الگوی آینده نگری در اجرای تصمیم و خط مشی ها

الموضوعات :

سعید فرجی ¹ , طیبه عباسی ² , مهدی بابای اهری ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه مدیریت، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - دانشیار، گروه مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران (عهده‌دار مکاتبات)
3 - استادیار، موسسه غیرانتفاعی ادیبان گرمسار، سمنان، ایران

تاريخ الإرسال : 01 الأربعاء , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 06 الخميس , رمضان, 1446 تاريخ الإصدار : 24 الخميس , ذو القعدة, 1446

الکلمات المفتاحية: خط‌مشی‌گذاری, اجرا آینده نگر , خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی,

ملخص المقالة :

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تعیین عناصر و مولفه های اجرای آینده نگر و نحوه ارتباط آن عناصر در الگوی طراحی شده بمنظور اجرای مؤثر تصمیم و خط مشی ها در سازمان تأمین اجتماعی انجام شده است. این پژوهش مبتنی بر پارادایم عمل‌گرایی و با رویکرد استقرایی می‌باشد. برای دستیابی به هدف از طرح پژوهش کیفی استفاده شد. جامعه مشارکت‌کنندگان شامل مدیران سازمان تأمین اجتماعی و مجریان خط‌مشی است. گردآوری داده‌ها به روش مصاحبه نیمه ‌‌ساختاریافته و نمونه‌گیری به روش هدفمند انجام و با 12 نفر به اشباع نظری دست پیدا شد. مصاحبه‌های تخصصی به روش تحلیل کیفی مضمون و نرم‌افزار Maxqda تجزیه‌وتحلیل گردیدند. براساس این تحلیل به 3 مضمون فراگیر آینده نگری، عوامل بستر سازی و عوامل اجرایی، 11 مضمون سازمان‌دهنده و 75 مضمون پایه دست پیدا شد. نتایج نشان داد عوامل مدیریتی، فنآوری، فرهنگی و قانونی در سطح چهار و عوامل ذینفعان و بازیگران کلیدی، بستر اجرای آینده نگر خط‌مشی‌ها و نهادهای دخیل در سطح سه و عوامل دیده‌بانی و آینده نگری و تشخیص رویدادها در سطح دو قرار دارند که به اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی، سناریوسازی و کنترل در سطح یک منجر می‌شوند.                       

 واژگان کلیدی: خط‌مشی‌گذاری، اجرا آینده نگر ، خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی

المصادر:

فهرست منابع الف) منابع فارسی [1] اَلوانی، سیدمهدی. (1402). تصمیم‌گیری و تعیین خط‌مشی دولتی. تهران: سمت.
[2] آذر، عادل؛ غلامزاده، رسول. (1398). کمترین مربعات جزئی. تهران: نگاه دانش.
[3] بیاتی، محمد علی؛ گیوکی، ابراهیم؛ معین‌الدینی، جواد؛ انجم‌شعاع، زهرا؛ نیک‌پور، امین. (1403). الگو اجرای خط مشی های عمومی با رویکرد مسئولیت اجتماعی و اخلاقی در راستای اصلاح نظام اداری. اخلاق در علوم و فناوری، ۱۹ (70)، 109-115.
[4] تهمک، محمدرضا؛ توفیق، ابراهیم؛ گودرزی، علی رضا و فاطمی، میرشاهین(1402). سیاست اجتماعی در ایران(پوشش فضایی نظام تأمین اجتماعی). مطالعات جامعه شناختی(نامه علوم اجتماعی)، دورۀ سی ام، شمارۀ ،1
[5] جانبازی، منوچهر؛ رنجبر، منصور؛ محمدزاده، چنگیز(1402). مروری بر خط مشی گذاری نظام سلامت آینده نگر. تعالی بالینی. ۱۳ (۱)، ۹۸-۱۱۰.
[6] حبیبی، آرش؛ جلال‌نیا، راحله(1401). حداقل مربعات جزئی. تهران: نارون.
[7] دان، ویلیام(1400). تحلیل خط مشی عمومی. ترجمه حسن دانایی‌فرد. تهران: سمت.
[8] دانایی‌فرد، حسن؛ جوان‌علی‌آذر؛ مرتضی(1402). خط‌مشی‌گذاری عمومی و ساخت اجتماعی واقعیت. تهران: انتشارات امام صادق.
[9] رحیمی‌مقدم، فاطمه؛ امیری، مجتبی؛ صفری، حسین؛ خوش چهره، محمد(1401). اجرای خط‌مشی در فرایند خط‌مشی‌گذاری عمومی درحوزه رفاه و تامین اجتماعی؛ معرفی الگو کاربردی، پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت، حسابداری، بانکداری و اقتصاد ایران، مشهد.
[10] رحیمی مقدم، فاطمه؛ امیری، مجتبی؛ صفری، حسین؛ خوش چهره، محمد(1399) ، تحلیلی بر پیاده سازی خط مشی های تأمین اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران فصلنامه علمي مطالعات دانش راهبردي، سال دهم، شماره 40 ، پاييز 1399 ، صفحات 224 – 199
[11] زیاری، رضا؛ مقیمی، زهرا؛ حاجیلو، وحید؛ شهابی‌نژاد، محمد(1403). شناسایی خط مشی‌های موثر بر کاهش شکاف دولت-ملت با رویکرد پویایی سیستم‌ها. مجلس و راهبرد، 3 (۱۲)، 696-712.
[12] ساروخانی، باقر؛ گیلان، ام‌‌البنین؛ سیدمیرزایی، سیدمحمد. (1400). بررسی چشم انداز سازمان تامین اجتماعی با رویکرد آینده‌پژوهی. پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، 8 (30)، 1-30.
[13] شهریاری‌مزرعه‌شاهی، آیت‌اله؛ شاهنوشی، مجتبی؛ رشیدپور، علی(1401). طراحی الگو ارزیابی خط مشی های تامین اجتماعی با رویکرد مشارکت عمومی به روش داده بنیاد. تحقیقات و نظریه‌های نوین مدیریت دولتی، 1 (4)، 60-74.
[14] صادقی، حامد(1401). بررسی تاثیر فرهنگ بر خط مشی گذاری عمومی در ایران. رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، 6(84)، 2102-2112.
[15] قلی‌پور، رحمت‌اله(1400). تصمیم‌گیری سازمانی و سیاست‌گذاری عمومی. تهران: انتشارات سمت.
[16] کشوریان‌آزاد، رقیه؛ اعتباریان‌خوراسگانی، اکبر؛ مهربان، هادی‌پیکان؛شاهنوشی، مجتبی(1401). طراحی الگو اجرای خط مشی های قضایی در نهاد قضایی کشور. مدیریت دولتی، 14 (1)، 129-164.
[17] مقیمی،سیدمحمد؛ قرایاغی، میثم؛ لطیفی،میثم(1400). فراترکیب مطالعات اجرای خط مشی عمومی در ایران، فصلنامه سیاستگذاری عمومی، دوره 7 ، شماره 3 ، پاییز 1400 ، صفحات 260-243.
[18] معمارزاده، غلامرضا. آقایی، گلزار . دانشفرد، کرم‌ اله (1402). آسیب‌شناسی نظام اجرای خط‌ مشی‌‌های رفاه اجتماعی ایران. فصلنامه رفاه اجتماعی دوره 23، شماره 89 صص 383-339
[19] وارسته‌منشادی‌، میلاد(1402). بررسی پیشایندها و پیامدهای خدمات غیرحضوری سازمان تأمین اجتماعی کشور با رویکرد آمیخته اکتشافی. تأمین اجتماعی، 19(2)، 101-122.
20] Attride-Stirling, J. (2001). Thematic networks: an analytic tool for qualitative research. Qualitative research, 1(3), 385-405. [21] Chin, W. W. (1998). The partial least squares approach to structural equation modeling. Modern methods for business research, 295(2), 295-33. [22] Cohen, J. E. (2013). Statistical Power Analysis for the Behavioral Sciences. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc. [23] Dunn, W. N. (2015). Public policy analysis. routledge. [24] Hirvilammi, T., Häikiö, L., Johansson, H., Koch, M., & Perkiö, J. (2023). Social policy in a climate emergency context: Towards an ecosocial research agenda. Journal of Social Policy, 52(1), 1-23. [24] Hughes, T., Bechtler, M., Cruz-Szabo, G., Hafner, L., Ortiz, L., Piel, K., ... & Robbins, T. (2020). Could Proactive Local Policy Improve Principals' Building-Level Leadership of Special Education Services?. eJEP: eJournal of Education Policy, 21(2), n2. [26] Jakeman, A., Razavi, S., Saltelli, A., Prieur, C., Iooss, B., & Maier, H. R. (2021). The future of sensitivity analysis: an essential discipline for systems modeling and policy support. Environmental Modelling & Software, 137, 104954. [27] Jenkins, W. I. (1978). Policy Analysis: A Political and Organizational Perspective. London: Martin Robertson. [28] Jensen, S. H., Aguinis, H., & Kraus, S. (2022). Policy implications of organizational behavior and human resource management research. Academy of Management Perspectives, 36(3), 857-878. [29] Jones, K., Brown, J., & Bradshaw, J. (2023). Issues in social policy. Taylor & Francis. [30] Koch, M. (2022). Social policy without growth: Moving towards sustainable welfare states. Social Policy and Society, 21(3), 447-459. [31] Lasswell, H. D. (1972). Communications research and public policy. Public Opinion Quarterly, 36(3), 301-310. [32] Lasswell, H. D., McDougal, M. S., & Reisman, W. M. (1972). The intelligence function and world public order. Temp. LQ, 46, 365. [33] Lister, R., Patrick, R., & Brown, K. (2024). Understanding theories and concepts in social policy. Policy Press. [34] Miller, E., Cross, L., & Lopez. M. (2010). Sampling in qualitative research. FBB research group, 19(3), 249-261. [35] Suprayitno, D., Iskandar, S., Dahurandi, K., Hendarto, T., & Rumambi, F. J. (2024). Public Policy In The Era Of Climate Change: Adapting Strategies For Sustainable Futures. Migration Letters, 21(S6), 945-958. [36] van Dorsser, C., Walker, W. E., Taneja, P., & Marchau, V. A. W. J. (2018). Improving the link between the futures field and policymaking. Futures, 104, 75-84.

نص كامل:



مجله مدیریت توسعه و تحول 60 (1404) 96-85

الگوی آینده‌نگری در اجرای تصمیم و خط‌مشی‌ها

سعید فرجی1 ، طیبه عباسی2،*، مهدی بابایی اهری3

1دانشجوی دکتری، گروه مدیریت، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

2دانشیار، گروه مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران (عهده‌دار مکاتبات)

3استادیار، موسسه غیرانتفاعی ادیبان گرمسار، سمنان، ایران

تاریخ دریافت: 12/10/1403 تاریخ پذیرش نهایی: 16/12/1403

 

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تعیین عناصر و مولفه های اجرای آینده نگر و نحوه ارتباط آن عناصر در الگوی طراحی شده بمنظور اجرای مؤثر تصمیم و خط مشی ها در سازمان تأمین اجتماعی انجام شده است. برای دستیابی به هدف از طرح پژوهش کیفی استفاده شد. جامعه مشارکت‌کنندگان شامل اساتید دانشگاه، مدیران سازمان تأمین اجتماعی و مجریان خط‌مشی است. گردآوری داده‌ها به روش مصاحبه نیمه ‌‌ساختاریافته و نمونه‌گیری به روش هدفمند انجام و با 15 نفر به اشباع نظری دست پیدا شد. مصاحبه‌های تخصصی به روش تحلیل کیفی مضمون و نرم‌افزار Maxqda تجزیه‌وتحلیل گردیدند. براساس این تحلیل به 3 مضمون فراگیر آینده نگری، عوامل بستر سازی و عوامل اجرایی، 11 مضمون سازمان‌دهنده و 75 مضمون پایه دست پیدا شد. نتایج نشان داد عوامل مدیریتی، فنآوری، فرهنگی و قانونی در سطح چهار و عوامل ذینفعان و بازیگران کلیدی، بستر اجرای آینده نگر خط‌مشی‌ها و نهادهای دخیل در سطح سه و عوامل دیده‌بانی و آینده نگری و تشخیص رویدادها در سطح دو قرار دارند که به اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی، سناریوسازی و کنترل در سطح یک منجر می‌شوند. 

 

واژه‌های اصلی: خط‌مشی‌گذاری، اجرا آینده نگر ، خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی

 

1-       مقدمه

آینده نگری و عاقبت اندیشی از جمله ضروریات تصمیم گیری در هر سطح و مقوله ای است به طوری که هیچ عقل سلیمی در مورد آن تردیدی به خود راه نمی دهد. در مورد خط مشی عمومی حساسیت به طور غیرقابل مقایسه ای بیشتر است زیرا با سرنوشت عموم مردم جامعه گره خورده است. دهه های اخیر شاهد پیچیدگیهای فزاینده در جوامع بوده ایم و به نظر میرسد که اکثر مردم نسبت به مشکلات و عدم ثبات اجتماعی و اقتصادی آسیب پذیر باشند. در چنین زمینه ای خط مشی گذاران باید نسبت به فرصتها و تهدیدهای آینده کسب اطلاع نموده و برای تغییرات، شگفتیها و شوکهای اساسی آماده باشند[24]. علی‌رغم تقاضای روز افزون برای دانش آینده ‌نگری، عمل ایجاد ارتباط بین آینده نگری و سیاست گذاری هنوز دشوار است و در حالی‌که مطالعات بسیار زیادی در مورد آینده وجود دارد، استفاده از دانش آینده ‌نگری در اجرای خط مشی در بهترین شرایط، بی‌اهمیت باقی مانده است. با وجود فعالیتهای معطوف به پیش بینی آینده که توسط سازمانهای دولتی صورت می پذیرد و دانش بیشتر و کاملتری در خصوص آینده حاصل می شود، تعیین خط مشی ها در آنها نسبت به دهه های پیشین، آینده مدارتر نیست

 

و دانش آینده به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد و یا این که حداکثر برای پشتیبانی و توجیه تصمیماتی که به دلیل دیگر اتخاذ گردیده مورد استفاده قرار می گیرد کسانی که به مطالعه آینده پرداخته اند در عمل چالشی بزرگ را تجربه کرده اند که عبارت است از ایجاد ارتباط بین مطالعه آینده با تصمیم ها، خط مشی ها و اقدامات جاری سازمان به عبارت دیگر نمی توان تضمینی برای تاثیرگذاری نتایج تحقیق بر تصمیمات جاری و خط مشی های کوتاه مدت ارائه کرد. ملاحظه شده که خط مشی گذاران اغلب در درک ارتباط و کاربرد آینده نگری برای اجرای خط مشی ها مشکل دارند. یعنی اطلاعات منتج از آینده نگری در ذهن افراد باقی می ماند و تصمیمات بر اساس نتایج آنها اتخاذ نمی گردد[24]. صاحب نظران خط مشی معتقدند اجرا مهمترین مرحله در فرآیند خط مشی گذاری است لذا پرداختن به مرحله اجرای خط مشی امری ضروری و دارای اهمیت است. اجرای خط مشی به عنوان انجام یک تصمیم سیاسی- قانونی  تعریف شده است. به تعبیری عملکرد اصلی یک سازمان را به اجرای خط مشی می دانند.

 

[e-mail]*

با عملی نشدن خط مشی های مصوب در محیط واقعی، مشخص شد که اجرا بدون پشتیبانی خط مشی گذاران امکان تحقق ندارد. امروزه اکثر سازمانهای تأمین کننده رفاه اجتماعی با محیطی آشفته مواجه هستند. ازاین رو این سامانها برای مقابله با آشفتگی محیط به دنبال اتخاذ خط مشی های کارآمد رفته اند[15].

اجرای مؤثر خط‌مشی، متضمن سیاست‌گذاری با نگاهی آینده نگر به‌گونه‌ای است که اهداف کلی و جزئی خط‌مشی در آینده محقق شوند. این مستلزم شناخت و پیش‌بینی انواع آینده محتمل و ارائه راهکارهای بدیل در شرایط متفاوت آتی است[21]. اما مهم تر از همه، طراحی ساختار اجرایی است که اجرا را عملیاتی می‌کند. اجرای خط‌مشی نه با دست نامرئی و نه توسط یک سازمان مجری، به تنهایی امکان پذیر نخواهد بود، بلکه سازمان‌های متعدد با خوشه‌ای از سازمان‌ها در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی در فرایند اجرای نقش دارند. از این رو در اجرای یک طرح، خط‌مشی با برنامه اجتماعی، هماهنگی و مشارکت دستگاه‌های اجرایی ذینفع لازم است[13]. اجرای مؤثر خط‌مشی‌ها مستلزم وجود شرایطی است که در خط‌مشی‌گذاری، شرایط محیطی و ساختار اجرایی نهفته است[12].

در ایران به‌طور مشخص وظیفه اصلی اجرای خط‌مشی‌ و تعیین سیاست‌های اجتماعی به‌عهده سازمان تأمین اجتماعی است. سازمان تأمین اجتماعی با گستردگی عملیاتی، تنوع کارکردها، فعالیت‌ها و قلمروها، حجم فعالیتی بسیار زیاد، در قلمرو اجتماعی ایفاگر نقش بسیار مهمی است[9]. تأمین اجتماعی به عنوان محور اصلی خط‌مشی‌های اجتماعی کشور، مهمترین بازوی اجرایی دولت برای تسکین فقر، رفع نابرابری اجتماعی، بهبود رفاه اجتماعی و در نهایت توسعه اجتماعی بشمار می‌رود. در لایه عمیق‌تر اختلال در آن می‌تواند در وهله اول امنیت جامعه و در گستره وسیع تر انسجام اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد[10]. این سازمان بزرگ طی فعالیت شبانه‌روزی خود دائم در تعامل و ارتباط گسترده با بیمه‌شدگان، بازنشستگان، بیماران، مراکز درمانی، واحدهای اقتصادی و کارفرمایی است. نظر به شرایط متغیر محیطی حاکم بر ساختار و کارکردهای سازمان تأمین اجتماعی، لازم است این سازمان به صورت همه جانبه، مستمر و خودگردان به تعیین خط‌مشی‌هایی برای مواجهه با آینده بپردازد[16]. این در حالی است که حوزه رفاه و تأمین اجتماعی به صورت عام و سازمان تأمین اجتماعی به صورت خاص، در چند دهه اخیر، با چالش عدم اجرا و یا اجرای ناقص بسیاری از خط مشی ها مواجه بوده است[7]. این اجرای ناقص با هدف‌هاي اوليه خط‌مشي‌گذاران تفاوت دارد. بنابراین يا به طور کامل اجرا نمي‌شود و يا در مرحله اجرا با تحريف مواجه مي‌گردد[3].

آنچه به وضوح مشاهده می گردد آن است که به رغم وجود قوانین و خط مشی های متفاوت به طور عمده در چهار حوزۀ پوشش و فراگیری بیمه ای، جامیعت خدمات و کفایت مزایا و پایداری مالی طرحهای بیمه ای، شکاف عمده ای بین وضع موجود و وضع مطلوب مشاهده می گردد. ضریب نفوذ 67 درصدی بیمه های اجتماعی در کشور و عدم تحقق فراگیری کامل آن، ارائه پاره ای از خدمات همچون بیمه بیکاری در تعدادی از صندوق های بازنشستگی( مغایر با اصل جامعیت خدمات)، عدم کفایت مستمریهای پرداختی به بازنشستگان با حداقل معیشت (مغایر با اصل کفایت مزایا) و عدم تعادل منابع و مصارف در عمدۀ صندوقهای بازنشستگی 18گانۀکشور(مغایر با اصل پایداری مالی)، حاکی از آن است که به رغم تصویب قوانین و خط مشی های به نظر کافی در برنامه های پیشین توسعه و همچنین اسناد و قوانین بالادستی، عامل مهم دیگری در چرخه سیاست گذاری مغفول واقع گردیده و بخشی از عدم توفیق مزبور مرتبط با عدم اجرای صحیح خط مشی های مصوب پیشین می باشد[8].

     در مجموع باید گفت خط‌مشی‌های اجتماعی نقش بزرگی در امنیت و رفاه آحاد جامعه ایفا کرده و بر متغیرهای کلان فرهنگی، اقتصادی و سیاسی دولت تأثیر قابل ملاحظه‌ای دارد. به‌همین دلیل مسأله خط‌مشی‌های اجتماعی در کانون توجه دولت‌ها قرار گرفته است. از سوی دیگر نظر به نارسایی‌های موجود در مرحلۀ اجرای خط‌مشی‌ها و نرخ بالای تغییر و تحولات در عصر کنونی که از آن با عنوان دنیای پرآشوب یاد می‌شود باید اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های اجتماعی مورد تأکید بیشتری قرار گیرد. این مسئولیت به‌ صورت عمده بر عهده سازمان تامین اجتماعی است. جمعیت تحت پوشش این سازمان بیش از ۱۴ میلیون و ۸۰۰ هزار خانواده بیمه شده اصلی و بیش از ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر مستمری بگیر است؛ با در نظر گرفتن خانواده بیمه شدگان نزدیک به ۴۲ میلیون نفر می‌رسد. در چشم‌انداز این سازمان آمده است سازمان تأمین اجتماعی در افق برنامه (سال1404)، سازمانی است پایدار، پویا، چابک و سرآمد در پاسخگویی، با فرایندهای هوشمند، ارائه خدمات کیفی و بهنگام تأمین اجتماعی به ذینفعان، در بیانیه مأموریت این سازمان نیز تصریح شده است سازمان تامین اجتماعی از طریق حضور پویا و اثربخش در فضای کسب‌وکار، خود را متعهد به پاسخگویی و انجام بهنگام تعهدات قانونی به ذینفعان و صیانت از منابع و ارتقای ارزش ذخایر خود می‌داند. این ویژگی‌ها حکایت از اهمیت کاربردی موضوع دارند ضمن آنکه جنبه‌های سلبی مسأله نیز شایان توجه است. انفعال نهادهای متولی خط‌مشی‌های اجتماعی و دولت در برابر تغییرات گسترده محیطی، پیامدهای منفی و مخربی در مرحله اجرای خط‌مشی‌ها به همراه خواهد داشت و سازمان باید در سیاستی پیشگامانه در برابر آسیب‌های مرحله اجرا اقدام نماید. مطالعات زیادی در پایگاه‌های معتبر علمی پیرامون خط‌مشی‌های عمومی ثبت شده است اما مطالعه این مسأله از منظر اجتماعی از دیدگاه پژوهشگران مغفول مانده است.

 بنابراین مطالعه حاضر با هدف رفع این شکاف پژوهشی انجام شد. سهم پژوهش و هم‌افزایی نظری مطالعه حاضر نیز در آن است که در این مطالعه کوشش می‌شود با رویکردی اکتشافی و مبتنی بر دیدگاه افراد باتجربه و صاحب‌نظر، سازه‌های اجرای آینده نگر خط مشی ‌های تأمین اجتماعی شناسایی و الگوی روابط میان آنها تبیین شود تا خط مشی گذاران و مجریان خط مشی های تأمین اجتماعی قبل از تصویب و اجرای تصمیم ها و سیاست ها نسبت به برآورد و پیش بینی نیازها، منابع، رویدادها ، عدم قطعیت ها و ریسک های اجرا اقدام نموده و در صورت لزوم با استفاده از سناریوهای جایگزین از قبل تعیین شده اجرای درست را به ثمر رسانند. مطالعه حاضر به این پرسش کلیدی پاسخ می‌دهد که عناصر و مولفه های اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی کدام و روابط آن چگونه است؟

2- مبانی نظری پژوهش

خط‌مشی‌گذاری: به لحاظ تاریخی خط‌مشی‌گذاری نخستین بار بوسیله هارولد لاسول¹ به سال 1972 به صورت الگویی فرایندی در بخش دولتی مطرح شد. لاسول خط‌مشی یا سیاست را یک برنامه طراحی شده از اهداف، ارزش‌ها و اقدامات می‌داند. خط‌مشی عمومی نیز مجموعه‌ای از اقدامات نسبتاً ثابت و پایدار و هدفمند دولت، برای حل معضلات یا دغدغه‌های عمومی جامعه است[1]. جنکینز² نیز خط‌مشی را به عنوان مجموعه تصمیمات متعامل بازیگر یا گروهی از بازیگران سیاسی در مورد انتخاب اهداف و ابزار دست یابی به آنها در شرایط مشخص، به شرط آن که این تصمیمات قانوناً در چارچوب اختیارات بازیگران اتخاذ شده باشند، تعریف نموده است[11]. خط‌مشی‌گذاری فرایندی را شامل می‌شود که از تشخیص مسئله یا موضوع شروع شده، با طی مراحل تدوین، تصویب، اجرا و درنهایت، ارزیابی سیاست به پایان می‌رسد[6].

 خط‌مشی‌گذاری آینده ‌نگر: خط‌مشی‌گذاری آینده ‌نگر را کنشی آگاهانه در حوزه عمومی دانسته‌اند که بوسیله دولت تدوین و اجرا می‌شود. کنشی که با انگیزه آمادگی برای مواجهه با تغییرات محتمل آینده صورت می‌پذیرد[5]. در یک تعریف گسترده و فراگیر می‌توان خط‌مشی‌گذاری آینده ‌نگر را به‌عنوان مجموعه کوشش‌هایی در جهت فهم رویدادهای آینده و سیاست‌گذاری مناسب در مواجهه با و پویایی‌های آن در نظر گرفت[19].

در فرایند خط‌مشی‌گذاری، بازیگران متعددی در عرصه‌های گوناگون و بازه‌های زمانی متغیر، بر سر راهکارهای مسائل فراروی جامعه با یکدیگر تعامل می‌کنند. دستیابی به یک وحدت نظر در این مسیر بسیار دشوار است چرا که این بازیگران از اهداف، منافع، برداشت‌ها و دغدغه‌های خاص خود برخوردار هستند[18]. از این رو انتظار می‌رود که نظام خط‌مشی‌گذاری آینده نگر خواسته‌های تمامی بازیگران را شناسایی کرده و میزان سازگاری آن با وضعیت مطلوب را مورد توجه قرار دهد و ناسازگاری‌ها را تشخیص داده و راهکارهایی پیشگامانه ارائه دهند[21].

 

اجرای خط‌مشی: در نهایت باید به مفهوم «اجرا³» در تدوین خط‌مشی اهتمام ویژه‌ای داشت. اجرا عبارت است از اقدامات انجام شده برای نیل به هدف‌های از پیش‌تنظیم شده در مرحله تصمیم‌گیری و تدوین خط‌مشی. اجرا زمانی آغاز می‌شود که هدف‌ها و مقاصد تصمیم‌گیری مربوط به خط‌مشی تثبیت شده و بودجه لازم برای آن تخصیص داده شده باشد[23].

 پیشینه پژوهش‌های اجرای خط‌مشی‌ها طی سه دهه گذشته با رشد بسیاری همراه بوده است. اُتله⁴ استدلال می‌کند که نیاز به بهبود نظریه اجرای خط‌مشی کاملاً احساس می‌شود. در عین حال باید توجه ویژه‌ای نیز به نیازهای تصمیم‌گیرندگان مدیریت منابع انسانی نیز معطوف شود. این در حالی است که همچنان موفقیت‌های چشمگیری در یافتن راه‌های پیوند تلاش‌های نظری با نصایح علمی بدست نیامده است[1].

نتایج تحقیقات الوانی و همکاران(1384) نشان داد عوامل موثر بر اجرا شامل : 1. شفافیت سیاستها و قوانین؛ 2.توجه به فرهنگ جامعه و مشارکت در امر قانونگذاری؛ 3.شرایط اجتماعی، سیاسی و حمایت مردمی؛ 4.اهمیت سازمان مجری؛ 5.تعهد سازمان مجری و مسئولان ذیربط به اجرا؛ 6.گرایش مجریان و منطقی بودن قانون از دیدگاه آنها؛ 7.جو همدلی و همکاری در سازمان؛ 8.انگیزش و تمایلات کارکنان سازمان مجری، 9.گوناگونی و تنوع مخاطبان؛ 10 .محدودیت زمانی؛ 11 .شرایط اقتصادی؛ 12.دانش و آگاهی کارکنان سازمان مجری است. نتایج تحقیق ساروخانی(1400)، مؤید این بود که ارائه یک چشم انداز نوین برای سازمان تامین اجتماعی با در نظر گرفتن مولفه‌های ساختاری سازمان، ارتباط با ارباب رجوع، کیفیت زندگی کارکنان سازمان و توجه ویژه به آینده متغیر سازمان، مفید اثر است.  براساس یافته‌های پژوهش رحیمی‌مقدم و همکاران(1401) از آن جا که سازمان تأمین اجتماعی نیازمند اجرای موفق خط مشی ها است، چند پیشنهاد اجرایی همچون: شکل دهی گفتمان چند سطحی در سطح حاکمیت؛ لزوم اصلاحات ساختاری؛ انسجام و یکپارچه سازی درون سازمانی؛ توسعه دانش و فرهنگ تأمین اجتماعی و ناب سازی ارائه شد.

براساس یافته‌های مطالعه بیاتی و همکاران (1403) در حوزه اجرای خط‌مشی‌های اجتماعی، عواملی مانند انضباط و قانون مداری، تأمین حفاظت نظام‌مند، سیاست‌های پولی و اعتباری، رقابت سالم و اخلاقی، جلوگیری از فساد و توانمندسازی زیرساخت‌ها، نقش‌آفرین هستند. نتایج پژوهش زیاری و همکاران (1403) نشان داد خط‌مشی اجتماعی نیازمند سناریوی «بهبود کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی» و «کاهش فساد سازمان یافته» است که شکاف بین دولت و ملت را کاهش می‌دهد. نتایج تحقیق شهریاری‌مزرعه‌شاهی و همکاران (1402) حاکی از آن است که خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی اولین قدم برای مشارکت عمومی؛ مشخص کردن افراد ذینفع در سازمان می‌باشد. اگر چه دخالت همه ذیینفعان در فرآیند تصمیم گیری یکسان نیست، اما همه طرفین باید مشخص و درک شوند 

 

 

 

آینده ‌نگری در اجرای خط‌مشی‌: آينده نگري، يكي از الزامات اساسي هر نوع خط مشي گذاري است و امروزه جاي خود را در ميان تمام موضوعات راهبردي باز نموده است. در پژوهش هاي آينده نگري، پژوهشگر با استفاده از روشهاي مختلف نظير روندشناسي، بررسي و تحليل نظريه ها، فنون پيش بیني و برآورد و شبیه سازي، استنباط و غيره، وضعيت آينده پديده، سيستم و يا ساختار را تصویر سازی و برنامه ريزي مي نمايد[4].

آینده نگری در اجرا یعنی شناسایی و پیش بینی موانع، ریسک ها و عدم قطعیت و انطباق های فرآروی اجرا جهت تمهید اندیشی و داشتن برنامه های مواجهه با آن است.  اجرای آینده نگر یا هدایت کننده کنترلی است که با استفاده از داده ها و قبل از آنکه عملی واقع شود کنترل را تحقق می بخشد. این نوع کنترل موانع و مشکلات را قبلا از وقوع و اجرای عملیات پیش بینی می کند و انجام اصلاحات را ممکن می سازد. هدف از این نوع کنترل، پیش گیری و انجام اصلاحات قبل از اجرا برای حصول نتایج مورد نظر است. کنترل آینده نگرمستلزم آگاهی، بصیرت و تجربه کنترل کننده است[23]. عدم موفقیت در اجرای خط مشی ها، عمدتاً به ضعف در مرحله تدوین و یا عدم وجود قابلیتهای لازم برای سیاستها مرتبط می گردد که اعمال کنترل آینده نگر، مانع از اجرای سیاست های نامتناسب با شرایط داخلی و محیطی سازمان و یا اجرای غیر مؤثر آنها می گردد. پژوهش ها سعی دارند از طریق بررسی عوامل عدم کسب موفقیت در عملیاتی سازی سیاست های سازمانی، ضمن شناسایی آینده نگر ریسک های احتمالی موجود در این زمینه، فعالیتهای پیشگیرانه را شناسایی نموده و از طریق تفکیک فعالیتها بر مبنای سنخیت و عوامل مشترک میان آنها، الگویی کاربردی درزمینهء پیشگیری از بروز ناکامی در عملیاتی سازی اهداف و اجرای موفق سیاست های سازمان ارائه نمایند( هدایتی فر و همکاران ، 1400).

تحقیقات پیشین در اجرای آینده نگر: نتایج پژوهش نقوی حسینی و همکاران(1398) در رابطه با ارائه الگوی الزامات خط مشی گذاری آینده محور برای صنعت نفت ایران، در تحقیق ابعاد پنجگانه مقوله محوری«خط مشی گذاری آینده محور» و نیز شروط الزام دستیابی به آن مشتمل بر الزامات «ساختاری» (شرایطی که باید بر ساختار تدوین خط مشی حاکم گردد)، «فرایندی» (شرایطی که باید بر فرایند تدوین خط مشی عمومی حاکم گردد) و «محتوایی» (ویژگیها و کیفیت های مورد نیاز برای عناصر دخیل در فرایند تدوین) شناسایی گردید. الزامات سه گانه فرایندی، ساختاری و محتوایی شرط الزام آینده نگری هستند ولی کافی نیستند. برای تضمین آینده نگری ضرورت دارد علاوه بر شرایط الزام، شرایط دیگری نیز برقرارشود. سیاستهای مدیریت تغییر مشتمل بر «ایجاد نظام برآورد تغییر» (شامل سه بعد یا خرده نظام) و «ایجاد نظام واکنش به تغییر» شرایط کافی برای خط مشی گذاری آینده محور می باشند. نگاه واقع نگرانه نسبت به ظرفیتهای اجرایی و منابع قدرت و توانمندیها(در اختیار خط مشی گذاران)، اغراق در محاسبه ظرفیتها و توانمندیها و در نتیجه تدوین خط مشیها بر اساس محاسبات نادرست، و از سوی دیگر دست کم گرفتن ظرفیتها و توانمندیها منجر به خط مشی های نادرست خواهد شد. فراهم کردن امکان مشارکت گسترده ذینفعان در فرایند تدوین خط مشی از سوی مسئولین و خط مشی گذاران تا بدینوسیله هم امکان تنوع دیدگاه ها و چند بعدی نگری مسائل فراهم گردد و هم حمایت گسترده ذینفعان از خط مشی تدوین شده تضمین گردد. ایجاد مراکزی در سطوح مرتبط با خط مشی گذاری که کارکردهای «نظام برآورد تغییر» یعنی »دریافت علائم»، «تحلیل علائم» و «تحلیل روندها» را برآورده سازند.

 براساس یافته های مطالعه خدابخشی(1396) در حوزه پیش بینی سیاست های اجتماعی(اقتصاد مقاومتی) مؤلفه های اجرای موفق: پیش بینی ابزاری در اجرا، فرهنگ سازی، توانمندی بومی، مشارکت فعال، توجیه ذینفعان عمومی بود که در تحقیق حاضر به مضامین اصلی آینده نگری و دیده بانی و مضامین فرعی، منجمله رصد تحولات، پیش بینی تغییرات، تحقیق و توسعه، پایش مستمر محیطی و.. در نتایج اشاره شده است که ضمن دستیابی به آن تحقیقات، مضامین توسعه و کامل تر شد. در نتایج تحقیقات ون دورسر⁵(2018) مشخص شد بوسیله ساختارهای رشته های آینده نگر درحوزه های آینده، عدم اطمینان و عدم قطعیت ها پیش بینی و کنترل می شود و پیوند بین آنها برقرار می گردد هابگر(2010) مراحل انجام مطالعه آینده و تدوین خط مشی عمومی را تلفیق کرده است و این فرایند را به سه مرحله تقسیم میکند: -کسب و تحلیل اطالعات اولیه - خلق دانش آینده- توسعه گزینه های(خط مشی) آینده[17].

 

شکل (1): سه مرحله فرایند مطالعه آینده برای تدوین خط مشی عمومی(51: 2010,Habegger)

 

	توسعه گزینه های خطمشی (مرحله 3)	خلق دانش آینده نگری (مرحله 2)	کسب اطالعات اولیه(مرحله1)	مرحله
	شناسایی آینده های مطلوب	ارزیابی و فهم چالشهای خط مشی	شناسایی و پایش موضوعات	توصیف
اقـــدام	بـصیـرت	دانــش	اطـلاعـات	زنجیره ارزش
	سناریوها	پروژه های آینده	پایشهای افق	ابزار خط   مشی

 

 در تحقیقات وارن واکر موضوع مدل انطباقی که در مقاله اسکندری نیا و همکاران(1398) به آن اشاره شده است، عنوان شد: خط مشی گذاری انطباقی دارای مراحل اولیه، تعریف مفروضاتی که خط مشی گذاری اولیه برمبنای آن استوار است، تعریف اطلاعاتی که باید در طول زمان تکمیل شوند، تعریف اطلاعات کاهنده وحذف کننده اثرات مخرب خط مشی، اقدامات کاهنده ریسک ها، اقدامات اصلاحی و تدوین سناریوهای جایگزن و ارزیابی مجدد خط مشی، است و تحقیق حاضر با استفاده از مدل مذکور توسعه و کاربردی گردید و توسعه آن از جهت دستیابی به عناصر و عوامل آینده نگری اجرا می باشد بدین معنی که در مرحله تدوین خط مشی و قبل از اجرای خط مشی و سیاست ها به تمامی نیاز های اجرا بطور ژرف نگریخته شود.

 مرور مطالعات و پیشینه پژوهشی نشان می‌دهد در دهۀ گذشته علاقه به خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی در کشور افزایش پیدا کرده است و مطالعات پراکنده‌ای نیز انجام شده است. در مطالعات پیشین صرفا به‌صورت مروری یا بررسی تاریخی صورت گرفته‌اند بنابراین در ادامه با رویکردی اکتشافی کوشش شده است تا به شناخت سازه‌های الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی پرداخته شود. در جدول شماره 1 خلاصه ای از عناصر و مؤلفه های مؤثر بر اجرای خط مشی ها که در تحقیقات پیشین استخراج شده اند، اشاره شده است[14].

 

 

---

[1]  Harold Lasswell

[2]  Jenkins

[3]  Policy implications

[4]  Otoole

[5]  van Dorsser

جدول شماره (1): خلاصه دیدگاه پژوهشگران در خصوص عوامل موثر بر اجرا

 

 

3- روش پژوهش

این مطالعه یک پژوهش کاربردی-توسعه‌ای است که با هدف تعیین عناصر و مولفه های اجرای آینده نگر و نحوه ارتباط آن عناصر در الگوی طراحی شده بمنظور اجرای مؤثر تصمیم و خط مشی ها در سازمان تأمین اجتماعی انجام شده است. در راستای نیل به هدف از طرح پژوهش کیفی استفاده و چهارچوب و الگو تحقیق استخراج گردید.

براساس شیوه گردآوری داده‌ها نیز یک پژوهش غیرآزمایشی (توصیفی) است که با روش پیمایشی-مقطعی صورت گرفت. 

 در این تحقیق از طریق مصاحبه اطلاعات لازم احصاء شد. جامعه مشارکت‌کنندگان شامل خبرگان نظری (اساتید مدیریت دولتی) و خبرگان تجربی (مدیران سازمان تامین اجتماعی، خط‌مشی‌گذاران و مجریان خط‌مشی)‌ است. براساس دیدگاه میلر¹ و همکاران (۲۰۱۰) از پنج معیار کلیدی بودن، سرشناس بودن، دانش نظری، تنوع، انگیزه مشارکت برای انتخاب مشارکت‌کنندگان استفاده شد. برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد. کدگذاری در کل فرایند تحلیل صورت گرفت و تعریف شد یعنی پس از هر مصاحبه کدگذاری انجام شد و جریان تجزیه‌وتحلیل با اضافه شدن هر مصاحبه به همین ترتیب تکرار شد. این فرایند تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت و پس از مصاحبه دهم، تکرار در نتایج حاصل شد. یعنی تحلیل داده‌ها به کدها و سازه‌های جدیدی منتهی نشد با این وجود برای اجتناب از اشباع نظری کاذب، 2 مصاحبۀ دیگر نیز صورت گرفت و در نهایت 15 مصاحبه با خبرگان انجام شد. ابزار گردآوری داده‌ها ، مصاحبه نیمه‌‌ساختاریافته بود. مصاحبه شامل 6 پرسش اولیه بوده و پیش‌بینی شد که در صورت لزوم پرسش‌های دیگری نیز انجام شود.

روایی پژوهش: براساس پیشنهاد لینکلن و گوبا، با استفاده از چهار معیار اعتبارپذیری، انتقال‌پذیری، تأییدپذیری و اطمینان‌پذیری از دیدگاه داوران ارزیابی و تأیید شد. برای بررسی پایایی کدگذاری مصاحبه‌ها، ضریب هولستی² 754/0 و برای بررسی پایایی مقوله‌بندی انجام شده کاپای کوهن 681/0 برآورد شد که هر دو از 6/0 بیشتر است بنابراین تحلیل کیفی از اعتبار کافی برخوردار است. برای تجزیه‌وتحلیل داده از روش تحلیل مضمون (تِم) و نرم‌افزار Maxqda استفاده شد.

4- یافته‌های پژوهش

در این پژوهش 15 نفر شامل مدیران سازمان تامین اجتماعی و مجریان خط مشی مشارکت کردند. 

جدول (2): ویژگی‌های جمعیت‌شناختی بخش کیفی

 

جهت تبیین الگو اجرای آیتده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی، مصاحبه‌های تخصصی با مدیران سازمان تامین اجتماعی و مجریان خظ مشی صورت گرفت. تحلیل مصاحبه‌ها در نرم‌افزار MaxQDA با روش تحلیل مضمون براساس رویکرد اترید-استرلینگ³ (2001) در 6 گام صورت گرفت. گام نخست آشنایی با داده‌ها است به‌همین منظور ترانویسی⁴ متن مصاحبه‌ها همراه با جزییات توصیفی (مانند شیوه ابراز احساسات مصاحبه‌شونده در مواجهه با پرسش‌ها، شرایط محیطی و...) صورت پذیرفت و چندین بار مطالعه مورد مطالعه قرار گرفت. گام دو ایجاد کدهای اولیه براساس داده‌ها است. سپس داده‌ها به واحدهای معنایی در قالب جملات و پاراگراف‌های مرتبط با معنای اصلی شکسته شد. واحدهای معنایی نیز چندین بار مرور و سپس کدهای مناسب هر واحد معنایی نوشته شد. کدگذاری متن با اضافه شدن هر مصاحبه به همین ترتیب تکرار شد تا با تکرار در کدهای استخراجی در نهایت اشباع نظری حاصل گردید. گام سه، جستجوی مضامین با دسته‌بندی کدهای گوناگون در قالب مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر است. برای این منظور کدهای باز براساس تشابه معنایی طبقه‌بندی شدند و برای مثال طبقه نخست به «دیده‌بانی و آینده نگری» تخصیص داده شد. در گام چهار مضامین مورد بازبینی قرار گرفت و جرح و تعدیل‌ها لازم به عمل آمد و در گام پنج به تعریف و نام‌گذاری نهایی مضامین پرداخته شد. در پایان در گام شش، گزارش نهایی تحلیل کیفی تدوین شد و براساس این گزارش به 3 مضمون فراگیر، 11 مضمون سازمان‌دهنده و 75 مضمون پایه دست پیدا شد. کدهای الگو اجرای آینده نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی در جدول 2  ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (3): کدهای الگو اجرای آینده نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی

 

 

سازه‌های الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی عبارتند از: عوامل آینده‌نگری (دیده‌بانی و آینده نگری، تشخیص رویدادها، سناریوسازی و کنترل)؛ عوامل زمینه‌ای (عوامل مدیریتی، عوامل قانونی، عوامل فرهنگی، عوامل فنآوری) و عوامل اجرایی (ذینفعان و بازیگران کلیدی، نهادهای دخیل، اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها، بستر اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها). کدهای پایه سنجش اجرای آینده نگرخط‌مشی‌های تامین اجتماعی عبارتند از: «برخورداری خط‌مشی‌های آینده نگر از صراحت و وضوح کافی»؛ «قابلیت اجرایی»؛ «انعطاف‌پذیری و سازگاری»؛ «مستدل و عقلایی بودن»؛ «سازگاری خط‌مشی‌‌گذاری با فرهنگ حاکم بر جامعه»؛ «پیش‌بینی کننده موانع و حل مشکلات»؛ «پویا و آگاه به تغییرات احتمالی»؛ «قابلیت شناسایی پیش نیازهای اجرّای یک تصمیم»؛ «منعطف، یادگیرنده و انطباق‌پذیر». الگو هم‌رخدادی کدها⁵ در نرم‌افزار مکس‌کیودا برای ترسیم الگو ارتباطی و نقشه شبکه‌ای کدها براساس همزمانی آنها عمل می‌کند. با استفاده از این روش می‌توان یک الگو مفهومی اولیه براساس تحلیل کیفی و کدگذاری متن ارائه کرد. الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی در شکل 2 نمایش داده شده است.

 

شکل (2) : الگوی آینده نگر خط مشی های تأمین اجتماعی

پس از ارائه الگو اجرای آینده ‌نگرخط‌مشی‌های تأمین اجتماعی، جهت اعتبارسنجی از روش حداقل مربعات جزئی (PLS) استفاده شد. اعتبارسنجی الگو در حالت تخمین استاندارد در شکل  نمایش داده شده است. برآورد آماره t و مقدار بوت‌استراپینگ برای سنجش معناداری روابط نیز در شکل  آمده است.

 

شکل (3) :اعتبارسنجی الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی

 

شکل (4): معناداری الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی

بخش بیرونی الگو (الگو اندازه‌گیری) رابطه متغیرهای قابل مشاهده با متغیرهای پنهان را نشان می‌دهد. میزان رابطۀ سوالات با سازه‌های اصلی بوسیله بارعاملی نشان داده می‌شود. نتایج مندرج در شکل 2 و 3 نشان می‌دهد بارهای عاملی در تمامی موارد از 6/0 بیشتر است و آماره t نیز در تمامی موارد بزرگتر از 96/1 می‌باشد. بنابراین بخش اندازه‌گیری الگو از اعتبار مناسبی برخوردار است. برای اطمینان بیشتر، الگو بیرونی (اندازه‌گیری) براساس شاخص روایی همگرا، ضریب رو، پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ مورد ارزیابی قرار گرفت. میانگین واریانس استخراج شده (AVE) باید بزرگتر از 5/0 و ضریب رو، پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ بزرگتر از 7/0 باشد [2]. خلاصه نتایج ارزیابی برازش الگو اندازه‌گیری در Error! Reference source not found. ارائه شده است.

جدول (4): بخش اندازه‌گیری الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی

 

روابط بین سازه‌های اصلی با عنوان الگو درونی (بخش ساختاری) شناخته می‌شود. روابط میان سازه‌های اصلی (بخش ساختاری) براساس ضریب مسیر و آماره تی مورد بررسی قرار گرفت. خلاصه نتایج آزمون روابط میان سازه‌های اصلی در Error! Reference source not found. آمده است.

جدول (5): اعتبارسنجی الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی

 

از شاخص ضریب تعیین  و شاخص ارتباط پیش‌بین  برای سنجش قدرت پیش‌بینی الگو استفاده شد. این دو شاخص برای متغیرهای درونزا محاسبه می‌شوند. ضریب تعیین، بیانگر میزان تغییرات متغیرهای وابسته توسط متغیرهای مستقل است. سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 به عنوان مقدار ملاک برای ضعیف، متوسط و قوی بودن برازش بخش ساختاری الگو به وسیله معیار ضریب تعیین است (چین⁶، 1998). از شاخص ارتباط پیش‌بین  نیز برای سنجش قدرت پیش‌بینی الگو استفاده می‌شود. این شاخص بوسیله استون و گیزر⁷ معرفی شد و با روش بلایندفولدینگ برآورد می‌شود. اگر مقدار  مثبت باشد نشان می‌دهد که الگو از توان پیش‌بینی مناسبی برخوردار است. همچنین مقدار  اثر نسبی شاخص ارتباط پیش‌بین را برآورد می‌کند. در اینجا نیز سه مقدار 02/0 (ضعیف)، 15/0 (متوسط) و 35/0 (بزرگ) برای ارزیابی میزان تناسب استفاده می‌شود. شاخص‌های قدرت پیش‌بینی الگو  و  در جدول  گزارش شده است.

جدول (6): قدرت پیش‌بینی الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی

 

براساس نتایج جدول  ضریب تعیین سازه‌های درونزای الگو پژوهش مطلوب می‌باشد. مقدار ضریب تعیین اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها 840/0 برآورد شد. این نشان می‌دهد که متغیرهای الگو توانسته‌اند 84% از تغییرات در اجرای آینده ‌نگر  خط‌مشی‌ها را تبیین کنند. شاخص  نیز در تمامی موارد مثبت برآورد شد بنابراین الگو از قابلیت پیش‌بینی مناسبی برخوردار است. اثر نسبی شاخص ارتباط پیش‌بین  در همه موارد از 35/0 بزرگتر است بنابراین قوی برآورد گردیده است.

برای ارزیابی برازش الگو از شاخص GOF و RMS و SRMR و NFI استفاده می‌شود. برای شاخص GoF سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 را به عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی معرفی شده است. برای شاخص RMS_theta مقادیر کوچکتر از 12/0 نشانه تناسب الگو است. شاخص SRMR نیز بهتر است زیر 1/0 و خیلی سخت‌گیرانه کمتر از 08/0 باشد. مقدار شاخص NFI باید از 6/0 بزرگتر باشد و اگر بیش از 9/0 باشد خیلی مطلوب است. در نهایت خی‌دو به‌هنجار نیز بهتر است کوچکتر از 2 یا دست‌کم کوچکتر از 5 باشد (حبیبی و جلال‌نیا، 1401). شاخص‌های ارزیابی برازش الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی در جدول  ارائه شده است.

جدول (7): ارزیابی برازش الگو اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تامین اجتماعی

 

 

در این مطالعه شاخص خی-دو به هنجار 42/1 (کوچکتر از 5)، شاخص GOF میزان 643/0 (بزرگتر از 36/0)، شاخص RMS_theta میزان 097/0 (کوچکتر از 12/0)، شاخص SRMR میزان 055/0 (کوچکتر از 08/0) و شاخص NFI میزان 757/0 (بزرگتر از 6/0) برآورد شد بنابراین برازش الگو مطلوب است. 

5- بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف تعیین عناصر و مولفه های اجرای آینده نگر و نحوه ارتباط آن عناصر در الگوی طراحی شده بمنظور اجرای مؤثر تصمیم و خط مشی ها در سازمان تأمین اجتماعی انجام شده است براساس الگو پژوهش مشخص گردید عوامل مدیریتی، عوامل فنآوری، عوامل فرهنگی و عوامل قانونی بر ذینفعان و بازیگران کلیدی، بستر اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها و نهادهای دخیل تأثیر می‌گذارند. در این راستا، یافته‌های پژوهش رحیمی‌مقدم و همکاران(1401) نشان داد ارکانی نظیر شکل دهی گفتمان چند سطحی در سطح حاکمیت؛ لزوم اصلاحات ساختاری؛ انسجام و یکپارچه سازی درون سازمانی؛ توسعه دانش و فرهنگ تأمین اجتماعی و ناب سازی در اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی حائز اهمیت هستند. نتایج پژوهش نقوی حسینی و همکاران(1398) در رابطه با ارائه الگوی الزامات خط مشی گذاری آینده محور برای تضمین آینده نگری اشاره دارد علاوه بر شرایط الزام(ساختاری، فرایندی و محتوایی) شرایط دیگری نیز برقرار شود و آن سیاستهای مدیریت تغییر برای خط مشی گذاری آینده محور می باشند. همچنین نشان داده شد عوامل مذکور نیز بر دیده‌بانی و آینده نگری و تشخیص رویدادها اثر می‌گذارند. نتایج تحقیق شهریاری‌مزرعه‌شاهی و همکاران (1402) حاکی از آن است که خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی اولین قدم برای مشارکت عمومی؛ مشخص کردن افراد ذینفع در سازمان می‌باشد. اگر چه دخالت همه ذیینفعان در فرآیند تصمیم گیری یکسان نیست، اما همه طرفین باید مشخص و درک شوند. 

در نهایت دستاوردهای پژوهش نشان داد دیده‌بانی و آینده نگری و تشخیص رویدادها به اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی، سناریوسازی و کنترل منجر می‌شود. در نتایج مطالعه(جکمن و همکاران، 2023) آمده است :"...در یک تعریف گسترده و فراگیر می‌توان خط‌مشی‌گذاری آینده ‌نگر را به‌عنوان مجموعه کوشش‌هایی در جهت فهم رویدادهای آینده و سیاست‌گذاری مناسب در مواجهه با پویایی‌های آن در نظر گرفت." در این راستا، نتایج پژوهش زیاری و همکاران (1403) نشان داد خط‌ مشی اجتماعی نیازمند سناریوی «بهبود کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی» و «کاهش فساد سازمان یافته» است که شکاف بین دولت و ملت را کاهش می‌دهد.

 در جمع بندی مطالب پیشگفت تأکید می شود اجرای آینده نگر خط‌ مشی های تأمین اجتماعی به عنوان یک رویکرد نوآورانه در مدیریت سیستم های رفاهی و درمانی با هدف پاسخگویی به چالش های آینده مانند پیری جمعیت، تغییرات بازار کار، کسب منابع لازم و تحولات فناوری مطرح شده است. این خط مشی ها و اجرای مؤثر آن و پیش بینی و برنامه ریزی بلند مدت متضمن پایداری و کارآیی سیستم های تأمین اجتماعی هستند.

براساس نتایج به دست آمده، پیشنهادات کاربردی زیر ارائه می‌گردد:

در خصوص عامل فنآوری پیشنهاد می‌شود ضمن توجه به وجود نیروی انسانی متخصص در زمینه اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها، به ‌بکارگیری دانش روز مانند هوش مصنوعی برای حضور در اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها نیز اقدام شود. اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی مستلزم تأمین سخت‌افزارها و تجهیزات فناوری مناسب، نرم‌افزارهای جدید و به‌روز برای حضور در اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌ها بوده و به‌کارگیری استانداردهای جهانی فنآورانه سبب تسهیل در حصول اهداف مدوّن آن خواهد شد.

درخصوص‌ دیده‌بانی و آینده نگری از عناصر سطوح سه و چهار متأثر است پیشنهاد می‌شود در راستای تحقق چشم انداز و اجرای مأموریت سازمان تأمین اجتماعی ضمن رصد تحولات و تغییرات در حوزه بیمه و تأمین اجتماعی، به پیش‌بینی تغییرات و تحولات آتی نیز پرداخته شود. در این راستا ایجاد واحد تحوّل، تحقیق و توسعه و ارتقاء سطح فعالیت اداره تعالی سازمانی جهت پایش مستمر محیط درونی و بیرونی سازمان حائز اهمیت است.

درخصوص‌ تشخیص رویدادها پیشنهاد می‌شود در وهله نخست مدیران به شناسایی نیاز‌ها و خواسته‌ها از تأمین اجتماعی بپردازند. مدیران دارای توانایی تشخیص رویدادهای نوظهور می‌توانند به تدوین برنامه منحصربفرد خود براساس تجارب موجود بپردازند. در این راستا، شناسایی نوآوری‌‌های موجود در بیمه، شناسایی منابع و امکانات در حوزه تأمین اجتماعی و بررسی و شناسایی فرصت‌‌های موجود حائز اهمیت است. همچنین به کمک بررسی و شناسایی تهدید‌ها و مخاطرات موجود نیز می‌توان به تدوین برنامه در جهت مواجهه با بحران با لحاظ نمودن تورم، پرداخت. با وجود محیط و فشار رقابتی حاکم بر جامعه سنجش عملکرد نوآوری از اهمیت خاصی برخوردار است.

درخصوص‌ سناریوسازی و کنترل پیشنهاد می‌شود علاوه بر تدوین سناریوهای گوناگون برای شرایط مختلف، جهت داشتن برنامه‌های جایگزین در اجرای خط‌مشی‌ها نیز اقدامات مقتضی را انجام دهند. در این راستا، شناخت و تدوین راهکارهای امکان پذیر و تحلیل انواع آینده ممکن و محتمل مؤثر است. همچنین اندیشیدن پیرامون مسایل مهم و فرایندهای سببی آن‌ها به پیش‌بینی برنامه برای تغییرات احتمالی و ممکن کمک نموده و با استفاده از تجزیه و تحلیل استراتژیک می‌توان به تدوین سیستم کنترل پیشگیرانه و اصلاح کننده و اجرای پایلوت برنامه‌ها دست یافت.

درخصوص‌ عوامل مدیریتی پیشنهاد می‌شود مدیران متولی خط مشی گذار با ارتباط و تاثیر خود بر بازیگران کلیدی اجرا از طریق تسهیل گری، توسعه منابع انسانی، نظارت و پی گیری به اجرای پیش نگر توجه داشته و مساعدت نمایند. بدین منظور داشتن نقش رهبری کاریزماتیک در همراهی مجریان که توانایی و استعداد بالقوه در شناسایی پیش نیازهای یک اجرای خوب را دارند، مفید اثر خواهد بود. ضمنا مدیران با بررسی نیازها (زمین، تجهیزات، زیرساخت، بودجه و نقدینگی)، به تغییرات بین نسلی مانند ظهور نسل Z که در کسب و کار تابع مقررات زمان نیستند، برای تأمین منابع نیز توجه نمایند. امروزه در سازمان‏ها با پیشرفت علم و فناوری نیازهای جدیدی در سطوح مختلف احساس می‏گردد.

درخصوص‌ عوامل قانونی پیشنهاد می‌شود به منظور تاثیر گذاری مثبت عوامل قانونی با استفاده از پتانسیل تشکل های کارگری و صنفی مرتبط، نهادهای دخیل، ذینفعان و مدیران سازمان، نمایده ای ثابت را در مراکز تصمیم گیری همچون مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام مستقر شود تا در تصمیم سازی ها به نفع سازمان مشارکت نموده و همچنین از تحمیل با مالی اضافی جلوگیری بعمل آورد و حتی به پی گیری تصویب طرح موضوع اختصاص ردیف بودجه ثابت برای توسعه و حمایت اجتماعی قشر آسیب پذر اصرار نمایند.

درخصوص‌ ارتباط و اثرگذاری ذینفعان برای دیده بانی و آینده نگری و تشخیص رویدادها پیشنهاد می‌شود با تشویق مشارکت همه ذینفعان شامل مدیران، کارکنان، اصناف و گروه‌های کارگری، مغازه داران و کارخانه داران به شناسایی و تشخیص نیازها آتی، منابع ، تغییران داخلی و محیطی ، دانش روز و تکنولوژی پرداخت و داده ها و اطلاعات لازم را در دسترس تصمیم گیران و مدیران عالی و کمیسیون‌های تخصصی قرارداد تا ضمن عدم غافلگیری و نهایتاً انحطاط، حتی به رشد و توسعه دست یافت و از دوباره کاری در اجرای خط مشی ها و ایجاد زیان به سازمان دور ماند.

درخصوص‌ نهادهای دخیل پیشنهاد می‌شود آخرین قوانین و دستورالعملها از نهادهای مذکور دریافت و به مجریان انتقال یابد تا مجریان با آگاهی کامل نسبت به اجرای خط مشی ها بپردازند. همچنین پیشنهاد می شود نسبت به ایجاد میز مشترک با نهادهای دخیل اقدام شود تا با هماهنگی در اجرا، سرعت انجام امور بیشتر شود و از دوباره کاری و تأخیر جلوگیری بعمل آید. در این راستا با ایجاد مشارکت از سوی وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو درحوزه قانونگذاری و نظارتی، برخی چالش‌های مربوط به حوزه سلامت و درمان را از این طریق حل نمود. اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی نیاز به همکاری با وزارت کار در بحث نظارتی و قانونگذاری و البته وزارت سمت در بحث خرید لوازم تولید داخل تجهیزات پزشکی و آمبولانس دارد. همچنین مشارکت قوه قضاییه در بحث حقوق و قانون به همراه کانون بازنشستگان خانه کارگری در بحث نظارتی و بازرسی‌ها نیز در بهبود اجرای آینده ‌نگر خط‌مشی‌های تأمین اجتماعی اثرگذارند.

درخصوص‌ ‌ویژگی‌های‌ اجرای آینده‌نگر خط‌مشی‌ها پیشنهاد می‌شود ضمن برخورداری خط‌مشی‌ها از صراحت و وضوح کافی، به قابلیت اجرایی خط‌مشی‌ها نیز توجه شود. اجرای خط‌مشی‌ها تأمین اجتماعی نیاز به انعطاف‌پذیری و سازگاری داشته و مستدل و عقلایی بودن خط‌مشی‌های در این حوزه مورد توجه است.

درخصوص‌ بستر اجرای آینده‌نگر خط‌مشی‌ها، باید توجه داشت بمنظور ایجاد ارتباط با سطح دیده بانی و آینده نگری، و تهیه خوراک اطلاعاتی برای سطح مذکور، بستری مناسب اجرای پیش نگر است که تعارضات در آن مدبریت شده باشد، سرمایه های اجتماعی ارزشمند باشند، در انتخاب افراد؛ شایسته سالاری مبنا باشد، ذینفعان؛ موافق و همراه تصمیمات باشند، کارکنان خبره و چابک باشند تا درمواقع تغییر و تحولات بدرستی انجام وظیفه نمایند. اطلاعات درست جمع آوری و انتقال داده شود، امنیت اقتصادی تأمین شده باشد، همچنین در این راستا از افراد با نفوذ نیز می توان جهت تأثیر دوچندان و هم افزایی استفاده نمود.

درخصوص‌‌ عوامل فرهنگی پیشنهاد می‌شود جهت بهبود حاکمیت جوّ و فرهنگ آینده‌نگری در سازمان، به ارزش‌ها و باورها پیرامون اجرای آینده ‌نگر اجرای سیاست ‌ها توجه نمایند. اجرای آینده ‌نگر سیاست ‌های تأمین اجتماعی با پذیرش حرکت به سوی اجرای آن قطعیت یافته و عدم مقاومت کارکنان تأمین اجتماعی در برابر اجرای آینده نگر سیاست ‌ها امری تسهیل کننده محسوب می‌شود. تدوین همچنین برنامه‌های فرهنگی برای آمادگی اجرای آینده ‌نگر سیاست ‌ها جهت استقرار فرهنگ مناسب در سازمان نیز حائز اهمیت است.

 

منابع و ماخذ

[1]       اَلوانی، سیدمهدی. (1402). تصمیم‌گیری و تعیین خط‌مشی دولتی. تهران: سمت.

[2]       آذر، عادل؛ غلامزاده، رسول. (1398). کمترین مربعات جزئی. تهران: نگاه دانش.

[3]       بیاتی، محمد علی؛ گیوکی، ابراهیم؛ معین‌الدینی، جواد؛ انجم‌شعاع، زهرا؛ نیک‌پور، امین. (1403). الگو اجرای خط مشی های عمومی با رویکرد مسئولیت اجتماعی و اخلاقی در راستای اصلاح نظام اداری. اخلاق در علوم و فناوری، ۱۹ (70)، 109-115.

[4]       پورعزت،ع. باقری،م. باقری،ش. مضاهری،م (1392). تدوين سيستم خط مشي گذاري فرهنگي آينده نگر با استفاده از هم افزائي مدلها، راهبرد فرهنگ / شماره بيست و دوم / تابستان 1392، 136-162 .

[5]       جانبازی، منوچهر؛ رنجبر، منصور؛ محمدزاده، چنگیز(1402). مروری بر خط مشی گذاری نظام سلامت آینده نگر. تعالی بالینی. ۱۳ (۱)، ۹۸-۱۱۰.

[6]       دانایی‌فرد، حسن؛ جوان‌علی‌آذر؛ مرتضی(1402). خط‌مشی‌گذاری عمومی و ساخت اجتماعی واقعیت. تهران: انتشارات امام صادق.

[7]       رحیمی‌مقدم، فاطمه؛ امیری، مجتبی؛ صفری، حسین؛ خوش چهره، محمد(1401). اجرای خط‌مشی در فرایند خط‌مشی‌گذاری عمومی درحوزه رفاه و تامین اجتماعی؛ معرفی الگو کاربردی، پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت، حسابداری، بانکداری و اقتصاد ایران، مشهد.

[8]       رحیمی مقدم، فاطمه؛ امیری، مجتبی؛ صفری، حسین؛ خوش چهره، محمد(1399) ، تحلیلی بر پیاده سازی خط مشی های تأمین اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران  فصلنامه علمي مطالعات دانش راهبردي، سال دهم، شماره 40 ، پاييز 1399 ، صفحات 224 – 199

[9]       ساروخانی، باقر؛ گیلان، ام‌‌البنین؛ سیدمیرزایی، سیدمحمد. (1400). بررسی چشم انداز سازمان تامین اجتماعی با رویکرد آینده‌پژوهی. پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، 8 (30)، 1-30.

[10]       شهریاری‌مزرعه‌شاهی، آیت‌اله؛ شاهنوشی، مجتبی؛ رشیدپور، علی(1401). طراحی الگو ارزیابی خط مشی های تامین اجتماعی با رویکرد مشارکت عمومی به روش داده بنیاد. تحقیقات و نظریه‌های نوین مدیریت دولتی، 1 (4)، 60-74.

[11]       صادقی، حامد(1401). بررسی تاثیر فرهنگ بر خط مشی گذاری عمومی در ایران. رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، 6(84)، 2102-2112.

[12]       قلی‌پور، رحمت‌اله(1400). تصمیم‌گیری سازمانی و سیاست‌گذاری عمومی. تهران: انتشارات سمت.

[13]       کشوریان‌آزاد، رقیه؛ اعتباریان‌ خوراسگانی، اکبر؛ مهربان، هادی‌پیکان ؛شاهنوشی، مجتبی (1401). طراحی الگو اجرای خط مشی های قضایی در نهاد قضایی کشور. مدیریت دولتی، 14 (1)، 129-164.

[14]       مقیمی،سیدمحمد؛ قرایاغی، میثم؛ لطیفی،میثم (1400). فراترکیب مطالعات اجرای خط مشی عمومی در ایران، فصلنامه سیاستگذاری عمومی، دوره 7 ، شماره 3 ، پاییز 1400 ، صفحات 260-243.

[15]       معمارزاده، غلامرضا. آقایی، گلزار . دانشفرد، کرم‌ اله (1402). آسیب‌شناسی نظام اجرای خط‌ مشی‌‌های رفاه اجتماعی ایران. فصلنامه رفاه اجتماعی دوره 23، شماره 89 صص 383-339

[16]       وارسته‌منشادی‌، میلاد(1402). بررسی پیشایندها و پیامدهای خدمات غیرحضوری سازمان تأمین اجتماعی کشور با رویکرد آمیخته اکتشافی. تأمین اجتماعی، 19(2)، 101-122.

[17]       Habegger, B. (2010), “Strategic foresight in public policy: Reviewing the experiences of the UK, Singapore, and the Netherlands”, Futures, 42, 49–58.

[18]       Hughes, T., Bechtler, M., Cruz-Szabo, G., Hafner, L., Ortiz, L., Piel, K., ... & Robbins, T. (2020). Could Proactive Local Policy Improve Principals' Building-Level Leadership of Special Education Services?. eJEP: eJournal of Education Policy, 21(2), n2.

[19]       Jakeman, A., Razavi, S., Saltelli, A., Prieur, C., Iooss, B., & Maier, H. R. (2021). The future of sensitivity analysis: an essential discipline for systems modeling and policy support. Environmental Modelling & Software, 137, 104954..

[20]       Jalonen,h(2024). A complexity theory perspective on politico-administrative systems: Insights from a systematic literature review, International Public Management Journal.

[21]       Jensen, S. H., Aguinis, H., & Kraus, S. (2022). Policy implications of organizational behavior and human resource management research. Academy of Management Perspectives, 36(3), 857-878..

[22]       Koch, M. (2022). Social policy without growth: Moving towards sustainable welfare states. Social Policy and Society, 21(3), 447-459.

[23]       van Dorsser, C., Walker, W. E., Taneja, P., & Marchau, V. A. W. J. (2018). Improving the link between the futures field and policymaking. Futures, 104, 75-84. 

[24]       https://www.researchgate.net/publication/224753726_On_concepts_and_methods_in_horizon_scanning_Lessons_from_initiating_policy_dialogues_on_emerging_issues 

 

                        91

---

[1]  Miller

[2]  Holsti

[3]  Attride-Stirling

[4]  Transcription

[5]  Code Co-Occurrence

[6]  Chin

[7]  Stone & Geisser

---