واکاوی تحولات نهاد قضاء در دوره اول عباسی و مقایسه آن با دوره خلفای راشدین
الموضوعات :لاله عرفانی نمین 1 , محمدمهدی کاتب قوجه بیگلو 2
1 - مدرس دانشگاه، گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان اردبیل، اردبیل، ایران
2 - گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، پردیس علامه طباطبایی اردبیل، اردبیل، ایران.
الکلمات المفتاحية: دیوان قضاء, خلفای راشدین, دوره عباسیان, قضاوت, مظالم,
ملخص المقالة :
یکی از مهم‌ترین تعلیمات اسلام، تأکید بر برقراری عدل و قسط است و نهاد قضا به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای دوره اسلامی در این راستا شناخته می‌شود. دیوان قضا در قرون اول اسلامی نقش حیاتی در حفظ عدالت و نظم اجتماعی ایفا کرده و این تحولات در دوره اول عباسیان بیشتر اتفاق افتاده است. بنابراین، بررسی تحولات این دیوان در این دوره ضرورت دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش تطبیقی-تحلیلی، به دنبال بررسی این مساله است که تحولات ساختاری دیوان قضا در دوره اول عباسیان نسبت به دوره خلفای راشدین به چه دلیل و چگونه بوده است؟ نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که در دوره خلفای راشدین، دیوان قضاء بر اساس اصول شریعت و با تأکید بر سادگی و عدم پیچیدگی اداری فعالیت می‌کرد که این امر موجب افزایش اعتماد مردم به نظام حکومتی و تقویت حس همبستگی اجتماعی شد. با انتقال قدرت به عباسیان، دیوان قضا دستخوش تحولات عمده‌ای گردید. در این دوره، فقه اسلامی به عنوان یک علم مستقل توسعه یافت و قواعد حقوقی جدیدی با تأسیس مراکز آموزشی تدوین شد که به حل مسائل پیچیده اجتماعی کمک می‌کرد. تحولات دیوان قضا در دوره عباسیان نسبت به دوره خلفای راشدین نشان‌دهنده تکامل نظام قضائی اسلامی است.
منابع
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
- ابن ابی الدم، ابراهیم بن عبدالله، أدب القضاء و هو الدرر المنظومات في الأقضیة و الحکومات، مصحح زحیلی، محمد مصطفی، لبنان، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1982.
- ابن اثیر، عزالدین علی (بی تا)، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، تهران، علمی.
- ابن بلخی، فارسنامه ابن بلخی، مصحح منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارس شناسی، 1374.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه بن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی، 1362.
- ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
- ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، مترجم محمدابراهیم آیتی، جلد دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.
- ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام در دوران اول عباسی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1376.
- الرفاعی، انور، الاسلام فی حضارته و نظمه، دمشق-سوریه، درالفکر، 1997.
- براقی، حسین، تاریخ کوفه، ترجمه: سعید راد رحیمی، مشهد مقدس، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى، 1381.
- برزگر، ابراهیم، تاریخ تحول دولت در اسلام و ایران، تهران، سمت، 1391.
- بجنوردی، سیدکاظم، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1383.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، مترجم: آذرنوش، آذرتاش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
- بلاغی، صدر الدین، عدالت و قضا در اسلام، تهران، امیرکبیر، 1370.
- بیگی، محمدحسن. «بررسی و تحلیل مناصب نظامی در خدمت نهادهای قضائی خلافت عباسی». مطالعات تاریخی جنگ، 1399، 4 (پیاپی 14)، 1-22.
- بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقى (بی تا)، گزیده تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، سعدی، تهران، بی‌جا.
- جرجی، زیدان، تاریخ‌تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیر کبیر، 1372.
- حسن، حسن ابراهیم، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1376.
- خلیل حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگاه، 1366.
- خنجی،فضل الله بن روزبهان،(1362)، سلوک الملوک، به تصحیح محمد علی موحد: تهران.
- دره التاج، ابراهیم، الاسلام فی حضارته و نظمه، دمشق-سوریه، درالفکر، 1997.
- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1386.
- رضی،سید شریف،(1363)، نهج البلاغه، ترجمه محسن فارسی، تهران: امیرکبیر.
- ری شهری، محمد، (بی تا)، فراز هایی از سیستم قضایی اسلام، بی‌جا: پاسدار اسلام.
- ساکت، محمدحسین، سازمان قاضی القضات در جهان اسلام، مجله مطالعات اسلامی، 1376، شماره 37 و 38، صص 51-94.
- ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1365.
- سلطانیان، ابوطالب، «تاریخ و فرهنگ اسلامی، بررسی تحولات و کارکرد نهاد قضایی در سده‌های آغازین اسلام»، مشکو‌ة، زمستان 1389 - شماره 106، ص 111-132.
- شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، مشهد، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى، 1387.
- غزالی، امام محمد،(1359)، احیاء علوم الدین، مترجم موید الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- فرای، ر.ن، تاریخ ایران کمبریج جلد4، مترجم: حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1402.
- فره وشی، بهرام، ایرانویج، تهران، دانشگاه تهران، 1370.
- فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1401.
- قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1376.
- کریستن سن، آرتور امانویل، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران، دنیاى کتاب، 1368.
- کتّانی، عبد الحی(1384). نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران؛ سمت، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- کلوزنر، کارلا، دیوان سالاری در عهد سلجوقی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1363.
- لمبتن، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر نی، 1382.
- ماوردی، ابوالحسن علی، الاحکام السلطانیه، بیروت، دار الکتاب العربی، 1999.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعيليان، 1408.
- مقریزی، الخطط المقریزیه، جلد دوم، قاهره: بی‌نا، 1325.
- موحد ابطحی، رضیه سادات، نقش شیعیان در ساختار حکومت عباسیان، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1392.
- یعقوبی، مالک، کمال، ظریفیان منش، «جایگاه و کارکرد نهاد قضاوت در زمان خلفای راشدین»، دو فصلنامه پارسه، 1397، شماره 30.
