیسیون اتحادیههای کارگری17 (2008) بیان میکند که کارگران در صورت فقدان صلاحیتهای علمی و قرارداد دائم و یا اشتغال در محیط خانه، در معرض خطر اشتغال آسیبپذیر قرار دارند. علاوه بر این، مهاجران غیرقانونی و یا افرادی که در بخش غیررسمی کار میکنند نیز جزء شاغلین آسیبپذیر محسوب میشوند. در این بین باکویر و همکاران18 (2010) استدلال میکنند که آسیبپذیری با مشکلاتی در ارتباط است که در مسیر مدیریت ریسک‌ها و مقابله با زیان‌ها و هزینه‌های ناشی از موقعیتهای مخاطره‌آمیز برای افراد ایجاد میشوند و از آن جایی که ریسک به عنوان احتمال قرار گرفتن افراد در معرض یک رویداد نامطلوب تعریف میشود، بنابراین، اشتغال آسیبپذیر، ریسک اشتغال در مشاغلی است که فاقد استانداردهای شغلی مناسب هستند (عندلیب و ظفر19، 2023). به طور کلی زنان در مقایسه با مردادن بیشتر در معرض اشتغال آسیبپذیر قرار دارند که یکی از مهمترین دلایل آن، مسئولیتهایی است که در قبال مراقبت از فرزندان و تربیت و پرورش آنها به عهده دارندو بنابراین ناچار هستند تا ترکیبی از مسئولیتهای خانه و کار را انتخاب نمایند (وو و یان، 2023). زنان شاغل در بخش آسیبپذیر نه تنها با دستمزدهای بسیار پایین، قواعد کاری غیررسمی، شرایط کاری نامطلوب و همچنین امنیت شغلی و اجتماعی بسیار پایین مواجه هستند، بلکه اغلب از حمایتهای اجتماعی لازم و مزایایی مانند مرخصی زایمان با حقوق نیز بیبهره هستند و همچنین به دلیل عدم برخورداری از نمایندههای قانونی در اتحادیههای کارگری، توان لازم برای اعتراض و طرح مطالبات خود را هم ندارند (اواجوموگو و همکاران، 2022). به بیان کلی عواملی همچون میزان حقوق، حمایت اجتماعی، شرایط و قواعد کاری، مدت زمان انجام کار، سطح سلامت و ایمنی و سطح مهارتآموزی و ارائه دورههای آموزشی به عنوان مهمترین ابعاد کیفیت شغلی زنان نقش مهمی در ایجاد مشاغل مناسب، پایدار و موقر برای آنان دارند (پنا-کاساس و همکاران، 2018).
1-2- عوامل مؤثر بر اشتغال آسیبپذیر زنان
1-2-1- وام و اعتبارات
کارشناسان و نهادهای بینالمللی معتقد هستند که اعطای وام و اعتبارات، یکی از مهمترین سازوکارهای موجود در راستای کاهش فقر و ایجاد اشتغال به ویژه برای زنان است. ادبیات موجود نشان میدهد که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، عدم دسترسی به اعتبارات بانکی یکی از محدودیتهای مهم کارآفرینان به خصوص در هنگام راهاندازی بنگاههای اقتصادی است، به‌طوری که این مشکل برای زنان در مقایسه با مردان بیشتر است (بوینیک و همکاران20، 1989). یان-لینگ و همکاران (2021) استدلال میکنند که با ایجاد محدودیت در دسترسی خانوار به اعتبارات رسمی و غیررسمی، آسیبپذیری اقتصادی آنها افزایش مییابد. علاوه بر این، زنان از طریق دسترسی به بازارهای اعتباری، میتوانند کسبوکارهای کوچک مقیاس خود را به مشاغلی با مقیاس بزرگتر و سودآورتر تبدیل نمایند و با بخش رسمی بازار ادغام شوند (یان-لینگ و همکاران، 2021؛ آتریدو و همکاران، 2013). اگرچه مطالعات بسیاری بر تأثیر مثبت وام در کاهش آسیبپذیری اشتغال زنان تأکید کردهاند، اما نتایج برخی از مطالعات حاکی از آن است که وامهای دریافتی ممکن است صرف فعالیتهای دیگری همچون خرید و یا اجاره مسکن، خرید لوازم خانگی و یا تهیه جهاز برای دختران شود (دیهیم و وهابی، 1382)، که این موضوع میتواند باعث شود تا سیاستهای اشتغالزایی زنان از طریق اعطای وام از موفقیت چندانی برخوردار نباشد (کریمی، 1393، یعقوبی، 1385).
1-3-1- جهانیشدن
از نظر شولت21 (2007) و کاسلی22 (2004)، ارتباطات جهانی و فراسرزمینی میان مردم در طول زمان و مکان از ویژگیهای اصلی جهانیشدن هستند. از نظر چئون23 (2004) نیز جهانیشدن بسته‌ای است که علاوه بر گسترش تجارت و انتقال بینالمللی نهاده‌ها، مواردی همچون تغییرات تکنولوژیکی، فرآیند اصلاحات و بازسازی اجتماعی و سیاسی را نیز دربر میگیرد. طرفداران جهانیشدن بر این باور هستند که گسترش بازارها؛ ایجاد فرصتها؛ افزایش دسترسی به تکنولوژی و سرمایههای مالی و انسانی؛ افزایش دسترسی به منابع و کالاهای باکیفیتتر و ارزانتر، خلق ایدههای جدید، بهبود در تقسیم ریسک بینالمللی و افزایش کارایی تخصیص منابع از مهمترین پیامدهای جهانیشدن هستند (آسونگو و نواچوکو24، 2017). این در حالی است که منتقدان جهانیشدن استدلال میکنند که اثرات مطلوب جهانیشدن به‌طور نابرابر اتفاق میافتد و در نتیجه منجر به افزایش نابرابری میشود. از نظر آنها جهانیشدن، فرهنگهای محلی را نیز از بین میبرد و باعث فروپاشی روابط دولت-ملتها میشود (اواجوموگو و همکاران، 2022).
در ارتباط با تأثیر جهانی شدن بر اشتغال آسیبپذیر زنان نیز دو گرایش فکری عمده وجود دارد. گروهی بر این باور هستند که جهانیشدن از طریق ادغام زنان در بازارهای کار رسمی و در نتیجه ایجاد دستمزدهای بالاتر، زمینههای افزایش قدرت اقتصادی و بهبود فرصتها و چشم‌انداز زنان را فراهم میکند، که این امر باعث افزایش استقلال و آزادی زنان، کنترل آنان بر بودجه و تصمیمات خانوار و همچنین افزایش اقتدار و انگیزه آنان برای کمک گرفتن از همسرانشان در امور خانه میشود (اوکولو-اوباسی و همکاران، 2021؛ افوری و همکاران25، 2022). علاوه بر این افزایش دستمزد و درآمد زنان در مقایسه با مردان، باعث بهبود وضعیت و اختیارات نسبی آنان خواهد شد و با گذشت زمان، این تأثیر به سطوح کلی جامعه گسترش مییابد، به‌طوری که مشارکت زنان در فضای عمومی افزایش مییابد و در نهایت زنان به بازیگران فعال در تصمیمگیریهای عمومی تبدیل میشوند (گری و همکاران26، 2006). این در حالی است که باکوس27 (2005)، السون28 (2002)، و ناپل و دسای29 (2002) بر این باور هستند که جهانیشدن، توانایی زنان برای قرار گرفتن در موقعیتهای شغلی شایسته و آبرومند با حقوق تضمینشده را کاهش میدهد. باکوس معتقد است که به دنبال جهانیشدن و رشد و سرمایهبر شدن بنگاه‌ها، نیاز به نیروی کار ارزان و غیرماهر زنان نیز کاهش مییابد. در این بین، تانزی30 (2000) استدلال میکند که جهانیشدن از طریق کاهش حمایت اجتماعی، قدرت چانه زنی و استقلال زنان در خانواده و جامعه را متزلزل میکند. هانفلد31 (2017) هم معتقد است که جهانیشدن از طریق افزایش مهاجرت نیروی کار و دسترسی به مواد غذایی ارزانتر و فرآوری شده، باعث ایجاد خطرات سلامتی جسمی و روحی و در نتیجه تغییر الگوی اشتغال میشود به‌طوری که آسیبپذیری زنان را افزایش میدهد (اواجوموگو و همکاران، 2022).
1-4-1- نابرابری جنسیتی
نابرابري جنسيتي نتیجه برآیند چهار مؤلفه مشارکت و فرصت اقتصادی، دستیابي به آموزش، بهداشت و بقا و توانمندسازی سیاسي است (قرهحسنلو و میرحسینی، 1400). به طور کلی منظور از نابرابری جنسیتی در محیط کار، وجود رفتار و فرصتهای نابرابر برای زنان و مردان در زمینه شغلهای موجود، پیشرفت شغلی، دستمزد و غیره است (هوآ32، 2024). نابرابری‌های جنسیتی در اشتغال در اشکال مختلفی همچون وجود فرصتهای نابرابر در یافتن شغلهای با حقوق، مدت زمان اشتغال، مشارکت در بازار کار، دریافت کار پارهوقت و همچنین شکاف‌های دستمزد منعکس میشود (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه و سازمان جهانی کار، 2019). به‌طور خلاصه میتوان به سه نوع تبعیض جنسیتی در بازار نیروی کار اشاره نمود. نخست آن که زنان نسبت به مردان در مشاغل مشابه، مزد و حقوق کمتری دریافت کنند. دومین تبعیض، به محرومیت زنان از مشاغل حرفه‌ای پردرآمد و تمرکز یافتن آنان در مشاغل غیرفنی و ساده اشاره دارد. سومین نوع تبعیض نیز، اخراج تعداد بیشتری از زنان در مقایسه با مردان به هنگام رکود اقتصادی را در بر میگیرد (فطرس و همکاران، 1397). ادبیات گستردهای وجود دارد که نشان میدهد در کشورهای در حال توسعه که اکثر کارگران خوداشتغال هستند، زنان در مقایسه با مردان، بیشتر در کسبوکارهای خانوادگی و بدون دستمزد و کمتر به عنوان کارفرما و یا خویشفرما فعالیت میکنند. علاوه بر این حتی در کشورهای ثروتمند نیز با وجود اینکه اکثریت قریب به اتفاق کارگران، کارمندان مزدبگیر در بخش رسمی هستند، اما معمولاً زنان در مقایسه با مردان در صنایع و مشاغل به خصوص با درآمد پایینتر کار میکنند (گیندلینگ و نیوهاوس33، 2014).
1-5-1- شهرنشینی
شهرنشینی مفهومی است که به جریان جمعیت از روستا به شهر و همچنین دگرگونی ساختاری در اقتصاد و جامعه اشاره دارد. حرکت مهاجران آسیبپذیر به سوی شهرها از جمله عوامل مؤثر بر آسیبپذیری نیروی کار محسوب میشود (ویل34، 2009). شهرنشینی با دگرگونی در ساختار اشتغال، میتواند مشکلات اجتماعی مهمی همچون فقر و نابرابری را به وجود آورد (کاستری35، 2007). شواهد نشان میدهد که در طول بحران سال 2008 میلادی، مناطقی که از رشد شهرنشینی بالاتری برخوردار بودهاند، بیشتر با معضل بیکاری مواجه شدهاند. در حقیقت گسترش شهرنشینی که به دنبال مهاجرت سیلآسای افراد آسیبپذیر رخ میدهد، بر آسیبپذیری مشاغل تأثیر میگذارد (چن و همکاران36، 2023). مطالعات میترا37 (2019) و مصطفی کمال و ناچی38 (2009) نشان میدهد که با افزایش شهرنشینی، نرخ مشارکت زنان به عنوان نیروی کار کاهش مییابد که از دلایل عمده آن مهاجرت زنان روستایی به مناطق شهری است که به دلیل فقدان فرصتهای شغلی نمیتوانند وارد بازار کار شوند (میترا و تریپاتی39، 2024). در این بین، وو و اشنایدر40 (2019)، هانگ و همکاران41 (2019) و الگین و اویوات42 (2013) به یک رابطه U شکل بین شهرنشینی و اشتغال غیررسمی دست یافتهاند، به‌طوری که با رسیدن نرخ شهرنشینی به یک حد معین، روند افزایشی اشتغال غیررسمی به عنوان درصدی از اشتغال کل به یک روند کاهشی تبدیل میشود (گوتیرز-رومرو43، 2021). معمولاً در مراحل اولیه رشد شهرنشینی و به دنبال آن گسترش صنایع و افزایش تولیدات کارخانهای، تولیدات خانگی به واسطه فعالیت زنان کاهش مییابد (بوزراپ44، 1970). این در حالی است که با استمرار رشد شهرنشینی و ایجاد فرصتهای تحصیلی بهتر برای زنان، کاهش نرخ باروری و ایجاد امکان تجاریسازی محصولات خانگی، مشارکت زنان در بازار کار افزایش مییابد (اپنهایمر45، 1970).
2- مطالعات پیشین
با مرور بر پیشینه این پژوهش مشخص گردید که تا کنون هیچ یک از مطالعات داخلی به‌طور کلی به بررسی عوامل مؤثر بر اشتغال آسیبپذیر زنان و به‌طور مشخص به بررسی تأثیر سهولت وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان نپرداختهاند. بر همین اساس در ادامه به نزدیکترین مطالعات داخلی انجام شده و همچنین مطالعات خارجی مشابه با موضوع پژوهش اشاره میشود.
2-1- مطالعات داخلی
جلیلیان و محمدی (1401) با استفاده از ابزار پرسشنامه به بررسی نقش وام های اشتغال زایی بر معیشت پایدار زنان روستایی سرپرست خانوار تحت پوشش کمیته امداد در دهستان هرسم، شهرستان اسلام آباد غرب در استان کرمانشاه پرداختند. نتایج نشان داد که دو گروه زنان سرپرست خانوار بهرهمند و بیبهره از وامهای اشتغالزایی کمیته امداد، از نظر وضعیت معیشت پایدار روستایی، تفاوت معنیداری باهم داشتند و زنان بهرهمند، مخصوصاً در بعد سرمایه مالی و سرمایه فیزیکی وضعیت معیشت بهتری داشتند. همچنین در بین زنان بهرهمند از وامهای خوکفایی نیز کسانی که از میزان وامهای دریافتی و دوره بازپرداخت آنها رضایت داشته و همچنین در دوره های مهارت آموزی جهت ایجاد شغل شرکت داشتند، از سطح معیشت پایدار بالاتری برخوردار بودند. آخرتی و همکاران (1397) با استفاده از ابزار پرسشنامه به بررسی مهمترین موانع مؤثر بر اشتغال زنان روستایی زیرکوه در سال 1396 پرداختند. نتایج نشان داد که بین زنان شاغل و خانهدار در موانع فرهنگی و اجتماعی، موانع آموزشی مدیریتی و موانع فنی تفاوت معنیداری وجود دارد، در حالی که در موانع اقتصادی، موانع روانشناختی و موانع سیاستگذاری تفاوت معنیداری مشاهده نگردید. علیقلی (1395) با استفاده از روش دادههای تابلویی، رابطه بین توسعه اقتصادی و مشارکت زنان در نیروی کار کشورهای اسلامی طی دوره زمانی (2013-1990) را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که تولید، نرخ بیکاری و نرخ باروری تأثیر منفی و توان دوم تولید، نرخ شهرنشینی و نرخ ثبت‌نام ناخالص زنان در مقاطع ابتدایی، متوسطه و عالی تأثیر مثبتی بر نرخ مشارکت زنان در نیروی کار کشورهای اسلامی دارد. عرب مازار و همکاران (1393) با استفاده از مدل لاجیت46 تأثیر عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر اشتغال زنان در ایران در سال 1390 را تحلیل نمودند. نتایج نشان داد تعداد افراد شاغل در خانوار، وضعیت تأهل، محل اقامت و سرپرست بودن زنان تأثیر مثبتی بر اشتغال آنها دارد، اما سن، اثری مثبت و غیرخطی و تحصیلات بالاتر از متوسطه اثر معکوسی بر اشتغال زنان داشته است. کریمی (1393) ضمن شناسایی تعاونیهای موفق و ناموفق زنان استان مازندران در فعالیتهای مختلف اقتصادی و تعیین میزان تأثیر ویژگیهای اعضای تعاونیها (سن، تحصیلات و وضعیت تأهل) در موفقیت یا عدم موفقیت آنها، به بررسی تأثیر اعتبارات بانکی بر اشتغال زنان در تعاونیهای مورد نظر پرداخت. نتایج نشان داد اعطای وام ارزان به شرکتهای تعاونی در ایجاد اشتغال زنان از موفقیت چندانی برخوردار نبوده است. یعقوبی (1384) به بررسی اثرات اعتبارات خرد بر اشتغال زنان روستایی استان زنجان طی دوره زمانی (1381-1375) پرداخت. نتایج نشان داد که اگر چه اعتبارات پرداختی در زمینه تثبیت شغل فعلی زنان مؤثر بوده است اما به علت ناکافی بودن مبلغ آن تأثیر چندانی در ایجاد مشاغل جدید نداشته است.
2-2- مطالعات خارجی
حسین و همکاران47 (2024) به بررسی تاثیر جهانیشدن بر اشتغال زنان در بنگلادش طی دوره زمانی 2019-1984 پرداختند. نتایج بیانگر آن بود که جهانیشدن سیاسی در ابتدا منجر به افزایش اشتغال زنان میشود و پس از رسیدن به حدآستانه مشخصی، این افزایش در اشتغال زنان به تدریج کاهش مییابد. این نتیجه حاکی از آن است که در ابتدای فرآیند جهانیشدن، فرصتهای شغلی برای زنان تحصیلکرده در بخش خدمات بیشتر میشود و فرصتهای شغلی برای زنان دارای تحصیلات پایینتر در بخش صنعت بیشتر میشود. در ادامه با تکیه کشور بر تولیدات صنعتی صادراتی، اشتغال زنان به‌طور معناداری کاهش خواهد یافت. این امر منجر به ایجاد رابطه‌ای به شکل U معکوس میان جهانیشدن سیاسی و اشتغال زنان میشود. از طرفی جهانیشدن اجتماعی تاثیر منفی و معناداری بر اشتغال زنان داشته است. میترا و تریپاتی (2024) به بررسی تأثیر شهرنشینی بر نسبت مشارکت نیروی کار زنان به مردان در منتخبی از کشورهای جهان طی دوره زمانی (2022-1991) پرداختند. نتایج نشان داد که شهرنشینی تأثیر نامطلوبی بر نسبت مشارکت نیروی کار زنان به مردان دارد. چن و همکاران (2023) ارتباط شهرنشینی و اشتغال آسیبپذیر در کشورهای منتخب را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد با افزایش نرخ شهرنشینی، اشتغال آسیبپذیر کاهش مییابد. اواجوموگو و همکاران (2022) اثرات جهانیشدن اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر اشتغال آسیبپذیر زنان در 37 کشور منتخب آفریقایی طی دوره زمانی (2016-2000) را مورد تحلیل قرار دادند. نتایج نشان داد که جهانیشدن اقتصادی و اجتماعی بر اشتغال آسیبپذیر زنان تأثیر منفی و جهانیشدن سیاسی بر اشتغال آسیبپذبر زنان تأثیر مثبت دارد. بو و همکاران48 (2022) به بررسی عوامل مؤثر بر اشتغال آسیبپذیر زنان در 76 کشور منتخب با درآمد متوسط و پایین طی دوره زمانی (2017-1990) پرداختند. نتایج نشان داد که طی سالهای 1990 و 2010 به دنبال پیشرفت تحصیلی زنان و کاهش نرخ باروری اشتغال آسیبپذیر زنان کاهش یافته است. علاوه بر این نهادهای مغرضانه جنسیتی به عنوان مهمترین عامل شکاف جنسیتی در سالهای 2010 تا 2017 در نظر گرفته شدهاند. داتا و ساهو49 (2021) به بررسی تأثیر اعتبارات خرد بر ایجاد اشتغال و قدرت زنان روستایی در هند طی دوره زمانی مارچ50 تا دسامبر51 2019 پرداختهاند. نتایج نشان میدهد که با افزایش اعطای اعتبارات خرد، فعالیتهای درآمدزا و جذب زنان در قالب کسبوکارهای خانگی و غیرخانگی افزایش مییابد. مرور بر پیشینه پژوهش نشان میدهد که مقاله حاضر بر حسب هدف و در مقایسه با مطالعات داخلی انجام شده دارای نوآوری است، به‌طوری که بخش عمدهای از این نوآوری در گرو انتخاب متغیرهای اشتغال آسیبپذیر زنان و شاخص استحکام حقوق قانونی وام میباشد.
3- روش تحقیق
3-1- تصریح الگو و معرفی متغیرها
برای دستیابی به هدف این مقاله که تحلیل اثر تسهیل وامدهی بر اشتغال آسیبپذیر زنان در کشورهای منتخب اسلامی52 در دوره زمانی 2022-2013 است به پیروی از داتا و ساهو (2021) و اواجوموگو و همکاران (2022) مدل زیر تصریح می شود:
=
(1)
در مدل (1)، اشتغال آسیبپذیر زنان (بر حسب درصدی از اشتغال کل زنان) است که دربرگیرنده اشتغال کارگران خویشفرما و کارگران کمکخانواده میباشد.
بیانگر شاخص استحکام حقوق قانونی وام است که نشان میدهد قوانین وثیقه و ورشکستگی، تا چه حد از حقوق وامگیرندگان و وامدهندگان محافظت میکنند. به بیانی دیگر این شاخص، میزان سهولت در دریافت وام را اندازهگیری می‌نماید. شاخص مذکور در بازه عددی صفرتا 12 رتبهبندی شده است، به‌طوری‌که رتبه صفر بیانگر بدترین وضعیت و رتبه 12 بیانگر بهترین وضعیت در حفاظت از حقوق وامگیرندگان و وامدهندگان و سهولت در دریافت وام است.
نشاندهنده شاخص نابرابری جنسیتی است که با در نظر گرفتن سه حوزه سلامت باروری، توانمندسازی و بازار کار ساخته و پرداخته میشود.
بیانگر جمعیت شهرنشین بر حسب تعداد نفر است.
دادههای مربوط به متغیرهای اشتغال آسیبپذیر زنان، استحکام حقوق قانونی وام، نابرابری جنسیتی و جمعیت شهرنشین از تارنمای بانک جهانی استخراج میشوند.
بیانگر شاخص جهانیشدن است که به ارزیابی جهانیشدن از سه بعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی میپردازد. شاخص مذکور در بازه عددی صفرتا 100 رتبهبندی شده است، به‌طوری‌که رتبه صفر بیانگر بدترین وضعیت و رتبه 100 بیانگر بهترین وضعیت است. دادههای مربوط به این متغیر از تارنمای مؤسسه کاف53 استخراج میشود. به منظور از بین بردن تاثیر درونزایی متغیرها و همچنین به دلیل اینکه شرط کوچکتر بودن دوره زمانی از مقاطع در این پژوهش وجود دارد، از روش گشتاورهای تعمیم یافته استفاده میشود.
3-2- نتیجه آزمون‌های آماری و برآورد الگو
آمار توصیفی مربوط به متغیرهای مورد استفاده در الگوی پژوهش در جدول (1) ارائه شده است.
جدول (1)- آمار توصیفی
نام متغیر | نماد متغیر | میانگین | حداقل | حداکثر | انحراف معیار | مقیاس |
اشتغال آسیبپذیر زنان |
| 6/33 | 6/2 | 7/77 | 5/19 | درصد |
شاخص استحکام حقوق قانونی وام |
| 88/3 | 0 | 11 | 9/2 | امتیاز 12- 0 |
جهانیشدن |
| 03/64 | 68/43 | 06/81 | 0/9 | رتبه 100- 0 |
نابرابری جنسیتی |
| 40/0 | 18/0 | 59/0 | 1/0 | رتبه 1- 0 |
جمعیت شهرنشین |
| 38747604 | 2031430 | 108 | 39485498 | تعداد نفر |
متغیر | نماد | آماره t | احتمال آماره | نتیجه |
اشتغال آسیبپذیر زنان |
| 2/5- | 000/0 | مانا |
شاخص استحکام حقوق قانونی وام |
| 04/1- | 148/0 | نامانا |
جهانیشدن |
| 9/1- | 027/0 | مانا |
نابرابری جنسیتی |
| 5/1- | 065/0 | مانا |
جمعیت شهرنشین |
| 56/2 | 995/0 | نامانا |
نام متغیر | نماد متغیر | ضریب | آماره | احتمال آماره |
اشتغال آسیبپذیر زنان در دوره قبل |
| 35/0 | 1/2 | **039/0 |
شاخص استحکام حقوق قانونی وام |
| 11/0- | 03/2 | **043/0 |
جهانیشدن |
| 34/0 | 98/1 | **048/0 |
نابرابری جنسیتی |
| 58/0 | 66/3 | ***000/0 |
جمعیت شهرنشین |
| 34/0 | 7/2 | ***007/0 |
آزمون‌های تشخیصی | ||||
آزمون خودهمبستگی مرتبه اول | 44/2- | 015/0 | ||
آزمون خودهمبستگی مرتبه دوم | 21/0- | 830/0 | ||
آزمون سارگان | 64/20 | 940/0 | ||
