مطالعه تطبیقی مناطق استقراری عصر آهن با الگوی سکونت‌گزینی دوران معاصر در منطقه رحمت‌آباد و عوامل مؤثر بر آن

الموضوعات :

محمدرضا امیری‌نژاد ¹ , حسن درخشی ² , حسین علیزاده ³

1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.
3 - استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد میانه، دانشگاه آزاد اسلامی، میانه، ایران.

تاريخ الإرسال : 13 الأحد , ذو القعدة, 1446 تاريخ التأكيد : 05 الخميس , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 09 الإثنين , ربيع الأول, 1447

الکلمات المفتاحية: عصر آهن, مطالعات باستان‌شناسی, مناطق استقراری, دوران معاصر, بخش رحمت‌آباد ,

ملخص المقالة :

امروز برغم اطلاعات ذی قیمت از عصر آهن به واقع از زوایای مختلف زندگی انسان‌های آن دوران از جمله در بخش رحمت آباد از توابع شهرستان رودبار تصویر روشنی در دست نیست؛ که از عدم تمرکز مطالعات بر روی مناطق استقراری و نبود بررسی‌های هدفمند در باستان شناسی نشأت گرفته باشد. با ابهام در مورد مساکن و معماری سکونتگاه‌های مردمان عصر آهن، این پرسش مطرح می‌شود که چه عواملی بر پراکندگی محوطه‌ها و الگوهای استقراری موثر بوده است؟ نوع معماری و مصالح سازه‌های احتمالی چه بوده و آیا میان مناطق استقراری عصر آهن با الگوی سکونت گزینی دوران معاصر تشابهی وجود دارد؟ با پایش میدانی، بررسی و شناسایی محوطه‌ها، مطالعات کتابخانه ای، نتایج حاصل از مستندات موجود، انسان عصر آهن، معماری و زندگی یکجانشینی توام با کوچ نشینی را تجربه نموده و مصالح سازه‌ها نیز از سنگ‌های رودخانه‌ای، ملاط گل و بخصوص از چوب جنگل بوده که این عنصر بر اثر رطوبت زیاد استان گیلان یا آتش سوزی در طول زمان از بین رفته است. همچنین کشفیات مارلیک از جمله گاوهای کوهان دار همراه با خیش بر زندگی یکجانشینی و پیکرک قاطر با بار بیش از هر چیز بر زندگی کوچ نشینی صحه می‌گذارد. عوامل موثر بر سکونت گزینی عصر آهن مشابه با دوران معاصر و شامل موقعیت جغرافیایی، ارتفاع، اقلیم مناسب، منابع آب، خاک حاصلخیز، درختان و معادن بوده است؛ بگونه‌ای که آبادی‌های امروز درست بر روی مناطق استقراری عصر آهن یا با فاصله ای بسیار اندک در نزدیک ترین محل به آن شکل گرفته‌اند.

المصادر:

آبیار، منصور. (۱۳۷۳). چگونگی تدفین در منطقه گیلان از نیمه‌هزاره دوم تا اواخر نیمه‌اول هزاره اول پیش از میلاد (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه تهران.
افراخته، حسن. (۱۳۹۳). جغرافیای روستایی ایران. تهران: سمت.
استعلاجی، علیرضا، و قدیری‌معصوم، مجتبی. (۱۳۸۴). بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌ها با تأکید بر تکنیک‌های کمی و پژوهشی (مطالعه موردی: ناحیه ویکلیج از توابع شهرستان نمین). مجله پژوهش‌های جغرافیایی، ۵۳، ۱۲۱-۱۳۶.
باقریان، محمدرضا. (۱۳۹۱). بررسی‌های باستان‌شناسی هیأت مشترک ایران و کره جنوبی دوران سنگ در ایران. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۸۶-۸۷). تهران: موزه ملی.
بهرامی، امیر، رضالو، رضا، و آفتاب، احمد. (۱۳۹۶). نقش عوامل طبیعی در توزیع اکولوژیک زیستگاه‌های باستانی استان اردبیل. فصلنامه علمی ـ پژوهشی فضای جغرافیایی، ۱۷(۵۷)، ۱۳۹-۱۵۷.
بیگلری، فریدون، جهانی، ولی، مشکور، مرجان، آرگان، آلن، شیدرنگ، سونیا، و طاهری، کمال. (۱۳۸۵). غار دربند: شواهدی نویافته از دوره پارینه‌سنگی قدیم در گیلان. مجله باستان‌شناسی و تاریخ، ۲۱(۱).
پاپلی‌یزدی، محمدحسین. (۱۳۶۷). فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس.
جعفر بیگلو، منصور، قدیری‌معصوم، مجتبی، موسوی‌روزان، سید محمد، و بخشی، زهرا. (۱۳۹۲). نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت‌جام. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، ۲(۴)، ۳۳-۵۴.
جولائی، واحد، رضالو، رضا، و حاجی‌زاده، کریم. (۱۳۹۸). تحلیل نقش عوامل محیط طبیعی در نظام استقرار سکونتگاه‌های باستانی (نمونه موردی: محوطه‌های عصر آهن ۳ دشت مهاباد). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۱۱(۴)، ۴۷-۷۱.
جهانی، ولی، همرنگ، بهروز، مجتبایی‌ثبوتی، رقیه، و کوهی، مجید. (۱۳۹۱). کاوش در محوطه باستانی کافرستان یسن. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۱۲۹). تهران: موزه ملی.
حاکمی، علی. (۱۳۴۷). اشیاء فلزی مکشوفه در کلورز گیلان. یادنامه پنجمین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران. وزارت فرهنگ و هنر.
خلعتبری، محمدرضا. (۱۳۸۴). گزارش مقدماتی فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه کلورز رستم‌آباد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
خلعتبری، محمدرضا. (۱۳۹۲). گیلان در عصر آهن (چاپ اول). تهران: نشرگوی.
رامین، شهرام، و اکبری، مسعود. (۱۳۹۱). گورستان عصر آهن سیاهسو رودسر گیلان. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۲۰۱). تهران: موزه ملی.
رضایی، محمدحسین. (۱۳۹۵). نقش عوامل محیطی بر شکل‌گیری استقرارهای دوره باکون در دشت کازرون، جنوب ایران. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۷(۱۴)، ۷-۲۴.
زمردیان، محمدجعفر. (۱۳۸۶). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
سعیدی، عباس، و حسینی حاصل، صدیقه. (۱۳۸۸). شالوده مکان‌یابی و استقرار روستاهای جدید. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی.
سیاهپوش، محمدتقی. (۱۳۵۲). پیرامون آب و هوای باستانی فلات ایران. تهران: نشر ابن سینا.
شهیدزاده، عبدالحسین. (۱۳۴۸). گزارش مقدماتی هیأت کاوش‌های علمی باستان‌شناسی گیلان. گزارش شماره ۱۸ استان گیلان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).
شیخ بیکلواسلام، بابک، و چایچی امیرخیز، احمد. (۱۳۹۹). سازگاری‌های جوامع انسانی عصرهای مفرغ و آهن شمال ایران مرکزی با رویدادهای اقلیمی هولوسن. پژوهش‌های تغییرات آب و هوایی، ۱(۲)، ۳۹-۵۴. https://doi.org/10.30488/ccr.2020.111121
صدرموسوی، میرستار، طالبی‌فرد، رضا، و نیازی، چیا. (۱۳۹۶). بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: شهرستان صحنه). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، ۱۲(۴)، ۷۳۱-۷۴۹.
صیدایی، سیداسکندر، و نوروزی‌آورگانی، اصغر. (۱۳۸۹). تحلیلی بر الگوهای استقرار فضایی سکونتگاه‌های روستایی در استان چهارمحال و بختیاری. فصلنامه جغرافیا و توسعه، ۸(۱۸)، ۵۳-۶۸. https://doi.org/10.22111/gdij.2010.1120
عباس نژادسرستی، رحمت، و مجتبایی ثبوتی، رقیه. (۱۳۹۳). معماری مناطق غربی مازندران و بخش‌های شرقی گیلان در عصر آهن. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 4(7)، 67-80.
علیائی، محمدصادق. (۱۳۹۸). بررسی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان زنجان. مهندسی جغرافیایی سرزمین، 3(5)، 45-57.
فهیمی، حمید. (۱۳۸۱). فرهنگ عصر آهن در کرانه‌های جنوب غربی دریای خزر. تهران: سمیرا.
فلاحیان، یوسف. (۱۳۹۴). عصر آهن گیلان. تهران: موسسه فرهنگی هنری پیشین پژوه.
گنجائیان، حمید. (۱۳۹۹). مخاطرات ژئومورفولوژیک مناطق شهری، روش‌های مطالعات و راهکارهای کنترل آن‌ها. تهران: نشر انتخاب.
گروه پژوهشگران ایران. (۱۳۸۴). کتاب گیلان، جلد اول (چاپ سیزدهم).
گیرشمن، رومن. (۱۳۷۴). زیگورات چغازنبیل، ترجمه اصغر کریمی، چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مجیدزاده، یوسف. (۱۳۷۶). تاریخ و تمدن بین‌النهرین (جلد اول). تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی، چاپ اول.
مرعی، ریاض، و ملکی، سعید. (۱۴۰۳). نقش عوامل طبیعی در توسعه فیزیکی شهرهای استان خوزستان. جغرافیا و روابط انسانی، ۷(۱)، ۵۵۷-۵۶۲.
مشهودی، سهراب. (۱۳۸۹). قابلیت‌سنجی زمین روستایی. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
موسوی کوهپر، سید مهدی، حیدریان، محمود، آقایاری، محسن، خطیب شهیدی، حمید، وحدتی نسب، حامد، و نیستانی، جواد. (۱۳۹۰). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های باستانی استان مازندران. پژوهش‌های جغرافیایی طبیعی، (۷۵)، ۱-۱۷.
میرصالحی، سید مهدی. (۱۳۸۵). بررسی و معرفی اشیاء هزاره اول محوطه چره (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.
نظریان، اصغر. (۱۳۸۱). جغرافیای شهری ایران (چاپ پنجم). تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
نگهبان، عزت‌الله. (۱۳۷۸). حفاری‌های مارلیک. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
وثوق بابایی، الهام، و مهرآفرین، رضا. (۱۳۹۷). تحلیل نقش مولفه‌های زیست محیطی بر پراکندگی استقرارهای اشکانی (مطالعه موردی: حوزه رودخانه چهل‌چای مینودشت گلستان). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 8(16)، 183-202. https://doi.org/10.22084/nbsh.2018.14420.1635
هول، فرانک. (۱۳۸۲). باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، چاپ چهارم. تهران: سمت.

Alley, R. B., Marotzke, J., Nordhaus, W. D., Overpeck, J. T., Peteet, D. M., Pielke, R. A., Pierrehumbert, R. T., Rhines, P. B., Stocker, T. F., Talley, L. D., & Wallace, J. M. (2003). Abrupt climate change. Science, 299(5615), 2005–2010.
Aston, M. (1999). Interpreting the landscape. London and New York: Routledge.
Bloom, A. (1991). Geomorphology: A systematic analysis of late Cenozoic. New Delhi: Prentice-Hall of India, p. 31.
Fahimi, H., & Yamauchi, K. (2005). The fourth season of archaeological survey on the west bank of the Sefidrud: From the Sorkhan Valley to the River Qezel-Owzan. In Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 4th Season. Tokyo: ICHTO & MECCJ.
Kowalewski, S. A. (2008). Regional settlement pattern studies. Journal of Archaeological Research, 16, 225–285.
Otsu, T., Nokandeh, J., & Adachi, T. (2005). Excavation research of Tappe Jalalie. In Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 2nd Season 2002. Tokyo: ICHTO & MECCJ.
Potosyan, A. H. (2017). Geographical features and development regularities of rural areas and settlements distribution in mountain countries. Annals of Agrarian Science.
Renfrew, C., & Bahn, P. (1991). Archaeology: Methods and practice. Thames and Hudson.
Sono, T., & Fukai, S. (1968). Dailaman III, the expedition at Hassani Mahalle and Ghale Kuti, 1964. Tokyo: The University of Tokyo.
Weiss, H. (2017). Megadrought, collapse, and causality. In H. Weiss (Ed.), Megadrought and collapse: From early agriculture to Angkor (pp. 1–31). Oxford, UK: University Press.
Zhang, Z., Xiao, R., Shortridge, A., & Wu, J. (2014). Spatial point pattern analysis of human settlements and geographical associations in eastern coastal China: A case study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 11, 2818–2833. https://doi.org/10.3390/ijerph110302818

نص كامل:



61     باستان‌شناسی ایران، دورهٔ ۱۵، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۴ 

 

باستان‌شناسی ایران مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر دورهٔ ۱۵، شمارهٔ ۱،‌ بهار و تابستان ۱۴۰۴ شاپا: ۲۲۵۱ ـ ۹۵۴۸

                                                                                            

 

مطالعة تطبیقی مناطق استقراری عصر آهن با الگوی سکونت‌گزینی دوران معاصر در منطقۀ  

رحمت‌آباد و عوامل مؤثر برآن

 

محمدرضا امیری‌نژاد۱ ، حسن درخشی۲  ، حسین علیزاده۳ ۱ دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ۲ استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران. نویسندهٔ مسئول: [e-mail] ۳ استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد میانه، دانشگاه آزاد اسلامی، میانه، ایران.
چکیده		اطلاعات مقاله
امروزه برغم اطلاعات ذی­قیمت از عصر آهن (12۵0-۵۵0 ق.م)، تصویر روشنی از زوایای مختلف زندگی انسان­های آن دوران از جمله در بخش رحمت­آباد شهرستان رودبار در دست نیست؛ این مهم می­تواند از عدم تمرکز مطالعات بر روی مناطق استقراری و فقدان بررسی­های هدفمند در باستان­شناسی نشأت گرفته باشد. با ابهام در مورد معماری سکونت­گاه­های مردمان عصر آهن، این‌که نوع معماری و مصالح سازه­های احتمالی چه بوده و میان مناطق استقراری عصر آهن با الگوی سکونت­گزینی دوران معاصر چه مشابهتی وجود دارد، از جمله مسائلی است که کمتر به آن پرداخته شده است. با شناسایی محوطه­ها، مطالعات ­کتابخانه­ای و نتایج کاوش­ها، انسان عصر آهن زندگی یکجانشینی توام با کوچ­نشینی را تجربه نموده و اگر چه اغلب مصالح سازه­ها از چوب­ بوده که به مرور بر اثر رطوبت زیاد یا آتش­سوزی از بین رفته، اما کشف سازه‌هایی از جنس سنگ­های رودخانه­ای و آجر بر فراز تپه­ها از وجود قلعه‌هایی با کاربری دفاعی و مسکونی حکایت دارد. همچنین کشفیات گورستان مارلیک از جمله گاوهای کوهان­دار همراه با خیش بر زندگی یکجانشینی و پیکرک قاطر با بار بیش از هر چیز بر زندگی کوچ­نشینی صحه می­گذارد. عوامل موثر بر سکونت­گزینی عصر آهن، مشابه با دوران معاصر و شامل موقعیت جغرافیایی مناسب، اقلیم، منابع آب، پوشش­گیاهی، ارتفاع، خاک­­ حاصلخیز و معادن بوده است؛ بگونه­ای که آبادی­های امروز درست بر روی مناطق استقراری عصر آهن یا با فاصله­ای بسیار اندک در نزدیکترین محل به آن شکل گرفته ­است.		تاریخ‌ها دریافت: ۲۱/۰۲/۱۴۰۴ پذیرش: ۰۶/۰۶/۱۴۰۴
		واژگان کلیدی عصر آهن مطالعات باستان‌شناسی مناطق استقراری دوران معاصر رحمت‌آباد

استناد: امیری‌نژاد، محمدرضا، درخشی، حسن، علیزاده، حسین (1۴0۴). مطالعهٔ تطبیقی مناطق استقراری عصر آهن با الگوی سکونت‌گزینی دوران معاصر در منطقۀ   رحمت‌آباد و عوامل مؤثر برآن. باستان‌شناسی ایران، ۱۵ (۱)، ۵۹ – ۷۶.  https://doi.org/10.82101/AOI.2025.1196045 © ۱۴۰۴ (۲۰۲۵) نویسندگان مقاله، نشریهٔ باستان‌شناسی ایران، مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر.

 

 

 

 

 

 

 

 

Archaeology of Iran Shushtar Branch, Islamic Azad University Vol. 15, Issue 1, 2025 ISSN: 9548-2251

                                                                                            

 

A Comparative Study of Iron Age Settlement Areas with Contemporary Settlement Patterns in the Rahmatabad Region and their Influencing Factors

 

Mohammadreza Amirynezhad 1, Hassan Derakhshi 2 , Hossein Alizadeh 3 1. PhD Candidate in Archaeology, Department of History and Archaeology, SR.C, Islamic Azad University, Tehran, Iran.  2. Assistant Professor, Department of Archaeology, Sh.C, Islamic Azad University, Shushtar, Iran. Corresponding author: [e-mail] 3. Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Mianeh Branch, Islamic Azad University, Mianeh, Iran.
Abstract		Article Info
Despite valuable information on the Iron Age (1250–550 BCE), a clear understanding of various aspects of human life during this period, particularly in the Rahmatabad area of Rudbar County, remains limited. This gap may result from the lack of focused studies on settlement areas and the scarcity of targeted archaeological investigations. Questions regarding the architecture of Iron Age settlements, including the types of construction and building materials used, and the similarities between Iron Age settlement areas and contemporary settlement patterns, have received little attention. Based on site identification, library studies, and excavation results, it appears that Iron Age communities experienced a combination of sedentary and semi-nomadic lifestyles. Although most construction materials were wood, which deteriorated over time due to high humidity or fire, the discovery of structures made of river stones and bricks atop hills indicates the presence of forts with both defensive and residential functions. Additionally, findings from the Marlik cemetery, such as humped cattle accompanied by plows and a mule figurine carrying loads, support the coexistence of sedentary and nomadic lifestyles. Factors influencing Iron Age settlement patterns were similar to those affecting contemporary settlements and included favorable geographic location, climate, water resources, vegetation cover, elevation, fertile soil, and the presence of mineral resources. Consequently, many modern villages are located directly on, or very close to, Iron Age settlement sites.		History Received: May 11, 2025 Accepted: August 28, 2025
		Keywords Iron Age Archaeological Studies Settlement Areas Contemporary Period Rahmatabad Section

Citation: Amirynezhad, M. R., Derakhshi, H., & Alizadeh, H. (2025). A Comparative Study of Iron Age Settlement Areas with Contemporary Settlement Patterns in the Rahmatabad Region and their Influencing Factors. Archaeology of Iran, 15(1), 59-76. https://doi.org/10.82101/AOI.2025.1196045 © 2025 Authors, Archaeology of Iran, Journal of Islamic Azad University, Shushtar Branch.

 

 

 

 

 

 

مقدمه

نیمۀ دوم هزارۀ دوم و همزمان با آغاز عصر آهن، تحولات بسیاری در زندگی جوامع بشری آن دوران شکل گرفت؛ بگونه­ای که با استناد به مدارک باستان­شناسی، ظهور سنت­های جدید سفالگری همچون سفال­ خاکستری، تغییر در روش­ و شیوه‌های تدفین از داخل­ خانه به خارج از مکان مسکونی یا همان گورستان­های فعلی، شیوه­های نوین در معماری و استفاده از آهن از جمله موارد و تحولاتی است که می­توان به آن اشاره نمود (فهیمی،1381: 39).

     علیرغم کشف گورستان­های متعدد و کاوش­های گستردۀ باستان­شناختی مرتبط با این دوره که اغلب گورستان­ها را در برگرفته و از آنجایی‌که بنظر اطلاعات عصر آهن نسبت به دوران­های دیگر جامع­تر می­نماید، اما به­درستی باید اشاره نمود که به همان میزان، اندوخته­ها و دانش علمی بشر از عصر آهن ناکافی بوده و با مجهولات بسیاری دست به گریبان است؛ چه اینکه برخی از موضوعات این­عصر همچنان در هاله­ای از ابهام باقی­مانده و به برخی دیگر از پرسش­ها هنوز جواب قانع کننده­ای داده نشده است.

     شبهۀ چگونگی سکونت­گزینی عصر آهن در گیلان و سمت و سو نیافتن کاوش­های باستان­­شناسی به این مقوله (فلاحیان، 1394: 13-12) ضرورت بررسی چگونگی استقرار انسان در این دوره را بیش از پیش آشکار ساخته و بر لزوم تحقیق با اولویت شناخت و بررسی سکونت­گاه­ها در دورۀ فرهنگی عصر آهن تأکید می­ورزد.

     گیلان از جمله استان­های شمالی کشور است که در نتیجۀ کاوش­ها، آثار و مدارک زیادی از عصر آهن و بخصوص از گورستان­ها کشف گردیده و در این میان بخش رحمت­آباد از توابع شهرستان رودبار نیز از این قاعدۀ کلی مستثنی نبوده و چه بسیار گورستان­ها که در جای­جای آن شناسایی و کاوش (علمی، تجارتی، غیرمجاز) شده که در این راستا اشیاء مکشوفه نیز بر شکوفایی دوران مذکور صحه گذاشته است.

     در واقع مناطقی همچون مارلیک، چره، پیلاقعه، شهران، حلیمه­جان، رشی، شیرکوه، چله­بر، دفراز، پلنگ­دره، اسطلخ‌جان، سندس، دیورود، جازمکول، کیاآباد تخت، مخشهر، کُلِسفروش، حاجی­ده، سیدان، علی­آباد، خاصکول و سایر محوطه­ها که برخی از آنها مورد کاوش علمی نیز قرار گرفته­اند، آثار و اشیاء ارزشمند مکشوفۀ آن از شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن مردمان عصر آهن پرده برداشته و در نوع خود یکی از مهمترین مدارکی است که می­تواند به آن استناد نمود و مورد ارزیابی قرار داد.

     آن‌چنان‌که بیان گردید چگونگی زندگی انسان و نوع استقرار آن در منطقۀ رحمت­آباد اعم از سکونت­گزینی دائم یا موقت (فصلی) از جمله مسائلی است که این پژوهش سعی در واکاوی آن داشته تا با استناد بر مدارک و مستندات حاصل از پایش میدانی و کاوش‌های باستان­شناسی، ضمن معرفی سکونتگاههای عصر آهن، وضعیت کلی زندگی انسان آن دوران را تشریح نموده، علاوه بر تأیید استقرار دائم انسان در منطقه، عوامل تاثیرگذار بر شکل­گیری سکونتگاهها را نیز برشمرده و زمینۀ پژوهش ­و کاوش­های باستان­شناسی هدفمند آتی را در جهت شناخت و معرفی مناطق استقراری جدید نیز فراهم آورد.

 

روش تحقیق

بخش قابل توجه مستندات تحقیق از نتایج حاصل از کاوش‌های باستان­شناسی "مطالعات کتابخانه­ای" در سطح منطقه به‌دست آمده و علاوه برآن، پایش میدانی و بررسی و شناسایی نقاط مختلف نیز توسط نگارندۀ اول در دستور کار قرارگرفته است. به‌همین منظور اهتمام لازم صورت پذیرفته تا با مراجعه به آثار، کتب و گزارش کاوش­های باستان­شناسان، ضمن بررسی وضعیت مناطق استقراری دوران عصر آهن در بخش رحمت­آباد و احصاء ویژگی­های اختصاصی آن، مطالعۀ سکونت­گزینی و نوع آن در دوران معاصر نیز واشکافی شده، با تجزیه و تحلیل داده­ها، اشتراکات و افتراقات هر یک از دوران­ها نیز مشخص شود.

     پرواضح است با توجه به اینکه بسیاری از گزارش­های باستان شناسی، ساده و اغلب در حد یک گزارش کوتاه بوده و آنچنان‌که باید، ویژگی­های آثار مکشوفه را در برنداشته، مشاهدات و بررسی­های میدانی نگارندۀ اول مورد توجه قرارگرفته، ابتدا با معرفی مناطق استقراری عصر آهن و سپس با ملحوظ نظر قراردادن ویژگی­ سکونت­گاه­های انسان در دوران معاصر، عوامل موثر بر شکل­گیری مناطق استقراری احصاء و در پایان با جمع بندی مطالب، نتایج حاصل از پژوهش استخراج و در اختیار علاقمندان قرار گیرد.

 

محدودۀ جغرافیایی مورد مطالعه

رحمت­آباد و بلوکات با مرکزیت شهر توتکابن در واقع یکی از چهار بخش شهرستان رودبار است که پژوهش پیش­روی در حوزۀ میراث فرهنگی و مطالعات باستان­شناسی تنها به منطقۀ رحمت­آباد می­پردازد (شکل1).

 

 

 

شکل1: نقشه استان گیلان، شهرستان رودبار و بخش رحمت­آباد و بلوکات (تهیه و ترسیم از موسی امینی)

 

 

     منطقۀ رحمت­آباد با مساحتی بالغ بر 300 کیلومترمربع در مرکز شهرستان رودبار، حدود یک­­هشتم از خاک این شهرستان را بخود اختصاص داده (با استناد به آمار بخشداری رحمت­آباد و بلوکات) و با بخش­های خورگام و مرکزی هم­مرز می­باشد. آب و هوای رحمت­آباد معتدل جنگلی سرد بوده (گنجی در کتاب گیلان، 1384: 138) و از آنجایی‌که پوشش­گیاهی، مستقیم از آب و هوای حاکم و غالب در هر منطقه تاثیر می­پذیرد، آب و هوای مناسب و خاک حاصل­خیز باعث شده است تا در برخی از مناطق، پوشش­گیاهی رحمت‌آباد انبوه و متراکم باشد. به هر میزان که بر ارتفاع مناطق از سطح آب­های آزاد افزوده شده و از 1000 متر فراتر رود، از پوشش جنگلی منطقه کاسته شده، زمین­ها بدون سرسبزی با کاربری چراگاه و کشت محصولات یک­ساله مورد بهره­برداری قرارگرفته و ناگفته نماند که قلۀ درفک با ارتفاع بیش از 2700 متر نیز در بخش رحمت­آباد و بلوکات واقع شده است. 

     امروزه اهمیت بخش رحمت­آباد و بلوکات به لحاظ غنای مواریث فرهنگی و باستانی بسیار حائز اهمیت بوده و در این راستا خاک حاصلخیز، بارندگی­های مناسب و رطوبت کافی از جمله عواملی هستند که در طول تاریخ برای استقرارهای اولیۀ انسان بستر مناسبی را فراهم ساخته است (خلعتبری، 1392: 20).

 

معماری و مناطق استقراری عصر آهن (رحمت­آباد)

پژوهش­های صورت پذیرفته حکایت از آن دارد که اولین مناطق استقراری سرپوشیده در دوران باستان و عصر آهن، غارها و پناهگاه­های صخره­ای بوده است؛ بگونه­ای که با استناد به کاوش­های باستان­شناسی، از غار دربند رشی در منطقۀ رحمت­آباد (که متعلق به دوران پارینه­سنگی قدیم می‌باشد) آثاری فراوان از سفال­های عصر آهن نیز به‌دست آمده است (بیگلری و همکاران، 1385: 30).

     اگر چه ژاک دمرگان اولین پژوهشگری است که در پایان قرن نوزدهم بررسی و مطالعات باستان­شناسی را در کرانه­های جنوب و جنوب­غربی دریای­خزر انجام می­دهد (فهیمی،1381: 65)، اما آغاز مطالعات علمی باستان‌شناسی در شهرستان رودبار (بخش رحمت­آباد) به سال 1340 باز می­گردد؛ آنجا که دکتر نگهبان حفاری­های گورستان چراغعلی­تپه در مارلیک را هدایت و سرپرستی نمود. پس از آن، کاوش­های متعدد پراکنده­ در سطح بخش و شهرستان مرتبط با عصر آهن صورت پذیرفت که مهمترین پژوهش‌های مناطق استقراری به شرح زیر چنین است.

 

1. تپۀ پیلاقلعه

پس از کاوش­های موفقیت­آمیز گورستان مارلیک، پیلاقلعه (پیلا در گویش محلی به معنای بزرگ است) نیز توسط دکتر نگهبان گمانه زنی و لایه­نگاری می­شود؛ که حاصل آن شناسایی و کشف بخشی از معماری اقوام مزبور مدفون در تپۀ مارلیک بوده است. حفاری در ترانشه­های پلکانی دامنۀ جنوبی پیلاقلعه به کشف دیوارهای قطور متشکل از سنگ‌های بزرگ و ملاط گل منجرشد؛ که سه لایۀ ساختمانی و در مجموع 17 لایۀ استقراری تا خاک بکر از هزارۀ دوم قبل از میلاد تا اوایل دوران اسلامی را دربر می­گرفت؛ که از این میان لایه­های هشتم تا سیزدهم از اواخر هزارۀ دوم تا اوایل هزارۀ اول پیش از میلاد، با قدمت قبرستان سلاطین مارلیک برابری می­نمود (نگهبان، 1378: 52).

 

2. شهران

سابقۀ فعالیت­های باستان­شناسی در حوزۀ روستای شهران، به سال 1977 باز می­گردد؛ آنجا که کاوشگران ژاپنی در شهران­پایین موفق به­ کشف 400 گور مربوط به اواخر هزارۀ دوم و اوایل هزارۀ اول پیش از میلاد می­گردند؛ که علاوه بر مضطرب شدن گورها بوسیلۀ حفاران غیرمجاز، وجود سنگ در معماری آنها به وضوع قابل تشخیص بود (فهیمی، 1381: 109). طی پایش میدانی نگارندۀ اول از روستای شهران، کشف سازه­ای سنگی در مکان سیاه­کوله­سر (که نمونه و مشابه آن در منطقۀ مارلیک نیز مشاهده شده است) نزدیک به گورستان­ها و با احاطۀ کامل بر آن‌ها، بنوعی استقرار دائم انسان در عصر آهن و در این مکان خاص را به اثبات می­رساند؛ آنگونه که با توجه به موقعیت جغرافیایی، بنظر می­رسد به‌عنوان قلعه­ای بزرگ از مناطق اطراف نیز مراقبت و محافظت می­شده است (شکل 2).

     نکتۀ حائز اهمیت دیگر آنکه گمان می­رود محدودۀ میان سیاه­کوله­سر و کوله­ور (مکان بین شماره­های 8 و 9 در شکل 3 که با خطوط سفیدرنگ مشخص شده) از دیگر نقاطی است که در عصر آهن بعنوان سکونت­گاه مورد استفاده قرارگرفته و گورستان­ها نیز با فاصله، در مکانی شیب­دار (خطوط زرد رنگ) پس از محل استقرار واقع شده باشد. همچنین با بررسی مسیر عبور سپیدرود از مناطق مختلف، مشخص می­شود که این رود همچون سایر رودها، همیشه در یک مسیر ثابت در جریان نبوده و بلکه حرکت مارپیچ (مآندر) آن باعث شده تا مکان­های مختلف در معرض خطر تخریب قرارگیرند. این موضوع ثابت می­کند که زمانی مسیر جریان سپیدرود در گذشته­های دور، محدودۀ بین سازۀ سنگی یعنی همان سیاه­کوله­سر و کوله­ور را درنوردیده و چه بسا محل سکونت مردمان عصر آهن نیز در مقاطعی توسط سپیدرود تخریب شده و از بین رفته باشد؛ در حالی که گورستان­ها به دلیل قرارگرفتن در ارتفاعی بالاتر، از گزند تخریب سپیدرود در امان مانده­اند (شکل3).

 

 

 

شکل2: قسمتی از دیوار و سازۀ سنگی روستای شهران (عکس از نگارندۀ اول)

 

 

 

 

شکل3: 1- ویاب محله (گورستانی و استقراری) 2- مسجدگاه 3- شهران (استقراری) 4- آجرکوره (گورستانی) 5-پایین­محله(گورستانی) 6- لمه زمین(گورستانی) 7- لشوکش (گورستانی) 8- سیاه کوله سر (استقراری) 9- کوله­ور (استقراری) 10- سپیدرود

 

 

3. محوطه و گورستان چُره 

سال 1383و آن­هنگام که عملیات لوله­گذاری مسیر نصفی – عمارلو – دیلمان در محوطۀ چره به آثار برخورد می­کند، نجات‌بخشی و کاوش اضطراری آن به سرپرستی محمدرضا باقریان در دستور کار قرار می­گیرد. در این محوطه 7 گور شناسایی می­شود، که علاوه بر به‌دست آمدن اشیاء مختلف سفالی، مفرغی و غیره، وجود خاک سفالگری، استخوان اسب، کشف دیواری سنگی با پهنای 70 سانتی­متر همراه با تنوری کوچک با علائم دود گرفتگی در نوع خود جالب توجه بوده است (میرصالحی، 1385: 103-100-75).

     علاوه بر آن با استناد به بررسی و شناسایی­های صورت پذیرفته، می­توان به محوطه­هایی همچون قلعه سرک رشی، آشورمحلۀ حلیمه­جان، رودخانه، سندس، تپه­های گردکول روستاهای چلکاسر، چره و دفراز اشاره نمود که از جمله مناطق استقراری عصر آهن محسوب شده (خلعتبری،1392: 58-51) و تمام آنها در منطقۀ رحمت­آباد قرارگرفته­اند.

 

شواهدی از معماری عصر آهن (خارج از بخش رحمت­آباد)

طی سال­های 1965 - 1956 هیأت مشترک ایران و دانشگاه توکیو توانست محوطه­هایی همچون لاسلوکان، قلعه­کوتی، نوروزمحله و خرم­رود از توابع بخش دیلمان شهرستان سیاهکل را حفاری و به آثاری از عصر آهن تا دورۀ ساسانی دست یابد. کاوش­های باستان­شناسی در قلعه­کوتی به شناسایی آثار تیرک­های چوبی ذغال­شده که به احتمال برای سازه­های عصر آهن مورد استفاده قرار می­گرفت، منجر شد Fukai, 1968: 30)  & .(Sono

     علی­حاکمی سال 1346 ضمن کاوش­های باستان­شناسی درگورستان گنج­پر از محوطۀ­ باستانی کلورز در غرب سپیدرود، به آثاری از معماری ساختمان با سقف­چوبی و پی­سنگی برخورد نموده که سکونت در این مکان را به اثبات می­رساند (حاکمی، 1347: 35). حاکمی در کاوش­های خود، قدمت بناها را به عصر آهن مربوط دانسته که با سنگ­های رودخانه‌ای (شکل4) ساخته شده بودند (آبیار، 1373: 21).

     عبدالحسین شهیدزاده نیز به مواردی از آثار سکونت در کلورز برخوردکرده است؛ این آثار در برگیرندۀ 5 اتاق بود و مصالح آن را نیز سنگ­های رودخانه­ای تشکیل می­داد (شهید­زاده، 1348: 35).

     آنچه محوطۀ باستانی کلورز را از دیگر آثار استان گیلان متمایز می­کند وجود تپۀ باستانی در کنار محوطۀ گورستانی آن بوده که آثار معماری در آن مسجل شده است (خلعتبری، 1384: 29).

     هیأت­ مشترک ایران و ژاپن با لایه­نگاری در تپۀ جلالیه (کلورز) موفق به شناسایی چهار لایه با دو دورۀ فرهنگی گردید که در هر چهار لایه از آن، بقایای معماری به‌دست آمد. مستند به لایه­نگاری، بقایای معماری بجای مانده از مصالح، سنگ‌های رودخانه­ای بوده است. در مجموع بر اساس شواهد و مدارک حاصل از کاوش­ها از جمله معماری، یافته­ها و طبقه­بندی گونه‌های سفالی، سه دورۀ فرهنگی همچون عصر آهن، دوره­های اشکانی و ساسانی تشخیص داده شد (Otsu et al 2005 ;Fahimi &Yamauchi 2005).

     کافرستان روستای یسن از دیگر محوطه­هایی است که در فاصلۀ 81 کیلومتری از سیاهکل واقع شده و در نتیجۀ کاوش‌های باستان­شناسی چندین رشته دیوار سنگی در راستای شمالی ـ جنوبی و شرقی ـ غربی با فضاهای چهارگوش مورد شناسایی قرار می­گیرد (شکل5). این ساختارها از سنگ­های بزرگ "تخته سنگ" به‌همراه ملات گل ساخته شده و در کنج­ها با چفت و بست کامل به یکدیگر می­پیوستند (عباس­نژاد سرستی و مجتبایی ثبوتی، 1393: 72). معماری به‌دست آمده در کافرستان یسن بطور کلی، مبتنی بر کاربرد سنگ درشالوده و دیوارهاست؛ که در چند دورۀ متوالی از عصر آهن تا دوران­تاریخی مورد استفاده قرار می‌گرفته است (جهانی و همکاران، 1391: 29).

 

 

 

شکل4: نمایی از حفاری تپه کلورز و معماری مرتبط با آن (بایگانی اسناد معاونت میراث فرهنگی گیلان)

 

 

 

شکل5: معماری سنگی درمحوطه نسکوه چال کافرستان یسن (عباس نژاد سرستی و مجتبایی ثبوتی، 1393: 73).

 

 

سایر

سال 1391 در نتیجۀ کاوش 4 ترانشه در محوطۀ گورستانی "سیاه سو" در 62 کیلومتری جنوب­غربی شهرستان رودسر، 16 گور و یک دیوار سنگی به‌دست آمده است (رامین و اکبری، 1391: 201). 

     هیأت مشترک ایران و کره­ جنوبی به سرپرستی محمدرضا باقریان، دره­ها و ارتفاعات شهرستان­های سیاهکل، املش و باقریان، دره­ها و ارتفاعات شهرستان­های سیاهکل، املش و رودسر را مورد بازدید و پایش میدانی قرار دادند که حاصل بررسی­ها، شناسایی بیش از 50 غار و پناهگاه صخره­ای بوده و داده­های باستان­شناسی به‌دست آمده همچون سفال، حکایت از آن دارد که بیشتر مکان­های مذکور در عصر آهن مورد بهره برداری قرار گرفته­اند (باقریان، 1391: 86).

 

مناطق استقراری دوران معاصر

بی­شک حاشیۀ جنوبی دریای­خزر برای سکونت همواره مورد توجه گروه­ها و اقوام مختلف بوده است. بررسی و پایش­ میدانی از سکونت­گاه­های امروزی بخوبی نشان می­دهد تعداد آبادی­ها نسبت به مساحت بخش رحمت­آباد زیاد و در فاصله‌ای نزدیک به هم واقع شده­اند. از طرفی مقایسۀ مناطق استقراری و گورستان­های عصر آهن با روستاهای رحمت­آباد بر این نکتۀ ظریف صحه می­گذارد که در نتیجۀ استمرار سکونت­گزینی در یک مکان خاص از عصر آهن تا به امروز، آبادی­ها درست بر روی محوطه­های عصر آهن یا بسیار نزدیک به آنها قرار گرفته­اند.

     بر این اساس و در راستای تایید ادعای مذکور، برای مثال روستای نصفی را می­توان نام برد که درهم­تنیده با محوطه‌های استقراری و گورستانی عصر آهن، با تپه­های مارلیک و پیلاقلعه 500 متر فاصله دارد؛ یا روستای چله­بر که بر روی محوطه­ای باستانی از عصر آهن قرارگرفته و این موضوع کم و بیش برای سایر آبادی­ها نیز صادق است.

     مطابق با مستندات، بنظر می­رسد هستۀ مرکزی و مهم سکونت­گزینی منطقۀ مارلیک در عصر آهن، پیلاقلعه بوده باشد؛ حال آنکه این مهم امروز با فاصله­ای نزدیک به 500 متر روستای نصفی را بوجود آورده است. همچنین منطقه­ای میان روستاهای چره، دشتویل و دفراز امروزی، با دربرگرفتن معماری و چند گورستان، به‌نظر یکی از مکان­های مرکزی عصر آهن بوده و به نوعی مرکز حکومت­های محلی، داد و ستد و غیره می­توانسته باشد؛ حال آنکه در عصر حاضر و با 300 متر فاصله این نقش به روستای دشتویل سپرده شده است.

     با آنچه بیان ­گردید اگر چه نه مطلق اما بصورت نسبی و تا حدود زیادی با اطمینان خاطر (مطابق با شواهد و مستندات) می­توان گفت مناطقی که در عصر آهن از رونق زندگی برخوردار و مساحت و جمعیت آنها نسبت به سایر آبادی­ها بیشتر بوده، امروز نیز همین اصل برای آنها صادق است؛ که از این میان به روستاهای نصفی، چره، شهران، اسطلخ­جان، رشی و غیره می­توان اشاره نمود.

     قبور نیز از جمله فصول مشترک عصر آهن و دوران معاصر است که بیرون از محوطۀ مسکونی و خارج از روستاها شکل گرفته و اغلب در مکان­هایی واقع شده که برای زیستن یا زراعت و کشاورزی مناسب نبوده و نیست.

     بررسی شیوۀ تدفین از اعتقادات مردمان دو عصر نیز پرده برمی­دارد؛ در حالی‌که جوامع عصر آهن و دوران­ کنونی به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته و دارند اما در دوران معاصرهمچون عصر آهن از خاکسپاری ابزار، آلات و وسایل شخصی همراه با متوفی در قبور خبری نیست.

     وسعت گورستان بخصوص در برخی از مناطق همچون نصفی (مارلیک)، شهران، اسطلخ­جان و دیگر نقاط بخش رحمت­آباد بیش از هر چیز، بزرگی جوامع را یادآور می­شود. وجود معماری در نقاط مختلف منطقه از زندگی یکجانشینی حکایت داشته وکشف پیکرک­ گاوها با خیش در مارلیک نیز بر آن صحه می­گذارد.

     از دیگر نکات مورد توجه اینکه اغلب روستاها در دره­ها، مسیررودخانه­ها و مناطق پایکوهی شکل گرفته­اند؛ که در مجموع می­توان گفت شرایط لازم برای زندگی در منطقۀ رحمت­آباد از دوران باستان تا عصر حاضر مستمر فراهم بوده، آنگونه که مردمان دوران­های مختلف بتوانند با تأمین حداقل امکانات به زندگی خویش ادامه دهند.

     مستند به بررسی­های صورت پذیرفته، منطقۀ رحمت­آباد از مدت­های مدید و حتی از دوران پارینه­سنگی، محلی مناسب برای زندگی کردن و امرار معاش بوده است؛ آنچنان‌که علاوه بر گذشته، هم­اکنون نیز یکی از کانون­های جمعیتی شهرستان رودبار و استان گیلان بشمار می­رود.

 

عوامل مؤثر بر استقرار و سکونت­گزینی انسان

بی­تردید در انتخاب سکونت­گاه­های استقراری انسان، عوامل مختلفی دخالت دارد؛ چه اینکه یک عاملِ مشخص، هرگز به تنهایی نمی­تواند بستر لازم برای زندگی طولانی مدت بشر در نقطه­ای معین را فراهم سازد. مطالعات الگوهای استقراری از جمله رهیافت­هایی است که می­تواند به شناخت برهمکنش‌های بین انسان و محیط منجر شود (Renfrew & Bahn, 1991:36). همچنین به‌نظر می­رسد عوامل انتخاب اقامت­گاه­های دائم در یک سرزمین نسبت به سرزمینی دیگر تا حدود زیادی یکی بوده و فقط ممکن است نقش یک عامل از عاملی دیگر پررنگ­تر باشد؛ که در این میان به یقین عوامل طبیعی نقش اصلی را در شکل­گیری و تعیین جهات توسعه نواحی سکونتگاهی دارد (مرعی و ملکی، 1403: 562).

     استون را اعتقاد بر آن است که عوامل محیطی با جاذبه و دافعه­های مختلف در انتخاب مکان برای ایجاد استقرار، نقش بسزایی برعهده داشته و در نهایت همین عوامل در کنار سایر عوامل فرهنگی باعث ایجاد الگوی استقراری در یک محوطه می­شود (Aston, 1999: 63-70).

     جوامع انسانی مطابق با آزمون و خطا و اندوخته­های علمی، محل زندگی خویش را با توجه به توپوگرافی زمین، دسترسی به منابع زیستی، امنیت، امکان سازش با طبیعت، امکان بهره­برداری بهینه از محیط و غیره انتخاب و تلاش می­کرد سکونتگاهی برخوردار از آسایش داشته باشد (صیدایی و نوروزی ­آورگانی، 1389).

     همچنین پژوهش­های مختلفی در خصوص بررسی چگونگی تاثیر عوامل محیطی و جغرافیایی بر پراکندگی سکونت و استقرارگاه­های انسانی صورت پذیرفته که از آن جمله می­توان به پژوهش­های وثوق و همکاران 1397؛ بهرامی و همکاران 139۶؛ کوهپر و همکاران 1390؛ اشاره کرد که همه به این نتیجه رسیده است بین عوامل­محیطی همچون آب و هوا، پوشش­گیاهی، آب و خاک، ارتفاع و سایر عوامل با توزیع فضایی سکونت­گاه­های انسان در دوره­های پیش از تاریخ و تاریخی ارتباط و همبستگی وجود دارد؛ و در ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع نقش اساسی ایفا می­نمایند (سیاهپوش، 1352: 3).

     بررسی مناطق استقراری انسان در شهرستان رودبار ـــ چه در گذشته­های دور و چه امروز ـــ به‌خوبی روشن می­سازد که معیار انتخاب سکونت­گاه­ها تا حدود بسیار زیادی از عوامل مشترک تبعیت می­کرده است؛ چرا که همان­طور بیان گردید نواحی سکونتگاهی از دیرباز متاثر از عوامل طبیعی بوده (گنجائیان، 1392) و با آن رابطۀ معکوس داشته است؛ به این‌صورت که هر چه دانش فنی انسان در مواجهه­ با محیط طبیعی پایین بوده، میزان تأثیرپذیریش بیشتر شده و برعکس (موسوی و همکاران، 1390: 2).

     اکنون از آنجایی‌که عوامل طبیعی بر انتخاب استقرارگاه­ها بیشترین تاثیر را داشته است، بر این اساس بسیاری از سکونت­گاه­های امروزی بشر درست بر روی زیست­گاه­های باستانی واقع شده که این موضوع به دلایل عوامل تاثیرگذار مشترک بر شکل­گیری مناطق مسکونی به شرح زیر بوده است.

 

1. آب و هوا

با عنایت به عناصر مختلف از جمله دما، بارش، رطوبت­نسبی، یخبندان و غیره که در مجموع آب و هوای یک منطقه یا سرزمین را شکل می­دهد (مشهودی، 1389: 235)، اقلیم منطقۀ رحمت­آباد معتدل ارزیابی می­شود. آب و هوا طی دوران­های گذشته و حتی دوران معاصر نیز نقش بسزایی در شکل­گیری سکونتگاه­ها و مراکز استقرار داشته است. در گذشته هرگاه سیستم زمین به آستانه­ها رانده شده و از تعادل خارج گردیده، تغییرات اقلیمی شدید و گسترده­ای به وقوع پیوسته (Alley, 2003 در شیخ بیکلو و چایچی، 1399) تا آنجا که ابرخشک­سالی­های مرتبط با تغییر اقلیم غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل تحمل بوده­اند؛ و به احتمال سبب فروپاشی­ سیاسی، مهاجرت­ها و جستجو برای یافتن زیستگاه­های مساعدتر شده­اند (Weiss, 2017 در شیخ بیکلو و چایچی، 1399). آب­­وهوای معتدل و ریزش نزولات جوی فراوان، باعث شده است­ که جای­جای این شهرستان رودبار محل مناسبی برای زیست جوامع انسانی باشد که این مهم از گذشته­های دور تا به امروز تداوم داشته است. 

 

2.موقعیت جغرافیایی

عارضۀ طبیعی یکی از مهمترین اجزاء سازندۀ چشم­انداز است (Bloom, 1991)، که پس از آب و هوا به لحاظ اهمیت و تقدم وتاخر در جایگاه دوم قرار دارد. در الگوی استقرار، بیشترین توجه به جغرافیای زیستی و رابطۀ آن در مکان­گزینی و زیست در پهنۀ جغرافیایی معطوف می­شود که با توجه به تفاوت وضعیت جغرافیایی هر منطقه، نحوۀ پراکنش استقرارها نیز باهم متفاوت است (Kowalewski, 2008: 277).

     استقرار جوامع انسانی در سطح زمین همواره برای دستیابی به حداکثر منابع­طبیعی مانند منابع­آبی، پوشش گیاهی مناسب و دسترسی به زمین قابل­کشت صورت گرفته است؛ که بی­شک این تلاش بر پایۀ اصولی است که امروز به علم مکان­یابی تعبیر می­شود (علیائی، 1398: 46). در این راستا موقعیت جغرافیایی رحمت­آباد و چگونگی پراکنش استقرارگاه­ها در آن تا حدود زیادی مشابه و از امتیازات یکسان برخوردار بوده است. اینک بدرستی می­توان اشاره نمود که بیشتر سکونت­گاه­های عصر آهن در دره­هایی با پوشش گیاهی مناسب و نزدیک به منابع آب واقع شده و در این محدوده نیز از بلندترین مکان بعنوان محل استقرار و زندگی استفاده­ شده­است.

 

3. منابع آب

از دیرباز عوامل طبیعی و عمدتا آب نقش تعیین­کننده‌ای در مکان­گزینی سکونتگاه­های انسانی ایفا می­کرد و در این میان یکی از مهمترین پدیده­های آبی که در سطح سرزمینی نه تنها در استقرار آبادی­ها، بلکه در برپایی هر نوع زیستگاه انسانی نقش بسزایی ایفا می­کند، رودخانه است؛ که بر این مبنا در طول و در کرانه­ها­ی مسیرهای رودخانه، مراکز روستایی متعدد و مهمی شکل­گرفته که می­توان چنین مراکزی را از پررونق­ترین آبادی­های روستایی کشور بحساب آورد (سعیدی و حسینی­حاصل، 1388: 86). مکان اولیۀ شهرها با منابع آب وابستگی نزدیکی داشته و نقشۀ شهرها با آن ترسیم یافته است. شهرهای ایران بطور وسیعی بر روی جلگه­ها­ی پایکوهی و وابسته به منابع آب به‌وجود آمده­اند (نظریان، 1381: 5).

     مردم در گذشته در مکان­هایی زندگی می­کرده­اند که امروز نیز زیستگاه مناسبی به‌شمار می­رود (هول،1382: 29)؛ و بر این اساس نیز سکونت­گاه­های عصر آهن اغلب در داخل دره­ها و در امتداد رودخانه­ها به وجود آمده­اند. همیشه تمدن‌های درخشان در کنار رودهای بزرگ بالیده­اند (مجیدزاده، 1376: 3) و در این راستا به یقین سپیدرود هم نه تنها نقش اساسی و غیرقابل­انکار در شکل­گیری سکونتگاه‌های دوران باستان و دوران معاصر رحمت­آباد داشته که علاوه بر آن حیات شهرستان رودبار و استان­ گیلان نیز وابسته به منابع آبی سپیدرود است.

     با استناد به آمار، از نزدیک به 12 محوطۀ استقراری بخش رحمت­آباد (متعلق به عصر آهن) که تا به این تاریخ شناسایی شده، بیش از 40 درصد از محوطه­ها (5 سکونتگاه) در فاصلۀ 3 کیلومتری و کمتر به سپیدرود قرارگرفته که در این میان حداقل و حداکثر فاصلۀ محوطه­ها از رود مذکور به ترتیب 2 و 25 کیلومتر است.

     اینک اگر چه سپیدرود بعنوان منبع اصلی آب و مادر رودخانه­های شهرستان و بخش محسوب می­شود، اما باید توجه داشت که رودهای کوچک، بزرگ دائمی و فصلی و چشمه­سارهای اختصاصی زیادی از نزدیکی محوطه­ها عبور می­کرده و البته وابستگی سکونتگاه­ها به این منابع آبی به مراتب بیشتر از سپیدرود نیز بوده است؛ از آن جمله است رودهای گوهررود، سیاهرود، دیورش­رود، شهران­رود و غیره که محوطه­های ارزشمند پیلاقلعه و مارلیک، چره و شهران به ترتیب با فاصله­ چند ده متری و بیشتر در کنار رودهای مذکور واقع شده‌اند (شکل6).

 

 

 

شکل6. نقشه منابع آبی و رودخانه­های بخش رحمت­آباد (تهیه و ترسیم از موسی امینی).

 

 

۴. پوشش­گیاهی

تمرکز فضایی سکونت­گاه­ها از شدت پوشش­­گیاهی زمین­های ­محلی، دسترسی به منابع ­آب، تنوع ­زیستی و غیره تاثیر پذیرفته و فراهم­­کنندۀ معیشت و فعالیت­های انسانی بوده است (Zhang et al., 2014). پوشش­ گیاهی در شکل­گیری و تکوین سکونت­گاه­های جوامع انسانی نقش بسزایی ایفا نموده و شرایط اقلیمی و امکاناتی که هر منطقه در اختیار ساکنان آن قرار می­داد، نوع و سبک معماری را مشخص می­نموده است؛ چرا که بشر پیوسته درصدد بوده تا از آسان­ترین راه به سرپناهی مطمئن دست یابد. در سواحل رود کارون به‌دلیل برخورداری از خاک بسیار مرغوب، وجود چوب کافی برای سوزاندن و ایجاد حرارت لازم برای پخت خشت­خام، شهر عظیم خشتی شوش و معبد چغازنبیل شکل می­گیرد (گیرشمن، 1374: 23). بر همین اساس با وجود پوشش جنگلی در گیلان، مصالح غالب منازل مسکونی مردم نیز از چوب بوده است. 

     با استناد به پایش میدانی، مناطق زیر 300 متر ارتفاع از سطح آب­های آزاد، بدون پوشش­گیاهی انبوه و اغلب با باغات میوه به زیر کشت محصولاتی همچون برنج و گندم رفته و از ارتفاع 400 تا 1000متر ارتفاع، پوشش گیاهی اغلب مناطق انبوه و جنگلی است. همچنین از روستای شهران به طرف رشت از آنجایی که بر رطوبت هوا افزوده می­شود، پوشش جنگلی متراکم جلوه­گری نموده و برعکس از روستای مذکور هر چه بطرف شهر رودبار حرکت کنیم، به‌دلیل شدت گرما و کاهش رطوبت، با پوشش­گیاهی لخت و عریان روبه‌رو می‌شویم (شکل7).  

 

 

شکل7: الگوی پوشش گیاهی بخش رحمت آباد و بلوکات (تهیه و ترسیم از موسی امینی).

 

 

۵. خاک                                                                                         

حاصل­خیزی خاکی که بتواند شرایط لازم برای کشت و زرع انواع گیاهان، غلات و فعالیت­های جانبی دیگر را فراهم نماید، به یقین عاملی تعیین­کننده در انتخاب سکونت­گاه­ها بوده است. پیدایش سکونتگاه­های انسانی بویژه درگذشته که عوامل­ طبیعی از اهمیت بیشتری جهت مکان­گزینی سکونت­گاه داشتند، وابسته به خاک­ مناسب در منطقه بوده و نوع خاک در شکل­گیری و پراکندگی سکونتگاه­ها نقش اساسی داشته­است (افراخته، 1393: 32).

     خاک­حاصلخیز رسوبی بخش رحمت­آباد بصورت محدود بوسیلۀ رودخانه­ها و سیلاب­ها در امتداد رودخانه­ها و دره­ها برجای مانده است.

     خاک، عاملی است که گیاهان در آن رشد می­کنند و لذا یکی از ویژگی­های مهم و اساسی خاک، عمق آن می­باشد (بهرامی و همکاران، 139۶). بی­گمان منطقه­ای که امروز دارای اراضی ­زیاد با کاربری کشاورزی است در گذشته نیز دارای زمین­های مناسب جهت کشت ­و کار و استفاده از مراتع برای اقوام کوچ­رو بوده است (رضایی، 1395) و این قاعدۀ کلی برای بخش رحمت­آباد نیز بخوبی صدق می­نماید. کوتاه سخن باید گفت خاک­های جلگه­ای، کوهپایه­ای و کوهستانی از جمله خاک­های موجود در بخش رحمت­آباد بوده که از این میان خاک­های رسی، محصول رودخانه­های مختلف مرغوبترین نوع خاک است که در دو سوی دره­ها شکل گرفته است (شکل8).

 

 

شکل 8: نقشۀ نوع و گسترۀ خاک­های بخش رحمت­آباد (تهیه و ترسیم از موسی امینی).

 

 

 

۶. ارتفاع

اصولا ارتفاعات خیلی بلند، جاذب جمعیت نیستند و به‌علت وجود شیب، عدم تشکیل­خاک، مشکل بودن ارتباطات، کاهش فشار و کمی اکسیژن، سکونت در این نواحی دشوار خواهد بود (استعلاجی، 1384).

     اگر چه از مجموع کل مناطق روستایی کشور حدود 54 درصد از آن در ارتفاع 1000 تا 2000 متری استقرار یافته‌اند،(پاپلی­یزدی، 1367: 15) اکثریت قریب به اتفاق مراکز مهم استقراری رحمت­آباد از جمله مارلیک، پیلاقلعه، چره، شهران، رشی و غیره تا ارتفاع 500 متر و در مجموع زیر 1000 متر ارتفاع بوجود آمده (شکل9) و این ویژگی نه تنها دوران عصر آهن بلکه دوران معاصر را نیز شامل می­شود؛ اگر چه که با پیشرفت جوامع بشری و استفاده از امکانات مناسب، بسیاری از سکونتگاه­های امروزی تا ارتفاع بیش از 1000 متری نیز شکل گرفته است.

     به تحقیق یکی از دلایل اصلی کاهش تعداد جمعیت ساکن در سکونت­گاه­های نواحی کوهستانی عامل ارتفاع است (صدرموسوی، 1369). بنابراین به درستی باید اذعان ­نمود که بیشتر مراکز جمعیتی در دشت­های پایکوهی واقع شده­اند؛ چرا که وقتی ارتفاع افزایش می­یابد، اقلیم به سردی می­گراید، فضای مناسب برای انجام فعالیت­های مرتبط با کشاورزی محدود می­شود و بنابراین روستاها کوچک مقیاس خواهند بود (Potosyan, 2017). در مجموع ارتفاع یکی از عوامل شکل­گیری سکونت­گا­ه­ها در دوران معاصر و بخصوص دوران­های گذشته همچون عصر آهن بوده که هر چه بر ارتفاع افزوده شود، به همان میزان از استقرار و سکونت انسان کاسته می­شود. در واقع عامل ارتفاع بر روی عوامل اقلیمی نظیر دما، بارش و تبخیر اثر گذاشته و به‌صورت مستقیم می­تواند بر استقرار سکونتگاه­ها تاثیر گذاشته باشد (جعفربیگلو و دیگران، 1392).

 

 

 

شکل9: نقشه ارتفاع مناطق بخش رحمت­آباد و بلوکات شهرستان رودبار(تهیه و ترسیم از موسی امینی).

 

 

7. شیب و جهت شیب

شیب یکی از مهمترین عوامل تغییر و تحول ناهمواری­های سطح زمین بشمار آمده و به این ترتیب در زندگی انسان و فعالیت­های مستقیم و غیرمستقیم او اثر می­گذارد (زمردیان، 1393: 25). سکونتگاه­های عصر آهن و دوران معاصر رحمت­آباد، اغلب در مکان هایی قرار گرفته­اند که با شیب مناسب برای سکونت­گزینی و ایجاد سازه مطلوب بوده است. از آنجایی­که بهترین شیب برای مکان­یابی سکونتگاه­ها 5 تا 10 درصد است (جولائی و همکاران، 1398: 57) بررسی­ها نشان می‌دهد که اگر چه متوسط شیب مناطق مختلف به 50 درصد و بیشتر می­رسد، این موضوع اغلب برای زمین­های کشاورزی و گورستان­ها صادق است؛ درحالی‌که بیشتر سکونتگاه­ها در نقاطی قرار گرفته­اند که شیب آن تا 40 درصد برای زندگی مطلوب بوده (شکل10) و جهت شیب نیز در جهات مختلف از جمله رو به آفتاب برای فعالیت­های کشاورزی مناسب بوده است. بدیهی است هر چه به سمت مناطق کوهپایه­ای و کوهستانی حرکت کنیم، بر مقدار شیب افزوده شده و به موازات آن از تعداد سکونت­گاه­ها کاسته و بر شمار مراتع و جنگل افزوده می­شود. شیب، از جمله عوامل طبیعی در کنار سایر عوامل است که به نوعی استقرار انسان را به چالش می‌کشاند؛ که در این راستا هرچه بر مقدار شیب افزوده شود، از تعداد سکونتگاه­ها کاسته شده و این عامل بخصوص در دوران­های گذشته همچون عصر آهن بیشتر از دوران معاصر تاثیرگذار بوده است.

 

 

شکل10: نقشه راهنمای شیب و درصد آن در مناطق مختلف رحمت آباد و بلوکات (تهیه وترسیم از موسی امینی)

 

حاصل سخن

مطابق با نتایج حاصل از مستندات، اگر چه شمار گورستانها از سکونتگاههای عصر آهن در بخش رحمت­آباد به مراتب بیشتر است، اما این مهم به دلایلی همچون عدم کاوش­های هدفمند به منظور شناسایی استقرارگاهها بوده و مضاف بر آن استفاده از مصالحی همچون چوب برای ایجاد سازه، باعث شده تا دو عامل رطوبت و آتش­، بناها را پوسیده و تخریب نماید؛ تا آنجا که امروزه از بقایای آنها نشانی برجای نمانده است. علاوه بر آن در حالی‌که آثار بجای مانده در گورستان­ها به نوعی روایت­گر شیوه­های زندگی انسان است (از آن جمله پیکرک­ گاوهای کوها­ن­دار همراه با خیش که بر کشاورزی و زندگی یکجانشینی و قاطر با بار بر رونق کوچ­نشینی در منطقۀ مارلیک دلالت دارد) ایجاد سازه­هایی با مصالحی از سنگ­ و آجر در قالب قلعه­های مستحکم دفاعی و مسکونی بر فراز تپه‌های بلند، بیش از هر چیز از زندگی مبتنی بر یکجانشینی حکایت دارد.

     ناگفته نماند طبقات اجتماعی، دارای گورستان­های مختلفی بوده­اند که این موضوع بر شمار گورستان­ها افزوده و با عنایت به اینکه غیر از طبقۀ حاکم که در قلعه زندگی می‌کردند، عامۀ مردم نیز پیرامون قلعه بسر می­بردند و مساکن ایشان (غالبا با مصالح چوبی) از میان رفته اما آثار گورستان­ها تاکنون برجای مانده است.

     اینک از آنجایی‌که اغلب آبادی­های دوران معاصر بر روی آثار دورۀ فرهنگی عصر آهن یا نزدیک به آن واقع گردیده، عوامل موثر بر استقرار در هر دو مقطع زمانی تا حدود زیادی یکسان بوده است. آب و هوا، موقعیت ­جغرافیایی، منابع آب، پوشش ­­گیاهی، خاک­ حاصل­خیز، ارتفاع و شیب از مهمترین عواملی بوده که مردم را به زیستن در منطقۀ رحمت­آباد ترغیب و بستر لازم را برای زندگی ایشان مهیا می­نموده است؛ آنگونه که با گذشت سالیان متمادی، نه تنها از اعتبار مناطق مذکور کاسته نشده، بلکه بر اهمیت آن بیش از پیش افزوده شده است.

 

منابع

آبیار، منصور. (۱۳۷۳). چگونگی تدفین در منطقه گیلان از نیمه‌هزاره دوم تا اواخر نیمه‌اول هزاره اول پیش از میلاد (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه تهران.

افراخته، حسن. (۱۳۹۳). جغرافیای روستایی ایران. تهران: سمت.

استعلاجی، علیرضا، و قدیری‌معصوم، مجتبی. (۱۳۸۴). بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌ها با تأکید بر تکنیک‌های کمی و پژوهشی (مطالعه موردی: ناحیه ویکلیج از توابع شهرستان نمین). مجله پژوهش‌های جغرافیایی، ۵۳، ۱۲۱-۱۳۶.

باقریان، محمدرضا. (۱۳۹۱). بررسی‌های باستان‌شناسی هیأت مشترک ایران و کره جنوبی دوران سنگ در ایران. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۸۶-۸۷). تهران: موزه ملی.

بهرامی، امیر، رضالو، رضا، و آفتاب، احمد. (۱۳۹۶). نقش عوامل طبیعی در توزیع اکولوژیک زیستگاه‌های باستانی استان اردبیل. فصلنامه علمی ـ پژوهشی فضای جغرافیایی، ۱۷(۵۷)، ۱۳۹-۱۵۷.

بیگلری، فریدون، جهانی، ولی، مشکور، مرجان، آرگان، آلن، شیدرنگ، سونیا، و طاهری، کمال. (۱۳۸۵). غار دربند: شواهدی نویافته از دوره پارینه‌سنگی قدیم در گیلان. مجله باستان‌شناسی و تاریخ، ۲۱(۱).

پاپلی‌یزدی، محمدحسین. (۱۳۶۷). فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس.

جعفر بیگلو، منصور، قدیری‌معصوم، مجتبی، موسوی‌روزان، سید محمد، و بخشی، زهرا. (۱۳۹۲). نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت‌جام. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، ۲(۴)، ۳۳-۵۴.

جولائی، واحد، رضالو، رضا، و حاجی‌زاده، کریم. (۱۳۹۸). تحلیل نقش عوامل محیط طبیعی در نظام استقرار سکونتگاه‌های باستانی (نمونه موردی: محوطه‌های عصر آهن ۳ دشت مهاباد). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۱۱(۴)، ۴۷-۷۱.

جهانی، ولی، همرنگ، بهروز، مجتبایی‌ثبوتی، رقیه، و کوهی، مجید. (۱۳۹۱). کاوش در محوطه باستانی کافرستان یسن. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۱۲۹). تهران: موزه ملی.

حاکمی، علی. (۱۳۴۷). اشیاء فلزی مکشوفه در کلورز گیلان. یادنامه پنجمین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران. وزارت فرهنگ و هنر.

خلعتبری، محمدرضا. (۱۳۸۴). گزارش مقدماتی فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه کلورز رستم‌آباد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.

خلعتبری، محمدرضا. (۱۳۹۲). گیلان در عصر آهن (چاپ اول). تهران: نشرگوی.

رامین، شهرام، و اکبری، مسعود. (۱۳۹۱). گورستان عصر آهن سیاهسو رودسر گیلان. در چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (ص. ۲۰۱). تهران: موزه ملی.

رضایی، محمدحسین. (۱۳۹۵). نقش عوامل محیطی بر شکل‌گیری استقرارهای دوره باکون در دشت کازرون، جنوب ایران. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۷(۱۴)، ۷-۲۴.

زمردیان، محمدجعفر. (۱۳۸۶). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

سعیدی، عباس، و حسینی حاصل، صدیقه. (۱۳۸۸). شالوده مکان‌یابی و استقرار روستاهای جدید. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی.

سیاهپوش، محمدتقی. (۱۳۵۲). پیرامون آب و هوای باستانی فلات ایران. تهران: نشر ابن سینا.

شهیدزاده، عبدالحسین. (۱۳۴۸). گزارش مقدماتی هیأت کاوش‌های علمی باستان‌شناسی گیلان. گزارش شماره ۱۸ استان گیلان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).

شیخ بیکلواسلام، بابک، و چایچی امیرخیز، احمد. (۱۳۹۹). سازگاری‌های جوامع انسانی عصرهای مفرغ و آهن شمال ایران مرکزی با رویدادهای اقلیمی هولوسن. پژوهش‌های تغییرات آب و هوایی، ۱(۲)، ۳۹-۵۴. 

 https://doi.org/10.30488/ccr.2020.111121

صدرموسوی، میرستار، طالبی‌فرد، رضا، و نیازی، چیا. (۱۳۹۶). بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: شهرستان صحنه). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، ۱۲(۴)، ۷۳۱-۷۴۹.

صیدایی، سیداسکندر، و نوروزی‌آورگانی، اصغر. (۱۳۸۹). تحلیلی بر الگوهای استقرار فضایی سکونتگاه‌های روستایی در استان چهارمحال و بختیاری. فصلنامه جغرافیا و توسعه، ۸(۱۸)، ۵۳-۶۸.

 https://doi.org/10.22111/gdij.2010.1120

عباس نژادسرستی، رحمت، و مجتبایی ثبوتی، رقیه. (۱۳۹۳). معماری مناطق غربی مازندران و بخش‌های شرقی گیلان در عصر آهن. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 4(7)، 67-80.

علیائی، محمدصادق. (۱۳۹۸). بررسی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان زنجان. مهندسی جغرافیایی سرزمین، 3(5)، 45-57.

فهیمی، حمید. (۱۳۸۱). فرهنگ عصر آهن در کرانه‌های جنوب غربی دریای خزر. تهران: سمیرا.

فلاحیان، یوسف. (۱۳۹۴). عصر آهن گیلان. تهران: موسسه فرهنگی هنری پیشین پژوه.

گنجائیان، حمید. (۱۳۹۹). مخاطرات ژئومورفولوژیک مناطق شهری، روش‌های مطالعات و راهکارهای کنترل آن‌ها. تهران: نشر انتخاب.

گروه پژوهشگران ایران. (۱۳۸۴). کتاب گیلان، جلد اول (چاپ سیزدهم).

گیرشمن، رومن. (۱۳۷۴). زیگورات چغازنبیل، ترجمه اصغر کریمی، چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

مجیدزاده، یوسف. (۱۳۷۶). تاریخ و تمدن بین‌النهرین (جلد اول). تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی، چاپ اول.

مرعی، ریاض، و ملکی، سعید. (۱۴۰۳). نقش عوامل طبیعی در توسعه فیزیکی شهرهای استان خوزستان. جغرافیا و روابط انسانی، ۷(۱)، ۵۵۷-۵۶۲.

مشهودی، سهراب. (۱۳۸۹). قابلیت‌سنجی زمین روستایی. تهران: انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.

موسوی کوهپر، سید مهدی، حیدریان، محمود، آقایاری، محسن، خطیب شهیدی، حمید، وحدتی نسب، حامد، و نیستانی، جواد. (۱۳۹۰). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های باستانی استان مازندران. پژوهش‌های جغرافیایی طبیعی، (۷۵)، ۱-۱۷.

میرصالحی، سید مهدی. (۱۳۸۵). بررسی و معرفی اشیاء هزاره اول محوطه چره (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.

نظریان، اصغر. (۱۳۸۱). جغرافیای شهری ایران (چاپ پنجم). تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

نگهبان، عزت‌الله. (۱۳۷۸). حفاری‌های مارلیک. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

وثوق بابایی، الهام، و مهرآفرین، رضا. (۱۳۹۷). تحلیل نقش مولفه‌های زیست محیطی بر پراکندگی استقرارهای اشکانی (مطالعه موردی: حوزه رودخانه چهل‌چای مینودشت گلستان). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 8(16)، 183-202. https://doi.org/10.22084/nbsh.2018.14420.1635

هول، فرانک. (۱۳۸۲). باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، چاپ چهارم. تهران: سمت.

Alley, R. B., Marotzke, J., Nordhaus, W. D., Overpeck, J. T., Peteet, D. M., Pielke, R. A., Pierrehumbert, R. T., Rhines, P. B., Stocker, T. F., Talley, L. D., & Wallace, J. M. (2003). Abrupt climate change. Science, 299(5615), 2005–2010.

Aston, M. (1999). Interpreting the landscape. London and New York: Routledge.

Bloom, A. (1991). Geomorphology: A systematic analysis of late Cenozoic. New Delhi: Prentice-Hall of India, p. 31.

Fahimi, H., & Yamauchi, K. (2005). The fourth season of archaeological survey on the west bank of the Sefidrud: From the Sorkhan Valley to the River Qezel-Owzan. In Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 4th Season. Tokyo: ICHTO & MECCJ.

Kowalewski, S. A. (2008). Regional settlement pattern studies. Journal of Archaeological Research, 16, 225–285.

Otsu, T., Nokandeh, J., & Adachi, T. (2005). Excavation research of Tappe Jalalie. In Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 2nd Season 2002. Tokyo: ICHTO & MECCJ.

Potosyan, A. H. (2017). Geographical features and development regularities of rural areas and settlements distribution in mountain countries. Annals of Agrarian Science.

Renfrew, C., & Bahn, P. (1991). Archaeology: Methods and practice. Thames and Hudson.

Sono, T., & Fukai, S. (1968). Dailaman III, the expedition at Hassani Mahalle and Ghale Kuti, 1964. Tokyo: The University of Tokyo.

Weiss, H. (2017). Megadrought, collapse, and causality. In H. Weiss (Ed.), Megadrought and collapse: From early agriculture to Angkor (pp. 1–31). Oxford, UK: University Press.

Zhang, Z., Xiao, R., Shortridge, A., & Wu, J. (2014). Spatial point pattern analysis of human settlements and geographical associations in eastern coastal China: A case study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 11, 2818–2833. https://doi.org/10.3390/ijerph110302818