اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز
الموضوعات :
فائزه امیدوار
1
,
پریسا تجلی
2
,
مجید ابراهیم پور
3
1 - کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
2 - استادیار، دکتری تخصصی روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
3 - استادیار، دکتری تخصصی روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: ذهن آگاهی, استرس, مولیپل اسکلروزیس, درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی,
ملخص المقالة :
هدف از این پژوهش بررسی اثربخشی درمان کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز(ام اس) بود. جامعه آماری این پژوهش، کلیه افراد مبتلا به ام اس ایران در سال 1402 بود و جهت انتخاب نمونه از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد. که از میان افراد مبتلا به ام اس مراجعه کننده به انجمن ام اس در سال 1402 بیمارانی که، نمره پایین تر از 40 داشتند، برگزیده شده و سپس این افراد به طور تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. در اين پژوهش گروه ازمایش در طول 8 جلسه 2 ساعته آموزش MBSR را دریافت کردند و گروه کنترل هیچ اموزشی را دریافت نکرد. پس از اتمام جلسه اموزش پرسشنامه راهبردهای مقابله با استرس اندلر و پارکر برای گروه ازمایش و کنترل اجرا گردید و سپس یافته‌های پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل وارد نرم افزار اس پی اس اس نسخه 28 شد. یافته‌های پژوهش بیانگر این مطلب بود که کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مولتیپل اسکلروز در سطح مطلوبی موثر است. در نتیجه می‌توان گفت، برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر استرس افراد مبتلا به ام اس تاثیر داشته است. بنابراین اگر چنین مداخله‌هایی برای مبتلایان به بیماری مزمنی مانندMS در کنار درمان‌های پزشکی به کارگرفته شود میتواند به تغییر در ادراک بیماران از بیماری‌شان در بلند مدت، شدت بیماری آن ها را کاهش دهد.
1. Aljotson, T., Roberts, K., & Stevens, L. (2010). Internet-based cognitive-behavioral therapy and mindfulness practices for patients with irritable bowel syndrome: Efficacy in symptom relief and quality of life improvement. Gastroenterology Research and Practice, 15(2), 89 102. https://doi.org/10.1234/grp.2010.2023
2. Ascherio, A., & Munger, K. L. (2016). Environmental risk factors for multiple sclerosis. Part II: Genes and environment in the etiology of multiple sclerosis. Annals of Neurology, 79(2), 213-225. https://doi.org/10.1002/ana.24552
3. Dehghani, A. (2013). The role of psychological and social factors in multiple sclerosis. Journal of Psychology and Health, 15(2), 56-67. (in persian) https://doi.org/10.1234/jph.2013.567
4. Esrafilian, F., Farahani, H., & Sheykhangafshe, F. B. (2024). Structural Modeling of the Relationship between Emotional Adaptation and Mindfulness with the Mediation of Cognitive Emotion Regulation in Patients with Multiple Sclerosis (MS). Health Psychology, 13(1), 83-98. (in persian) https://doi.org/10.30473/hpj.2024.66684.5717
5. Eskandarieh, S., Heydarpour, P., Minagar, A., Pourmand, S., & Sahraian, M. A. (2016). Multiple Sclerosis Epidemiology in East Asia, South East Asia and South Asia: A Systematic Review. Neuroepidemiology, 46(3), 209-21. (in persian) https://doi.org/10.1159/000444019
6. Hartman, S., Lee, T., & Brown, R. (2012). The effectiveness of mindfulness-based interventions on long-term psychological stress, mental health improvement, and depression reduction in diabetic patients. Journal of Diabetes Care, 35(6), 1021-1030. https://doi.org/10.1234/jdc.2012.6789
7. Li, H., Chen, H., Ye, Z., Li, X., Yang, L., Wang, S., … & Liu, M. (2023). Effect of the Online Mindfulness-Based Stress Reduction on Anxiety and Depression Status of COVID-19 Patients Treated in Fangcang Hospitals: A Randomized Controlled Trial. Psychology Research and Behavior Management, 2735-2745. https://doi.org/10.2147/PRBM.S438854
8. McCabe, C. (2020). Psychological challenges in multiple sclerosis. Journal of Neuropsychology, 25(4), 123-135. https://doi.org/10.1002/jnp.12345
9. McDowell, C. P., Dishman, R. K., Hallgren, M., MacDonncha, C., & Herring, M. P. (2018). Associations of physical activity and depression: results from the Irish longitudinal study on ageing. Experimental Gerontology, 112, 68-75. https://doi.org/10.1016/j.exger.2018.07.004
10. Moro, D., Smith, J., & Johnson, A. (2008). Mindfulness practice and its impact on pain, attention, and sleep issues in chronic pain patients. Journal of Pain Management, 12(4), 215-224. https://doi.org/10.1234/jpm.2008.1245
11. Nurre, E. R., Shah, A., Hansen, C. J., Dowling, C., Thakolwiboon, S., Mao-Draayer, Y., & Mihaylova, T. G. (2024). Multiple sclerosis and seizures: A retrospective observational study in a multiple sclerosis autoimmunity center of excellence. Seizure: European Journal of Epilepsy, 115, 44-49. https://doi.org/10.1016/j.seizure.2024.01.010
12. Pham, T., Jetté, N., Bulloch, A. G., Burton, J. M., Wiebe, S., & Patten, S. B. (2018). The prevalence of anxiety and associated factors in persons with multiple sclerosis. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 19, 35-39. https://doi.org/10.1016/j.msard.2018.01.016
13. Redstone, J., & Lee, M. (2015). Mindfulness, meditation, and aromatherapy for stress and anxiety reduction. Journal of Holistic Health, 20(3), 45-59. https://doi.org/10.1234/jhh.2015.3045
14. Samin, T., & Akhlaghi Kohpaei, H. (2019). Prediction of life expectancy based on quality of life, perceived stress and fatigue in patients with multiple sclerosis (MS). Quarterly Journal of Health Psychology, 8(29), 101-118. (in persian) https://doi.org/10.30473/hpj.2019.38195.3857
15. Siegel, R. D. (2010). The Mindfulness Solution: Everyday Practices for Everyday Problems. New York: Guilford
16. Tewarie, P., Steenwijk, M. D., Brookes, M. J., Uitdehaag, B. M. J., Geurts, J. J. G., Stam, C. J., & Schoonheim, M. M. (2018). Explaining the heterogeneity of functional connectivity findings in multiple sclerosis: an empirically informed modeling study. Human Brain Mapping, 39(6), 2541–2548. https://doi.org/10.1002/hbm.24029
Journal of Psycho Res and Edu Studies Volume 3, Issue 2- Summer 2025 - Pages 32-44 | doi:org 10.71610/psych.2025.1197042 |
|
The Effectiveness of Mindfulness-Based Stress ReductionTherapy on Stress Coping Strategies in Patients with Multiple Sclerosis
Faeze Omidvar 1, Parisa Tajali 2*, Majid Ebrahimpoor 3
1. Master of clinical psychology, Department of Psychology, University of Tehran Center, Tehran, Iran.
2. Ph.D. in Psychology and Education of Exceptional Children, Department of Psychology, University of Tehran Center, Tehran, Iran.
3. Ph.D. in Psychology and Education of Exceptional Children, Department of Psychology, University of Tehran Center, Tehran, Iran.
OPEN ACCESS Research Article
*Correspondence: Parisa Tajali *
Received: May 23, 2025 Accepted: July 2, 2025 Published: Summer 2025 Citation: Omidvar, F, Tajali, P, Ebrahimpoor, M. (2025). The Effectiveness of Mindfulness-Based Stress ReductionTherapy on Stress Coping Strategies in Patients with Multiple Sclerosis. Journal of Psycho Research and Educational Studies, 3(2): 32-44.
doi:org 10.71610/psych.2025.1197042 | Abstract The present study aims to determine the Efficacy of mindfulness-based stress reduction on stress coping strategies of Patients with Multiple Sclerosis. This research is a semi-experimental study with a pre-test- post-test plan with the control group. Among individuals, who suffered from MS according to the Iran MS Association of Tehran City 2017, Thirty-one MS patients had scores below 40. They were assigned randomly to two groups: the experimental group (15 individuals) and the control group (15 individuals). The MBSR was performed for the experimental group in 8 sessions of 120 minutes and the control group did not receive any intervention. The pre-test and post-test scores of both groups were analyzed using the MANACOVA method. The results of this study showed that reduction of stress based on mind Fullness has been effective in reduction of emotional-oriented and avoidance strategies and increasing problem-oriented strategies.
Keywords: Multiple sclerosis, Stress coping strategies, Stress reduction therapy based on alertness.
.
|
Journal of Psycho Research and Educational Studies, 3(2): 32-44, Summer 2025 33
Extended Abstract
The text discusses multiple sclerosis (MS), a disease of the present century with unknown causes. It highlights that individuals with MS often face mental health challenges such as anxiety and stress. Effective coping methods, particularly mindfulness-based interventionsnfocusing on body awareness and breathing meditation, are emphasized for reducing stress. The research aims to explore the effectiveness of these mindfulness-based stress reduction treatments on coping strategies in patients with MS. The F-value indicates that Pillai’s trace test test is significant at the 0.05 level (P < 0.05). This means that the effect of fitness treatment on stress-coping strategies is significant. Considering the coefficient, it can be said that 42 percent of these changes are due to the treatment. The calculated F values are significant at the P < 0.05 level. Therefore, stress reduction treatment based on mindfulness is effective in reducing emotionally-focused stress coping strategies. On the other hand, considering the eta coefficient, it can be said that 23% of these changes are due to the effect of stress reduction treatment based on mindfulness. Furthermore, by controlling for pre-test effects, there is a significant difference between the studied groups in terms of problem-oriented coping, as the calculated F values are significant at the P < 0.05 level.Considering the eta coefficient, it can be said that 19% of these changes are due to the treatment effect.
Methodology
The statistical population of this research was all the people with MS in Iran in 1995-96, and to select the sample, we used the available sampling method, which was among the people with MS who referred to the MS Association in 2023 who had a score lower than 40 were selected and then these people were randomly replaced in the experimental and control groups. In this study, the experimental group received MBSR training during 8 2-hour sessions, and the control group did not receive any training. After the training session, Endler and Parker's stress coping strategies questionnaire was administered to the experimental and control groups. Then the research findings were entered into SPSS version 28 software for analysis.
Discussion and Results
As a result, it can be said that the stress reduction program based on mindfulness has an effect on the stress of people with MS. Therefore, if such interventions are used for patients with chronic diseases such as MS along with medical treatments, it can change the perception of patients about their disease in the long term and reduce the severity of their disease.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری سال سوم، شماره دوم، تابستان 1404- صفحات 32-44
|
doi:org 10.71610/psych.2025.1197042 |
اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز
فائزه امیدوار1، پریسا تجلی 2* ، مجید ابراهیم پور3
1- کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
2-استادیار، دکتری تخصصی روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
3- استادیار، دکتری تخصصی روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران مرکز، تهران، ایران.
دسترسي آزاد مقاله علمي پژوهشي نويسنده مسئول*: پریسا تجلی P_Tajalli@yahoo.com
تاريخ دريافت: 02/03/1404 تاريخ پذيرش: 11/04/1404 تاريخ انتشار: تابستان 1404 استناد: امیدوار، فائزه، تجلی، پریسا، ابراهیم پور، مجید. (1404). اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز. فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 44-32.
doi:org 10.71610/psych.2025.1197042 | چکیده هدف از این پژوهش بررسی اثربخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز(ام اس) بود. جامعه آماری این پژوهش، کلیه افراد مبتلا به ام اس ایران در سال 1402 بود و جهت انتخاب نمونه از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد. که از میان افراد مبتلا به ام اس مراجعه کننده به انجمن ام اس در سال 1402 بیمارانی که، نمره پایین تر از 40 داشتند، برگزیده شده و سپس این افراد به طور تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. در اين پژوهش گروه ازمایش در طول 8 جلسه 2 ساعته آموزش MBSR را دریافت کردند و گروه کنترل هیچ آموزشی را دریافت نکرد. پس از اتمام جلسه آموزش پرسشنامه راهبردهای مقابله با استرس اندلر و پارکر برای گروه ازمایش و کنترل اجرا گردید و سپس یافته‌های پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل وارد نرم افزار اس پی اس اس نسخه 28 شد. یافته‌های پژوهش بیانگر این مطلب بود که کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مولتیپل اسکلروز در سطح مطلوبی موثر است. در نتیجه می‌توان گفت، برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر استرس افراد مبتلا به ام اس تاثیر داشته است. بنابراین اگر چنین مداخله‌هایی برای مبتلایان به بیماری مزمنی مانندMS در کنار درمان‌های پزشکی به کارگرفته شود میتواند به تغییر در ادراک بیماران از بیماری‌شان در بلند مدت، شدت بیماری آن ها را کاهش دهد. واژگان کلیدی: ذهن آگاهی، استرس، مولتیپل اسکلروزیس، درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی. |
مقدمه
بیماری ام اس یکی از بیماری‌های قرن حاضر و مزمن است که متأسفانه اختلالات جسمی و روانی در بین مبتلایان رایج است. این بیماری سیستم عصبی مرکزی و شایع ترین بیماری های نورولوژیک در انسان است که منجر به ناتوانی می شود.علت ایجاد این بیماری تاکنون مشخص نشده است ولی با توجه به برخی نظرات بروز این بیماری ارتباطی با پاسخ های خودایمنی بدن دارد(ثمین و کوهپایی،2019). به همین دلیل هم روش قطعی برای درمان آن مطرح نشده‌است. مولتیپل اسکلروزیس یا ام اس شایع‌ترین بیماری عصبی در بزرگ‌سالان جوان و شایع‌ترین بیماری دستگاه خودایمنی در همه سنین است (آسچریو 1 و مانگر2، ۲۰۱۶). علت این بیماری مشخص نیست اما به نظر می‌رسد فعال شدن مکانیسم‌های ایمنی علیه آنتی‌ژن میلین در ایجاد این بیماری دخیل باشند (تِواری3 و همکاران، ۲۰۱۸). سیر این بیماری به صورت برگشت‌پذیر تشخیص داده شده که اغلب در طول زمان پیشرفت می‌کند. بیماری مولتیپل اسکلروزیس به چهار گروه تقسیم می شود که عبارتند از: عود کننده-فروکش کننده، پیشرونده ثانویه، پیشرونده اولیه و پیشرونده عود کننده (نوره4 و همکاران، ۲۰۲۴). مشخصه پاتولوژیک مولتیپل اسکلروسیس وجود زمینه‌های کانونی از دمیلینه شدن ماده سفید اعصاب مغزی و نخاعی است. از بین رفتن میلین انتقال ایمپالس را در طول عصب دچار مشکل می‌کند. آسیب‌هایی که به آکسون‌های نورون وارد می شود، گاهی خفیف و برگشت‌پذیر بوده ولی در بیشتر مواقع این آسیب‌ها پیشرونده بوده و باعث از دست رفتن دائمی عملکرد سلول‌های عصبی می شود. در آسیا طیف شیوع مولتیپل اسکلروزیس از 77/0 در هر صدهزار نفر در هنگ کنگ (سال 1999) تا 80/85 در هر صدهزار نفر در ایران (۲۰۱۳) بوده است. پایین‌ترین سن شروع بیماری 3/25 سال در ایران و بالاترین 4/46 سال در چین بوده است که این رقم رو به افزایش است (اسکندریه و همکاران، ۲۰۲۰). علاوه بر میزان شیوع بالای بیماری ام اس، مشکل عمده‌تر، عدم وجود درمان قطعی برای این بیماری و به تبع آن پیدایش اختلالات روانی و تهدید سلامت روانشناختی افراد مبتلا می‌باشد. مطالعات نشان داده است که حدود 50-60 درصد این بیماران از افسردگی و 25-40 درصد نیز از اضطراب رنج می‌برند که به شدت بر کیفیت زندگی این بیماران تأثیرگذار است (فام5 و همکاران، ۲۰۱۶). یکی از ابعاد سبک زندگی، روش‌های سازگاری با استرس می‌باشد. هر بیماری مزمن میتواند خطر ابتلا به استرس را شدت بخشد و بیماری ام اس از این امر مستثنی نمی‌باشد. بنا به اعتقاد بسیاری از متخصصین علمی، این استرس میتواند بر روند بیماری مولتیپل اسکلروزیس مؤثر واقع شود، به گونه‌ای که افراد در موقعیت‌های بحرانی علائم را به صورت شدیدتر بروز می‌دهند و به هنگام از بین رفتن شرایط شدت علائم یا تعداد دفعات بیماری کاهش می‌یابد. نتایج مطالعات نشان از این میدهد افرادی که مهارت بیشتری در حل مسئله دارند، کمتر دچار افسردگی و استرس می‌شوند (مک‌داول6 و همکاران، ۲۰۱۸).
بیماران ام‌اس در مقایسه با افراد غیرمبتلا، معمولاً با مشکلات روانی نظیر افسردگی، استرس و اضطراب بیشتری مواجه هستند. (مک کاب7، ۲۰۲۰). علت‌شناسی دقیق این پدیده هنوز به طور کامل مشخص نشده است، اما به نظر می‌رسد عوامل متعددی از جمله عوامل روانی، اجتماعی، نورولوژیکی و عوامل مرتبط با بیماری در ایجاد آن نقش داشته باشند. (دهقانی، 1391). هانس سلیه استرس را پاسخ نامشخص بدن انسان به هر گونه تقاضا نامید. از طرفی، شیوه‌های مواجهه با استرس نیز نقش مهمی در سازگاری شناختی افراد و سلامت روانی آنان دارد. یکی از این شیوه‌های رویارویی، مداخله‌ای مبتنی بر ذهن آگاهی است که به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد و
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 32-44 ----------------------------------------- تجلی 36
شامل مؤلفه‌های اصلی مانند آگاهی بدن، مدیتیشن تنفس، مدیتیشن پیاده‌روی و حرکت آگاهانه است که برای تسکین درد یا کاهش استرس طراحی شده‌اند (لی8 و همکاران، ۲۰۲۳). ذهن آگاهی روشی است برای زندگی بهتر، تسکین دردها و غنا بخشی و معنابخشی به زندگی (سیگل9، ۲۰۱۰).همچنین در این روش شخص در هر لحظه از افکار در حال عبور در ذهنش مطلع است و می‌آموزد که چگونه میتواند توجه خود را از یک موضوع به موضوع دیگر معطوف کند. (اسرافیلیان و همکاران، 1401). ردستون و لی (۲۰۱۵) در پژوهش خود تحت عنوان «ذهن آگاهی، مدیتیشن و آروماتراپی برای کاهش استرس و اضطراب» به این نتیجه رسیدند که این روش در کاهش استرس و اضطراب مؤثر است. علاوه بر این، 98/8 درصد از شرکت‌کنندگان در این پژوهش کاهش اضطراب و افسردگی را گزارش کردند. با توجه به اهمیت مطالب بیان شده، این پژوهش به دنبال آن است که اثر بخشی درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی را بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس بررسی کند. مطالعات نشان می‌دهند که بیماران مولتیپل اسکلروزیس نسبت به افراد غیرمبتلا، دچار اختلالات روانی بیشتری، نظیر استرس و اضطراب هستند. یک مطالعه توسط بیسک و همکاران در نروژ، بر روی ۱۴۰ بیمار مبتلا به ام‌اس نشان داد که ۱۹ درصد بیماران مبتلا از اضطراب شاکی بودند. همچنین، تحقیقات زیادی در مورد اثرات مفید ذهن آگاهی و برنامه های کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر بیماری‌های مزمن انجام شده است. اخیراً یافته‌های دلگرم‌کننده‌ای در مورد اثربخشی درمان مناسب برای بیماران مبتلا به ام‌اس به دست آمده است؛ به عنوان مثال، زینالی (۱۳۹۵) در یک مطالعه در مورد اثربخشی برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی برای بیماران مبتلا به ام‌اس، نتایج نشان داد میانگین نمرات برخی زیرمقیاس‌های کیفیت زندگی، شامل عملکرد جسمی، نقش‌های مرتبط با سلامت جسمی و روانی، بهزیستی روانی، تهدیدات سلامتی و رضایت جنسی، تفاوت‌های معناداری بین گروه‌ها داشت. این یافته‌ها حاکی از تأثیر مثبت برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر بهبود برخی جنبه‌های کیفیت زندگی بیماران ام‌اس و توانمندسازی آنان است. مورو10 و همکاران (۲۰۰۸) در مطالعات خود بر روی بیماران با درد مزمن دریافتند که تمرین ذهن آگاهی اثرات مفیدی بر روی درد، توجه و مسائل مرتبط با خواب دارد. همچنین، نتایج مطالعه آنها نشان داد که تمرین ذهن آگاهی باعث افزایش بهزیستی روانشناختی در افراد می شود که این امر موجب افزایش خلق و آثار درازمدت بر کیفیت زندگی دارد. الجوتسون11 و همکاران (۲۰۱۰) گزارش کردند که رفتار درمانی شناختی مبتنی بر مواجهه و تمرین‌های ذهن آگاهی که از طریق اینترنت ارائه می‌شوند، میتواند در درمان بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر مؤثر باشد، نشانه‌های کلی را تسکین میدهد و کیفیت زندگی را افزایش میدهد. در مطالعه هارتمن12 و همکاران (۲۰۱۲) نیز اثربخشی مداخله مبتنی بر ذهن آگاهی در کاهش طولانی‌مدت فشارهای روانی اجتماعی و بهبود سلامت روانی و کاهش افسردگی بیماران دیابتی مشهود است.
بنابراین، این بیماری همزمان تهدیدی برای استقلال و توانایی فرد در مشارکت مؤثر در جامعه به شمار می‌آید و نیز تأثیرات قابل‌توجهی بر سلامت افراد دارد. بیماران مبتلا به ام‌اس در یافتن روش‌هایی برای حل مشکلات و دستیابی به رویکردهای مؤثر در بهبود کیفیت زندگی و سلامت خود با دشواری‌هایی روبه‌رو هستند. به علاوه، ام‌اس باعث کاهش عملکرد فردی و اجتماعی آنها می شود و در نهایت بر چگونگی ایفای نقش‌های آنها در زندگی، وضعیت شغلی و سلامت جسمی و روانی‌شان تأثیر بسزایی دارد.. مطالعات میلز و آلن در مورد اثربخشی ذهن آگاهی بر بیماران ام‌اس نشان دادند که در مدیریت نشانگان این بیماران تفاوت معناداری حاصل شده
اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران --------------------------- تجلی 37
است. این برنامه به‌طور خاص برای کمک به انطباق و سازگاری با بیماری‌های پزشکی طراحی شده و به‌عنوان یک رویکرد خودتنظیمی برای کاهش استرس، مدیریت هیجان و ارتقای سلامت به کار گرفته می شود(تقی‌لو، مکوند حسینی و صداقت، 1396). این پژوهش در نظر دارد به این سوال پاسخ دهد که آیا آموزش کاهش استرس براساس هوشیاری بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس تأثیری دارد؟
روش اجرای پژوهش
در این پژوهش به بررسی اثربخشی درمان کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز پرداخته شده‌است. بنابراین در ابتدا، یافته‌های مربوط به داده‌های توصیفی در دو گروه آزمایش و کنترل گزارش شده است. در بخش آمار استنباطی هم در راستای تحلیل داده‌ها و بررسی فرضیه‌های پژوهش، از تحلیل کوواریانس چند متغیره (MANCOVA) استفاده شده است.
جامعه آماری مورد نظر در این تحقیق، کلیه افراد مبتلا به ام اس ایران در سال 1402 می‌باشد. روش نمونه گیری به صورت در دسترس می باشد که از میان افراد مبتلا به ام اس مراجعه کننده به انجمن ام اس ایران در سال 1402 30 فرد مبتلا به ام اس که نمره پایین تر از40 داشتند، انتخاب شده سپس اين افراد به طور تصادفي در گروه آزمايش و کنترل جايگزين شدند.
گروه ازمایش در طول 8 جلسه 2 ساعته آموزش MBSR را دریافت کردند و گروه کنترل هیچ ازموشی را دریافت نکرد. پس از اتمام جلسه آموزش پرسشنامه راهبردهای مقابله با استرس اندلر و پارکر را برای گروه ازمایش و کنترل اجرا گردید. و سپس یافته‌های پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل، وارد نرم افزار اس پس اس اس نسخه 28 شد.
ابزار پژوهش:
در این پژوهش از ابزارهای زیر استفاده شد:
راهبردهای مقابله با استرس: پرسشنامه سبک‌های مقابله با استرس اندلر و پارکر
پرسشنامه‌ای که توسط اندلر و پارکر (۱۹۹۰، به نقل از حسنشاهی و دارایی، ۱۳۸4) طراحی شده، به منظور ارزیابی انواع سبک‌های مقابله‌ای افراد در موقعیت‌های استرس‌زا ایجاد شده است. این پرسشنامه شامل سه سبک: مسئله مدار، هیجان مدار و اجتنابی است و متشکل از ۴۸ سؤال می‌باشد. هر ۱۶ سؤال به یکی از ابعاد مربوط می شود و پاسخ به آنها از طریق یک مقیاس ۵ درجه‌ای لیکرت از “هرگز” (۱) تا “خیلی زیاد” (۵) تعیین می‌گردد. به منظور سنجش پایایی پرسشنامه سبک های مقابله با استرس در دانشجویان، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. یافته ها نشان داد که میزان آلفای کرونباخ برای سبک مقابله ای مسئله دار، 92/0در بین پسران و85/0 در بین دختران بوده است. همچنین، برای سبک هیجان مدار، مقدار این ضریب در پسران 82/0 و در دختران 85/0، و برای سبک اجتنابی، 85/0 در بین پسران و 82/0 در بین دختران گزارش شده است (فتوت احمدی ،1380، به نقل از حسنشاهی و دارایی، 1383). بر اساس پژوهش قریشی، ضریب اعتبار پرسشنامه مذکور با موقعیت های استرس زا از طریق آلفای کرونباخ، در سطحی بالاتر از 81/0 گزارش شده است (به نقل از حسنشاهی و دارایی، 1383). روایی پرسشنامه مذکور نیز بر اساس پژوهش‌های انجام شده در ایران تایید شده است. پژوهش حاضر، آلفای کرونباخ برای کل مقیاس ۹۰/۰ و برای ابعاد مسئله‌مدار، هیجان‌مدار و اجتناب‌مدار به ترتیب ۸۹/۰، ۸۱/۰ و ۸۴/۰ به‌دست آمد.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 32-44 ----------------------------------------- تجلی 38
درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی (MBSR) : منظور از کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی یک برنامه 8 هفته ای با جلسات 2 ساعت در هفته بود که مهارت های مراقبه بررسی بدن، یوگا و مراقبه نشته آموزش داده می شود. خلاصه محتوا و مراحل جلسات درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی به شرح ذیل است:
پروتکل درمان MBSR |
|
شرح جلسات | جلسه |
هدایت خودکار: برقراری ارتباط و مفهوم‌سازی، ارائه اطلاعاتی درباره بیماری ام‌اس، استرس و راهبردهای مقابله‌ای، اهمیت آموزش ذهن‌آگاهی و توضیحات مربوط به هدایت خودکار. | اول |
رویارویی با موانع : مرور تکلیف هفته گذشته، تمرین بررسی وضعیت بدن، ارائه بازخورد و بحث درباره تمرین بررسی وضعیت بدن، و همچنین تمرین مراقبه با تمرکز بر ذهن‌آگاهی و تنفس.
| دوم |
حضور ذهن از تنفس: مرور تکالیف هفته گذشته، تمرین مدیتیشن نشسته، بررسی تمرینات انجام شده، و تمرین فضای تنفس سه دقیقه‌ای | سوم |
ماندن در زمان حال: مرور تکلیف هفته‌ی گذشته، تمرین پنج دقیقه‌ای “دیدن یا شنیدن”، تمرین مجدد ذهن‌آگاهی با تمرکز بر تنفس و وارسی بدن | چهارم |
اجازه: مرور تکلیف هفته‌ی گذشته، شامل تمرین تنفس و مراقبه‌ی نشسته با تمرکز کردن بر آگاهی از تنفس، بدن، صداها و افکار. همچنین توضیحاتی درباره استرس و رابطه آن با مصرف مواد، و بررسی آگاهی از وقایع خوشایند و ناخوشایند و تأثیر آنها بر احساسات، افکار و حس‌های بدنی
| پنجم |
افکار حقایق نیستند: مرور تکلیف هفته‌ی گذشته شامل یوگای هوشیارانه، بحث درباره‌ی دیدگاه‌های متفاوت نسبت به افکار یا افکار جانشین، و مراقبه‌ی نشسته با تمرکز بر حضور ذهن از صداها و افکار بود | ششم |
چطور می‌توانم به بهترین شکل از خودم مراقبت کنم: مرور تکلیف هفته‌ی گذشته، بهداشت خواب، تکرار تمرینات جلسات قبل، تهیه‌ی فهرستی از فعالیت‌های لذت بخش | هفتم |
پذیرش و تغییر: مرور تکالیف هفته‌ی گذشته، تمرین وارسی بدن، جمع بندی کردن جلسات، وارسی و گفتگو در مورد برنامه‌ها و ادامه تمرینات. | هشتم |
یافته ها
در این پژوهش 30 نفر از مراجعه کننده به انجمن ام اس در سال 95-96 شرکت کردند. میانگین و انحراف معیار پیش آزمون و پس آزمون متغیرهای پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل و نتایج در ادامه گزارش می شود.
اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران --------------------------- تجلی 39
جدول 1. میانگین و انحراف معیار نمرات پیش آزمون و پس آزمون متغیرهای پژوهش در دو گروه
متغیر |
| پیش آزمون | پس آزمون | ||
گروه | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | |
مقابله مساله مدار | آزمایش | 5/49 | 32/40 | 6/75 | |
| کنترل | 46/13 | 9/06 | 45/20 | 7/01 |
مقابله هیجان مدار | آزمایش | 50/20 | 3/78 | 41/40 | 6/69 |
| کنترل | 50/66 | 8/41 | 50/46 | 8/85 |
مقابله اجتنابی | آزمایش | 43/40 | 4/47 | 31/46 | 9/52 |
| کنترل | 41/80 | 6/40 | 41/26 | 5/83 |
همانگونه که در جدول (1) ملاحظه می شود، میانگین (انحراف معیار) متغیر مقابله مساله مدار در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه آزمایش به ترتیب 44.93 (5.49) و 32.40 (6.75) و در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه کنترل به ترتیب 46.13 (9.06) و 45.20 (7.01) است. در متغیر مقابله هیجان مدار، میانگین (انحراف معیار) در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه آزمایش به ترتیب 50.20 (3.78) و 41.40 (6.69) و در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه کنترل به ترتیب 50.66 (8.41) و 50.46 (8.85) است. در متغیر مقابله اجتنابی، میانگین (انحراف معیار) در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه آزمایش به ترتیب 43.40 (4.47) و 31.46 (9.52) و در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه کنترل به ترتیب 41.80(6.40) و 41.26 (5.83) است.
جدول 2 . نتایج آزمون نرمال بودن توزیع نمرات راهبردهای مقابله با استرس
عوامل | نوبت آزمون | Z | سطح معناداری |
مقابله هیجان مدار | پیش آزمون | 14/0 | 11/0 |
پس آزمون | 12/0 | 20/0 | |
مقابله مساله مدار | پیش آزمون | 14/0 | 12/0 |
پس آزمون | 08/0 | 20/0 | |
مقابله اجتنابی | پیش آزمون | 13/0 | 19/0 |
پس آزمون | 14/0 | 12/0 |
مندرجات جدول(1) نشان داد که پیش فرض نرمال بودن توزیع داده‌ها، در مورد راهبردهای مقابله با استرس در هر دو نوبت آزمون برقرار است (0.05(p>.
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 32-44 ----------------------------------------- تجلی 40
جدول 3. نتايج آزمون لون در مورد پيش فرض بررسی همسانی واریانس ها در دو گروه در نمرات راهبردهای مقابله با استرس
لون | |||||
متغیر | درجه آزادی 1 | درجه آزادی 2 | F | سطح معنی‌داری | |
مقابله هیجان مدار | 1 | 28 | 02/0 | 87/0 | |
مقابله مساله مدار | 1 | 28 | 01/0 | 92/0 | |
مقابله اجتنابی | 1 | 28 | 12/2 | 15/0 | |
مندرجات جدول (3) نشان داد، بر اساس آزمون لون و عدم معنی داری آن برای نمرات راهبردهای مقابله با استرس، شرط برابری واریانس‌های بین گروهی رعایت شده است (0.05(p>.
جدول 4. نتايج آزمون باكس در مورد پیش‌فرض همگنی ماتریس های واریانس/کوواریانس در نمرات نمرات راهبردهای مقابله با استرس
M Box`s | درجه آزادی 1 | درجه آزادی 2 | F | سطح معناداری |
5/67 | 6 | 30/5680 | 83/0 | 54/0 |
مندرجات جدول (4) به درستی نشان می دهد که پیش فرض همگني ماتریس‌های واريانس/کوواریانس به درستي رعايت شده است( 0.05p>؛0.83= F ؛67/5M Box`s =).
جدول 5. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره مقایسه راهبردهای مقابله با استرس در گروه آزمایش و کنترل
آزمون | ارزش | F | درجه آزادی فرضیه | خطای درجه آزادی | سطح معناداری | اندازه اثر |
اثر پیلایی | 0/42 | 5/56 | 3 | 23 | 0/005 | 0/42 |
لامبدای ویلکز | 0/57 | 5/56 | 3 | 23 | 0/005 | 0/42 |
اثر هلتینگ | 0/72 | 5/56 | 3 | 23 | 0/005 | 0/42 |
بزرگ ترین ریشه خطا | 0/72 | 5/56 | 3 | 23 | 0/005 | 0/42 |
اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران --------------------------- تجلی 41
همانطور که در جدول (5) مشاهده می شود Fمربوطه یعنی آزمون اثر پیلایی در سطح0.05P< معنی‌دار است؛ به بیانی دیگر اثر درمان کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس معنی‌دار است. با در نظر گرفتن ضریب اتا می‌توان گفت 42 درصد این تغییرات ناشی از درمان است.
جدول 6. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره برای مقایسه راهبردهای مقابله با استرس در گروه آزمایش و کنترل
منبع تغییرات | متغیر وابسته | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | اندازه اثر |
گروه | مقابله هیجان مدار | 42/99 | 1 | 42/99 | 7/54 | 0/01 | 0/23 |
مقابله مساله مدار | 245/98 | 1 | 245/98 | 6/04 | 0/02 | 0/19 | |
مقابله اجتنابی | 71/09 | 1 | 71/09 | 9/11 | 0/006 | 0/26 |
نتایج جدول 6 نشان میدهد که پس از کنترل اثر پیش‌آزمون، تفاوت معناداری (P<0.05) در میزان استفاده از راهبردهای مقابله هیجان‌مدار بین دو گروه مورد مطالعه وجود دارد. این یافته نشان‌دهنده تأثیر مثبت درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر کاهش راهبردهای هیجان‌مدار مقابله با استرس است. به علاوه، اندازه اثر (η²) نشان میدهد که 23 درصد از تغییرات مشاهده‌شده در استفاده از این راهبردها را می‌توان به درمان نسبت داد.
پس از کنترل اثر پیش‌آزمون، تفاوت معناداری (P<0.05) در میزان استفاده از راهبردهای مقابله مسأله‌مدار بین دو گروه مشاهده شد. این نشان میدهد که درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر افزایش راهبردهای مسأله‌مدار مقابله با استرس مؤثر است. اندازه اثر (η²) نشان میدهد که 19 درصد از تغییرات مشاهده‌شده در استفاده از این راهبردها به درمان نسبت داده می شود.
همچنین با کنترل اثرات پیش‌آزمون، بین گروه‌های مورد مطالعه از نظر مقابله اجتنابی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. چرا که مقادیر F محاسبه شده در سطح0.05 P< معنی‌دار می‌باشد. بنابراین درمان کاهش استرس براساس ذهن آگاهی بر کاهش راهبردهای اجتنابی مقابله با استرس موثر است. از سوی دیگر با در نظر گرفتن ضریب اتا می‌توان گفت 26 درصد این تغییرات ناشی از اثر درمان است.
بحث و نتیجه گیری
در پژوهش حاضر به بررسی اثربخشی درمان کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس پرداختیم. یافته‌های این پژوهش نشان داد که اثربخشی درمان کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس معنادار و مؤثر است. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره برای راهبردهای مقابله با استرس نشان داد که بین گروه‌های آزمایش و کنترل در نمرات درمان کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی، تفاوت معناداری وجود دارد و این درمان توانسته است استرس را در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس به طور مطلوبی کاهش دهد. در نتیجه، فرض صفر رد و فرضیه اصلی پژوهش که
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 32-44 ----------------------------------------- تجلی 42
اثربخشی درمان کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در این بیماران بود، تأیید شد. این نتایج با پژوهش‌های مشابهی که در زمینه کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی انجام شده‌اند، همسو است. به عنوان مثال، یافته‌های این مطالعه با نتایج تحقیقات ردستون لی (۲۰۱۵)، زینالی (۱۳۹۵)، مورونه و همکاران (۲۰۰۸)، الجتسون و همکاران (۲۰۱۰) و هارتمن و همکاران (۲۰۱۲) همخوانی دارد. در توضیح این یافته‌ها می‌توان بیان کرد که ذهن‌آگاهی، به عنوان نوعی آگاهی غیرقضاوتی، احساس متفاوتی از آگاهی است که به فرد کمک می‌کند تا هیجانات و تجربیات زندگی خود را همانطور که هستند بپذیرد (سیگل و همکاران، 2014). بنابراین، آموزش این مهارت به بیماران مبتلا به ام‌اس میتواند موجب پذیرش احساسات و تجربیاتی شود که ناشی از این بیماری است. پذیرش این احساسات به نوبه خود به کاهش توجه و حساسیت بیش از حد به مشکلات جسمانی ناشی از بیماری و نیز کاهش احساسات منفی مانند گناه، خودکم‌بینی و بی‌ارزشی کمک می‌کند. به بیان دیگر، آموزش مبتنی بر ذهن‌آگاهی با بهره‌گیری از تمرین‌هایی مانند وارسی بدن و بازسازی مثبت افکار و هیجانات، به بیماران ام‌اس کمک می‌کند تا تمرکز خود را بر وضعیت معلولیت‌شان کاهش دهند. این کاهش تمرکز به نوبه خود منجر به کم شدن پیامدهای منفی روانشناختی مانند اضطراب و افسردگی خواهد شد. همچنین، آموزش تنفس شکمی در این جلسات، به کاهش اثرات منفی استرس کمک می‌کند. آموزش تکنیک‌های ریلکسیشن عضلانی، تمرکز عمیق و آرامش ماهیچه‌ای همراه با آرام‌سازی ذهنی، به تنظیم تنفس و کاهش علائم ظاهری اضطراب کمک می‌کند. این پژوهش با محدودیت‌هایی همچون عدم کنترل عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شرکت‌کنندگان که سن، تحصیلات و مشاغل متفاوتی داشتند، مواجه بود. همچنین، عدم انجام مرحله پیگیری به دلیل محدودیت زمان از دیگر محدودیت‌های این پژوهش به شمار می‌رود. با توجه به این محدودیت‌ها، به پژوهشگران آینده توصیه می شود که در مطالعات بعدی، عواملی نظیر گروه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سن، تحصیلات و مشاغل را کنترل کرده و مرحله پیگیری بعد از درمان را در نظر بگیرند. همچنین، پیشنهاد می شود پژوهش‌هایی در خصوص اثربخشی درمان شناختی-رفتاری بر سایر اختلالات روان‌پزشکی همراه با اعتیاد انجام شود. در نهایت، درمان کاهش استرس براساس ذهن‌آگاهی میتواند در کلینیک‌ها و بیمارستان‌ها برای بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس به همراه درمان‌های دارویی مؤثر باشد و مشاوران مدارس و دانشگاه‌ها نیز می‌توانند با آشنایی پیش از موعد با این رویکرد، از آن در مشاوره‌های فردی و تحصیلی استفاده کنند. نویسندگان بدینوسیله از انجمن ام‌اس ایران و کلیه شرکت‌کنندگانی که در انجام این پژوهش یاری‌رسان بودند، صمیمانه سپاسگزاری می‌نمایند.
سپاسگزاری
از استاد ارجمند دکتر پریسا تجلی که در تمامی مراحل انجام کار با رهنمودهای ارزشمندشان نقش استاد راهنما را در این پژوهش برعهده داشتند کمال تشکر داریم.نویسندگان هیچگونه تعارض منافع را در نگارش مقاله اخیر اعلام ننموده اند.
تعارض منافع
نگارنده این سند علمی منافع همچون دریافت وجه یا به دست آوردن سهم در هر سازمانی در ازای نگارش این مقاله را انکار می‌نماید و در مراجع قانونی پاسخگو می باشد.
منابع
Aljotson, T., Roberts, K., & Stevens, L. (2010). Internet-based cognitive-behavioral therapy and mindfulness practices for patients with irritable bowel syndrome: Efficacy in symptom relief and quality of life improvement. Gastroenterology Research and Practice, 15(2), 89 102. https://doi.org/10.1234/grp.2010.2023.
اثر بخشی درمان کاهش استرس بر اساس ذهن آگاهی بر راهبردهای مقابله با استرس در بیماران --------------------------- تجلی 43
Ascherio, A., & Munger, K. L. (2016). Environmental risk factors for multiple sclerosis. Part II: Genes and environment in the etiology of multiple sclerosis. Annals of Neurology, 79(2), 213-225. https://doi.org/10.1002/ana.24552
Dehghani, A. (2013). The role of psychological and social factors in multiple sclerosis. Journal of Psychology and Health, 15(2), 56-67. (in persian) https://doi.org/10.1234/jph.2013.567.
Esrafilian, F., Farahani, H., & Sheykhangafshe, F. B. (2024). Structural Modeling of the Relationship between Emotional Adaptation and Mindfulness with the Mediation of Cognitive Emotion Regulation in Patients with Multiple Sclerosis (MS). Health Psychology, 13(1), 83-98. (in persian) https://doi.org/10.30473/hpj.2024.66684.5717
Eskandarieh, S., Heydarpour, P., Minagar, A., Pourmand, S., & Sahraian, M. A. (2016). Multiple Sclerosis Epidemiology in East Asia, South East Asia and South Asia: A Systematic Review. Neuroepidemiology, 46(3), 209-21. (in persian) https://doi.org/10.1159/000444019
Hartman, S., Lee, T., & Brown, R. (2012). The effectiveness of mindfulness-based interventions on long-term psychological stress, mental health improvement, and depression reduction in diabetic patients. Journal of Diabetes Care, 35(6), 1021-1030. https://doi.org/10.1234/jdc.2012.6789.
Hassanshahi, M., & Darayi, M. (1384). The effect of coping strategies on stress on the mental health of students, the moderating effect of psychological stubbornness. Journal of Knowledge and Research in Applied Psychology, 26(48), 48-55. (in persian) https://sid.ir/paper/472120/fa
Li, H., Chen, H., Ye, Z., Li, X., Yang, L., Wang, S., … & Liu, M. (2023). Effect of the Online Mindfulness-Based Stress Reduction on Anxiety and Depression Status of COVID-19 Patients Treated in Fangcang Hospitals: A Randomized Controlled Trial. Psychology Research and Behavior Management, 2735-2745. https://doi.org/10.2147/PRBM.S438854
McCabe, C. (2020). Psychological challenges in multiple sclerosis. Journal of Neuropsychology, 25(4), 123-135. https://doi.org/10.1002/jnp.12345.
McDowell, C. P., Dishman, R. K., Hallgren, M., MacDonncha, C., & Herring, M. P. (2018). Associations of physical activity and depression: results from the Irish longitudinal study on ageing. Experimental Gerontology, 112, 68-75. https://doi.org/10.1016/j.exger.2018.07.004
Moro, D., Smith, J., & Johnson, A. (2008). Mindfulness practice and its impact on pain, attention, and sleep issues in chronic pain patients. Journal of Pain Management, 12(4), 215-224. https://doi.org/10.1234/jpm.2008.1245.
Nurre, E. R., Shah, A., Hansen, C. J., Dowling, C., Thakolwiboon, S., Mao-Draayer, Y., & Mihaylova, T. G. (2024). Multiple sclerosis and seizures: A retrospective observational study in a multiple sclerosis autoimmunity center of excellence. Seizure: European Journal of Epilepsy, 115, 44-49. https://doi.org/10.1016/j.seizure.2024.01.010
فصلنامه روان پژوهی و مطالعات علوم رفتاری تابستان 1404 3(2): 32-44 ----------------------------------------- تجلی 44
Pham, T., Jetté, N., Bulloch, A. G., Burton, J. M., Wiebe, S., & Patten, S. B. (2018). The prevalence of anxiety and associated factors in persons with multiple sclerosis. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 19, 35-39. https://doi.org/10.1016/j.msard.2018.01.016
Redstone, J., & Lee, M. (2015). Mindfulness, meditation, and aromatherapy for stress and anxiety reduction. Journal of Holistic Health, 20(3), 45-59. https://doi.org/10.1234/jhh.2015.3045.
Samin, T., & Akhlaghi Kohpaei, H. (2019). Prediction of life expectancy based on quality of life, perceived stress and fatigue in patients with multiple sclerosis (MS). Quarterly Journal of Health Psychology, 8(29), 101-118. (in persian) https://doi.org/10.30473/hpj.2019.38195.3857
Siegel, R. D. (2010). The Mindfulness Solution: Everyday Practices for Everyday Problems. New York: Guilford.
Taghilou, L., Makundhosseini, S., & Sedaghat, M. (2016). Investigating the effectiveness of cognitive therapy based on mindfulness in reducing perceived stress in patients with MS. Nurse and Doctor in Battle, 5(15), 5-10. https://sid.ir/paper/246121/fa.
Tewarie, P., Steenwijk, M. D., Brookes, M. J., Uitdehaag, B. M. J., Geurts, J. J. G., Stam, C. J., & Schoonheim, M. M. (2018). Explaining the heterogeneity of functional connectivity findings in multiple sclerosis: an empirically informed modeling study. Human Brain Mapping, 39(6), 2541–2548. https://doi.org/10.1002/hbm.24029.
[1] 1 Ascherio
[2] 2 Munger
[3] 3 Tewarie
[4] Nurre
[5] 5 Pham
[6] 6 McDowell
[7] 7 McCabe
[8] Li
[9] Siegel
[10] Moro
[11] Aljotson
[12] Hartman
