زیبایی‌شناسی اضطراب: اکفراسیس و جدال وجودی در بوف کور صادق هدایت از منظر فلسفه هایدگر

الموضوعات :

دیدار انور احمد الهموندی ¹ , خسرو سینا ² , سید صادق زمانی ³ , بدریه قوامی ⁴

1 - دانشجوی دکترای تخصصی، گروه فلسفه هنر، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ايران.
2 - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان، سنندج، ایران(نویسنده مسئول)
3 - ، گروه فلسفه هنر، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج
4 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

تاريخ الإرسال : 20 الجمعة , جمادى الأولى, 1446 تاريخ التأكيد : 02 الأحد , رمضان, 1446 تاريخ الإصدار : 19 السبت , ذو القعدة, 1446

الکلمات المفتاحية: بوف کور, صادق هدایت, اکفراسیس, مارتین هایدگر,

ملخص المقالة :

رمان بوف کور اثر صادق هدایت، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار مدرنیسم ادبیات فارسی، به‌طور عمیق به بحران‌های وجودی انسان مدرن می‌پردازد. این مقاله با بهره‌گیری از دیدگاه فلسفی مارتین هایدگر، تکنیک اکفراسیس در این رمان را تحلیل کرده است و نشان می‌دهد که چگونه هدایت از این ابزار برای بازنمایی اضطراب وجودی، بیگانگی و مرگ بهره گرفته است. مفاهیمی چون دازاین، هستی برای مرگ و زمانمندی در این اثر به‌طور ضمنی از فلسفه هایدگر الهام گرفته و در قالب توصیفات بصری و حسی تجسم‌یافته‌اند. تحلیل صحنه‌های کلیدی اکفراسیس در رمان نشان می‌دهد که هدایت، با استفاده از توصیفات دقیق و تصاویر چندحسی، بحران‌های فلسفی و روان‌شناختی شخصیت اصلی را به نمایش می‌گذارد. از پرده گلدوزی شده و سایه‌های بی‌سر گرفته تا خانه مه‌آلود و نقاشی زن مرده، هدایت پیوندی میان زیبایی‌شناسی ادبی و مفاهیم فلسفه وجودی برقرار کرده است. این پژوهش با رویکردی بین‌رشته‌ای، جایگاه بوف کور را به‌عنوان اثری فلسفی در ادبیات مدرنیستی ایران برجسته ساخته و ارتباط آن را با جریان‌های جهانی وجودگرایی آشکار می‌سازد.

المصادر:

• احمد خاتمی و محسن نصیری. ۱۳۹۲. «بررسی و مقایسهٔ دو تصویر در بوف کور و طوطی‌نامه.»
• آذر حسینی فاطمی، مصطفی مرادی مقدم و مژگان یحیی زاده. ۱۳۹۲. «گوتیک در ادبیات تطبیقی: بررسی برخی از آثار صادق هدایت و ادگار آلن پو.»
• بیتا دارابی، فاطمه حیدری و بهناز امانی. ۱۳۹۲. «خوانش بینامتنی پیکر فرهاد و بوف کور.»
• حسام کشاورز و علی‌اصغر فهیمی‌فر. ۱۳۹۵. «بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور.»
• سهراب طاوسی. ۱۳۹۲. «بوف کور؛ متن معطوف به قدرت خوانش فوکویی بوف کور نوشته صادق هدایت.»
• سیده یاسمین سجادی و منصوره سجادی. ۱۴۰۰. «مطالعهٔ تطبیقی پوچی و شی وارگی در دو رمان بیگانه اثر آلبرکامو و بوف کور اثر صادق هدایت.»
• علیرضا اسدی. ۱۳۹۴. «نقش تشبیه در خلق فضای بوف کور.»
• علی‌رضا شاهینی و محمدرضا نصر اصفهانی. ۱۳۹۰. «مرگ‌اندیشی هدایت نگرشی فلسفی یا روان‌شناسانه؟!»
• فاطمه حیدری و میثم فرد. ۱۳۹۳. «خوانش لاکانی روان‌پریشی رمان بوف کور.»
• مجید جلاله وند آلکامی. ۱۳۹۴. «راوی بوف کور، رانهٔ مرگ و شکاف در نظم نمادین.»
• هدایت، صادق. (1315). بوف کور. چاپ اول، تهران.
• Azadibougar, A. (2019). Persian Literary Modernism: From the Constitutional Revolution to the 1979 Revolution. Routledge.
• Azadibougar, Omid. (2019). Persian Literary Modernity: From the Constitutional Revolution to the 1979 Revolution. Routledge.
• Beard, M. (1990). Hedayat's "Blind Owl" as a Western Novel. Princeton University Press.
• Blattner, W. D. (1999). Heidegger's Temporal Idealism. Cambridge University Press.
• Chatterjee, A., & Vartanian, O. (2016). Neuroscience of Aesthetics. Annals of the New York Academy of Sciences, 1369(1), 172-194.
• Coulter, Y. C. (2000). A Comparative Post-Colonial Approach to Hedayat's The Blind Owl. CLCWeb: Comparative Literature and Culture, 2(3), 8.
• Dreyfus, H. (1991). Being-in-the-World.
• Ghanoonparvar, M. (2004). Prophets of Doom: Literature as a Mirror of Social and Political Struggle in Modern Iran. Mazda Publishers.
• Goldhill, S. (2007). What is Ekphrasis For? Classical Philology, 102(1), 1-19.
• Heffernan, J. A. (2004). Museum of Words: The Poetics of Ekphrasis from Homer to Ashbery. University of Chicago Press.
• Heffernan, J. A. W. (2004). Museum of Words: A History of the Idea of Poetic Form. University of Chicago Press.
• Heydari Abkenar, G., Salahi, A., & Akbari Beyragh, H. (2024). A Comparative Study of the Concept of Time in The Blind Owl and Its Film Adaptation Based on the Viewpoints of Henri Bergson and Gilles Deleuze. The Journal Of Linguistic and Rhetorical Studies, 15(36), 87-118.
• Karimi-Hakkak, A. (1992). [Review of Hedayat’s Blind Owl as a Western Novel, by M. Beard]. World Literature Today, 66(1), 197–197. DOI:10.2307/40148084
• Milani, A. (2004). Lost Wisdom: Rethinking Modernity in Iran. I.B. Tauris.
• Milani, R., V., Lavie, C.J., & Mehra, M.R. (2004). Cardiopulmonary Exercise Testing: How Do We Differentiate the Cause of Dyspnea? Circulation, 110(4), e27-e31.
• Mitchell, W.J. (1994). Ekphrasis and the Other. In Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation (151-81).
• Mulhall, S. (2005). Routledge Philosophy Guidebook to Heidegger and Being and Time. Routledge.
• Pirnajmuddin, H., & Naseri, S. (2011). Ekphrasis as an Interdisciplinary Study of Visual and Verbal Texts. Interdisciplinary Literary Studies, 13(1), 52–66.
• Shafiee-Sabet, F. (2020). Gothic Modernism in Sadegh Hedayat's The Blind Owl. Journal of Persian Literary Studies, 5(3), 34–51.
• Tamrābādi, M.H., Heydari Tamrābادی, S., & Vaziri, V. (2024). The Effect of Architectural Elements on Creating Atmosphere in the Iranian Surrealist Stories: A Case Study of The Boof-e Koor (the Blind Owl) and Prince Ehtejab. Half-Yearly Persian Language and Literature, 32(96), 111-131.
• Turan, O. (2007). Spaces of Suicide: Architectural Metaphors and Leitmotifs in Sadeq Hedayat's Blind Owl. The Journal of Architecture, 12(2), 193-198.
• Wrathall, M.A., Eds.. (2013). The Cambridge Companion to Heidegger's Being and Time. Cambridge University Press.
• Yasmin, S., Iqbal, I., Abbas, N., & Noreen, M.. (2024). Unveiling Existential Despair: A Kierkegaardian Study of Anger, Suffering and Death in Hedayat’s The Blind Owl. Journal of Applied Linguistics and TESOL (JALT), 7(4), 883-893.
• Yiming, S.. (2020). Living Like a Dervish: Sadegh Hedayat. A Companion to World Literature; pp:1-9

نص كامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره62/ بهار1404

 

 

 

 

 

 

 

The Aesthetics of Anxiety: Ekphrasis and Existential Struggle in Sadegh Hedayat's The Blind Owl from the Perspective of Heidegger’s Philosophy

Didar Anwar Ahmed Al-Hamawandi¹

Ph.D. student of Department of philosophy of art, Science and research branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Khosro Sina²(Responsible author)

Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran

Seyed Sadegh Zamani³

Assistant Professor, Department of Philosophy of Art, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran

Badrieh Ghavami ⁴

 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran

Received:1403/9/2 accepted:1403/12/12

 

 

Abstract

The Blind Owl, a novel by Sadegh Hedayat, is considered one of the most prominent works of modernism in Persian literature. It explores the existential crises of modern man through the technique of ekphrasis. This research, based on the philosophical perspective of Martin Heidegger, analyzes the role of this technique in the narrative of The Blind Owl, demonstrating how Hedayat utilizes it to represent themes of anxiety, alienation, death, and temporality. Examining key scenes of ekphrasis—from the embroidered curtain and headless shadows to the misty house, the painted vase, and the endless staircase—reveals how Hedayat, by creating symbolic images, establishes a profound connection between literary aesthetics and existentialist philosophy. Furthermore, an analysis of architectural themes in the novel shows that fictional spaces, such as the tomb-like room and the unknown city, reflect the narrator's disturbed mentality and his detachment from reality. The findings of this research indicate that although The Blind Owl is influenced by Heidegger's philosophical concepts, Hedayat's interpretation of anxiety and death, instead of leading towards authenticity, results in psychological breakdown and mental obsessions. This fundamental distinction has transformed The Blind Owl into a unique work in Iran's modernist literature, strengthening its position in the global discourse of existentialism.

Keywords: The Blind Owl, Sadegh Hedayat, Ekphrasis, Martin Heidegger, Existential Anxiety

 

Extended Abstract (English)

Sadegh Hedayat’s The Blind Owl is one of the most significant works of modernist Persian literature, exploring existential themes such as anxiety, alienation, death, and temporality in a highly symbolic and complex narrative. This study adopts an interdisciplinary approach to analyze how these themes are represented through the technique of ekphrasis in The Blind Owl, interpreting them within the framework of Martin Heidegger’s philosophy. Ekphrasis, which refers to the vivid description of visual objects and scenes in a literary text, plays a crucial role in establishing the relationship between imagery, narrative, and philosophical discourse in this novel.

The analysis reveals that Hedayat employs ekphrasis to depict the narrator’s existential anxiety and alienation through visual elements such as the embroidered curtain, headless shadows, the fog-laden house, the painted jar, and the endless staircase. These scenes symbolize identity crises, fear of annihilation, and detachment from reality—fundamental aspects of Dasein in Heideggerian thought. Unlike Heidegger, who considers anxiety as a gateway to authentic existence, Hedayat connects it to the narrator’s psychological collapse and obsessive despair.

A key contribution of this study is the identification of fundamental differences between Hedayat’s and Heidegger’s perspectives on existential crises. While Heidegger conceptualizes anxiety as a necessary condition for self-awareness and the pursuit of authenticity, Hedayat portrays it in a more pessimistic context, where the narrator remains trapped in a cycle of inertia, repetition, and an inability to enact change. This distinction is particularly evident in their treatment of concepts such as Being-toward-death, alienation, and temporality. Whereas Heidegger argues that awareness of death can lead to a more authentic existence, The Blind Owl suggests that death does not serve as a path to authenticity but rather leads to obsessive despair and existential paralysis.

An architectural and spatial analysis of the novel demonstrates that settings such as the narrator’s tomb-like room, the unknown city, and the endless staircase reflect his fragmented mental state. These spaces do not merely function as narrative tools; they also serve as metaphors for decay, disorientation, and psychological disintegration. Hedayat thus merges image and text to elevate the narrator’s existential experiences to a deeply symbolic level.

From an intertextual perspective, this study highlights that The Blind Owl is influenced not only by Western modernist literature but also by Persian literary and artistic traditions. Although Hedayat drew inspiration from writers such as Kafka, Poe, and Wilde, his use of symbols, poetic language, and rich visual descriptions demonstrates strong ties to Persian literary and artistic heritage.

The findings of this study indicate that The Blind Owl stands at the intersection of Iranian modernism and Western existentialism. By employing ekphrasis and intertwining it with philosophical themes, Hedayat has created a novel that not only reflects the existential crises of modern humanity but also possesses a distinct aesthetic value. This paper suggests that further analysis of The Blind Owl could benefit from poststructuralist and psychoanalytic approaches, as well as an examination of the novel’s historical, cultural, and social influences.

Keywords: The Blind Owl, Sadegh Hedayat, ekphrasis, Martin Heidegger, existential anxiety, alienation, Being-toward-death, temporality

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

زیبایی‌شناسی اضطراب: اکفراسیس و جدال وجودی در بوف کور صادق هدایت از منظر فلسفه هایدگر

دیدار انور احمد الهموندی ⁵

دانشجوی دکترای  تخصصی گروه فلسفه هنر، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ايران.

خسرو سینا⁶(نویسنده مسئول)

استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

سید صادق زمانی ⁷

استادیار گروه فلسفه هنر، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

بدریه قوامی⁸

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

تاریخ دریافت: 2/9/1403  تاریخ پذیرش:12/12/1403

چکیده

رمان بوف کور اثر صادق هدایت، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار مدرنیسم در ادبیات فارسی، با استفاده از تکنیک اکفراسیس به بررسی بحران‌های وجودی انسان مدرن می‌پردازد. این پژوهش با تکیه ‌بر دیدگاه فلسفی مارتین هایدگر، به تحلیل نقش این تکنیک در روایت بوف کور می‌پردازد و نشان می‌دهد که هدایت چگونه از آن برای بازنمایی مضامین اضطراب، بیگانگی، مرگ و زمانمندی بهره گرفته است. بررسی صحنه‌های کلیدی اکفراسیس - از پرده گل‌دوزی شده و سایه‌های بی‌سر تا خانه مه‌آلود، کوزه نقاشی شده و پلکان بی‌انتها - نشان می‌دهد که هدایت چگونه با خلق تصاویری نمادین، پیوندی عمیق میان زیبایی‌شناسی ادبی و فلسفه اگزیستانسیالیستی برقرار کرده است. همچنین، تحلیل تم‌های معماری در رمان نشان می‌دهد که فضاهای داستانی، مانند اتاق قبرمانند و شهر ناشناخته، بازتاب‌دهنده ذهنیت آشفته راوی و گسست او از واقعیت هستند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه بوف کور تحت‌تأثیر مفاهیم فلسفی هایدگر قرار دارد، برداشت هدایت از اضطراب و مرگ به‌جای هدایت به‌سوی اصالت، به فروپاشی روانی و وسواس‌های ذهنی منجر می‌شود. این تمایز بنیادین بوف کور را به اثری منحصربه‌فرد در ادبیات مدرنیستی ایران تبدیل کرده و جایگاه آن را در گفتمان جهانی اگزیستانسیالیسم تقویت می‌کند.

کلیدواژه‌ها: بوف کور، صادق هدایت، اکفراسیس، مارتین هایدگر، اضطراب وجودی

 

1.       مقدمه

رمان بوف کور⁹، اثر صادق هدایت، اثری پیچیده و چندلایه است که با وجود ریشه داشتن در فرهنگ ایرانی، به مضامینی می‌پردازد که فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی هستند. همان‌طور که مایکل بیرد¹⁰ در پژوهش خود اشاره می‌کند، بوف کور را می‌توان اثری فراتر از ادبیات ملی و در قالب یک «سیستم زیبایی‌شناسی بین‌المللی» بررسی کرد. این رمان با پرداختن به بحران‌های هستی‌شناختی¹¹، انزوا¹²، مرگ و اضطراب وجودی¹³، تجربه‌ای جهانی از رنج و گم‌گشتگی انسان مدرن را ارائه می‌دهد. این رمان از یک‌سو در بستر ادبیات فارسی و سنت‌های نمادگرایانه آن جای دارد و از سوی دیگر، تأثیرپذیری آن از ادبیات گوتیک و اگزیستانسیالیسم غربی انکارناپذیر است. وای مینگ (۲۰۰۰) ¹⁴ و کولتر¹⁵ (۲۰۲۰) بر این باورند که هدایت در بوف کور از آثار ادبی غرب، ازجمله نوشته‌های دانته¹⁶، ادگار آلن‌پو¹⁷، ای.تی.ای. هافمن¹⁸ و اسکار وایلد¹⁹ الهام‌گرفته است. بااین‌حال، این منابع تأکیددارند که این اثر تنها یک اقتباس از ادبیات غرب نیست، بلکه با بهره‌گیری از سنت‌های ایرانی، خوانشی منحصربه‌فرد از مفاهیم جهانی ارائه می‌دهد. کریمی حکاک (۱۹۹۲) نیز معتقد است که بوف کور رابطه‌ای پیچیده با سنت ادبی فارسی دارد؛ به‌طوری‌که در عین تأثیرپذیری از ادبیات غرب، همچنان به ریشه‌های فرهنگی خود وفادار مانده است. رمان بوف کور با روایتی چندلایه، فضاسازی وهم‌آلود و نمادگرایی پیچیده، به شکلی عمیق بحران‌های وجودی انسان مدرن را به تصویر می‌کشد.

اگرچه بسیاری از پژوهش‌ها این رمان را در چارچوب اگزیستانسیالیسم بررسی کرده‌اند، اما نقش تکنیک‌های روایی، به‌ویژه اکفراسیس²⁰، کمتر موردتوجه قرار گرفته است. اکفراسیس به توصیف بصری اشیا و صحنه‌ها در متن ادبی اشاره دارد و در بوف کور نقش مهمی در ایجاد ارتباط میان تصویر و روایت دارد. این تکنیک به هدایت امکان داده است تا از طریق بازنمایی تصویری، احساس اضطراب، بیگانگی و فروپاشی هویت راوی را به شکلی هنری و تأثیرگذار نمایش دهد.

از سوی دیگر، مفاهیمی چون دازاین²¹، هستی برای مرگ²²، اضطراب²³، بیگانگی²⁴ و زمانمندی²⁵ که در فلسفه مارتین هایدگر²⁶ مطرح‌شده‌اند، می‌توانند چارچوب مناسبی برای تحلیل این تکنیک در بوف کور فراهم کنند. این پژوهش با رویکردی بین‌رشته‌ای به بررسی پیوند میان اکفراسیس و مفاهیم فلسفه وجودی مارتین هایدگر در بوف کور می‌پردازد. اهداف اصلی تحقیق عبارت‌اند از:

·       تحلیل چگونگی به‌کارگیری اکفراسیس در بوف کور و نقش آن در روایت و مضامین فلسفی اثر.

·       بررسی مفاهیم کلیدی فلسفه هایدگر (دازاین، هستی برای مرگ، بیگانگی، اضطراب و زمانمندی) و نحوه بازتاب آن‌ها در رمان.

·       ارزیابی تطبیقی دیدگاه هایدگر و هدایت درباره بحران‌های وجودی و بررسی تفاوت‌های آن‌ها.

·       تبیین جایگاه اکفراسیس در بازنمایی اضطراب فلسفی و بیگانگی راوی از منظر فلسفه هایدگر.

درنهایت، این مقاله تلاش دارد تا با ارائه تحلیلی دقیق از تکنیک اکفراسیس در بوف کور و بررسی تطبیقی آن با مفاهیم فلسفه هایدگر، خوانشی نوین از این رمان ارائه دهد که نه‌تنها بر غنای ادبیات فارسی می‌افزاید؛ بلکه به گفتمان جهانی اگزیستانسیالیسم نیز کمک می‌کند.

هدایت و هایدگر: هم‌پوشانی‌ها و تفاوت‌ها

ادبیات فارسی مدرن، به‌ویژه در دوره‌ای که هدایت می‌نوشت، تحت‌تأثیر جریان‌های فلسفی غرب، ازجمله اگزیستانسیالیسم، قرار داشت. نیچه²⁷، هایدگر و سارتر²⁸ به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر نویسندگان مدرنیست ایرانی تأثیر گذاشته‌اند. این پژوهش از دیدگاه فلسفه وجودی مارتین هایدگر بهره می‌گیرد؛ فیلسوفی که تأثیری عمیق بر ادبیات مدرنیستی و تحلیل‌های اگزیستانسیالیستی گذاشته است. مفاهیم هایدگر، به‌ویژه درزمینهٔ اضطراب وجودی و مواجهه انسان با مرگ، چارچوب نظری این پژوهش را شکل می‌دهند. در این تحلیل، صحنه‌های کلیدی اکفراسیس در بوف کور، به‌عنوان نقاط تمرکز انتخاب‌شده‌اند تا نشان داده شود که چگونه هدایت با این تکنیک، بحران‌های فلسفی و روان‌شناختی شخصیت اصلی را تصویر می‌کند.

نوآوری پژوهش

بوف کور اثری است که تاکنون از زوایای مختلفی بررسی‌شده است. بااین‌حال، رویکرد ترکیبی این مقاله که بر تحلیل اکفراسیس و فلسفه هایدگر متمرکز است، نگاهی تازه به این اثر ارائه می‌دهد. این پژوهش علاوه بر بررسی همخوانی‌های مفهومی میان هدایت و هایدگر، به تفاوت‌های بنیادین میان آن‌ها نیز می‌پردازد و نشان می‌دهد که هدایت نه صرفاً وام‌دار فلسفه هایدگر، بلکه خالق خوانشی منحصربه‌فرد از بحران‌های وجودی است. این بررسی ضمن آشکارساختن روایت بصری و نمادین هدایت از اضطراب وجودی، مرگ و زمانمندی، بوف کور را در نقطه تلاقی ادبیات مدرنیستی فارسی و فلسفه اگزیستانسیالیستی غربی قرار می‌دهد.

 

2.       مرور ادبیات

از زمان انتشار بوف کور در سال ۱۹۳۷، این اثر همواره موردتوجه پژوهشگران و منتقدان ادبی قرار گرفته است. بسیاری از این پژوهش‌ها به تحلیل جنبه‌های مختلف رمان پرداخته و بر پیچیدگی‌های سبکی، نمادگرایی، تأثیرات فرهنگی و ارتباط آن با فلسفه‌های مدرن تمرکز داشته‌اند. نویسندگان این مقالات بر این باورند که رمان بوف کور عمدتاً به دلیل استفاده از سبک‌های مدرن در روایت و تکنیک‌های پیچیده در بیان درونیات شخصیت اصلی شناخته می‌شود. عمده مطالعات انجام‌شده شامل تحلیل‌های نظری، بینامتنی²⁹، سبک‌شناسی و مفاهیم فلسفی مرتبط با مرگ و پوچی³⁰ هستند.

 جدول شماره (۱) شامل برخی از مقالات مرتبط با موضوع این پژوهش است که به تحلیل جنبه‌های مختلف بوف کور پرداخته‌اند.

جدول شماره (۱) مروری بر ادبیات تحقیق

عنوان مقاله	خلاصه	نویسندگان
پرده‌برداری از ناامیدی وجودی: مطالعه کی‌یرکگوردی در مورد خشم، رنج و مرگ در بوف کور هدایت	این تحقیق با استفاده از فلسفه وجودی کی‌یرکگورد، به بررسی عواطف انسانی و احساس ناامیدی در بوف کور می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه درد و رنج می‌تواند منجر به انزوا و بحران وجودی شود.	یاسمین، س. اقبال، آی. عباس، ن؛ و نورین، م. (۲۰۲۴)
تأثیر عناصر معماری بر فضاسازی در داستان‌های سورئالیستی ایرانی: مطالعه موردی بوف کور و شاهزاده احتجاب	این مقاله به بررسی تأثیر عناصر معماری بر ایجاد جو در داستان‌های سورئالیستی می‌پردازد و نقش این عناصر در شکل‌دهی به جو داستان بوف کور را تحلیل می‌کند.	تامرآبادی، م. ح. حیدری تامرآبادی، س؛ و وزیری، وی. (۲۰۲۴)
بررسی تطبیقی مفهوم زمان در بوف کور و اقتباس سینمایی آن بر اساس دیدگاه هانری برگسون و ژیل دلوز	این تحقیق به بررسی مفهوم زمان کیفی در بوف کور و اقتباس سینمایی آن بر اساس نظریات برگزون و دلوز می‌پردازد و شباهت‌ها و تفاوت‌های بین دو رسانه را تحلیل می‌کند.	حیدری آبکنار، گ. صلاحی، ع؛ و اکبری بیرق، ح. (۲۰۲۴)
مطالعهٔ تطبیقی پوچی و شیءوارگی در دو رمان بیگانه اثر آلبرکامو و بوف کور اثر صادق هدایت	این مقاله به مقایسه مفاهیم پوچی و شیءوارگی در آثار کامو و هدایت پرداخته و نتیجه‌گیری می‌کند که بوف کور بیشتر در وضعیت شیءوارگی قابل‌تحلیل است.	آذر حسینی فاطمی، مصطفی مرادی مقدم و مژگان یحیی‌زاده، ۱۳۹۲
بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور	پژوهش به بررسی تأثیر نگارگری ایرانی بر ساختار بوف کور پرداخته و ویژگی‌های آن را تحلیل می‌کند.	حسام کشاورز و علی‌اصغر فهیمی‌فر، ۱۳۹۵
خوانش لاکانی روان‌پریشی رمان بوف کور	مقاله‌ای که راوی بوف کور را به‌عنوان سوژه‌ای روان‌پریش معرفی کرده و تأثیرات اجتماعی بر او را بررسی می‌کند.	فاطمه حیدری و میثم فرد، ۱۳۹۳
خوانش بینامتنی پیکر فرهاد و بوف کور	این تحقیق وجوه مشترک بین پیکر فرهاد و بوف کور را بررسی کرده و تأثیرپذیری عباس معروفی از هدایت را نشان می‌دهد.	بیتا دارابی، فاطمه حیدری و بهناز امانی، ۱۳۹۲
بررسی و مقایسهٔ دو تصویر در بوف کور و طوطی نامه	مقاله‌ای که تأثیر طوطی‌نامه بر بوف کور را تحلیل کرده و ایده «پیرمرد و دختر» را مورد بررسی قرار می‌دهد.	احمد خاتمی و محسن نصیری، ۱۳۹۲
راوی بوف کور، رانهٔ مرگ و شکاف در نظم نمادین	این مقاله به بررسی رانهٔ مرگ در بوف کور پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه نظم نمادین تحت‌تأثیر قرار گرفته است.	مجید جلاله وند آلکامی، ۱۳۹۴
بوف کور؛ متن معطوف به قدرت خوانش فوکویی بوف کور	مقاله‌ای که با استفاده از نظریه قدرت فوکو، تأثیر گفتمان غالب بر هدایت را تحلیل می‌کند.	سهراب طاوسی، ۱۳۹۲

 

باوجود مطالعات متعدد درباره بوف کور، همچنان برخی کاستی‌ها در تحلیل این اثر وجود دارد که این پژوهش در پی رفع بخشی از آن‌هاست:

·       در بیشتر پژوهش‌های قبلی، ارتباط میان زیبایی‌شناسی بصری و مضامین فلسفی بوف کور کمتر موردتوجه قرار گرفته است.

·       تأثیر تکنیک اکفراسیس در روایت و ساختار فلسفی متن تاکنون تحلیل دقیقی نداشته است.

·       بررسی‌های تطبیقی میان فلسفه هایدگر و رویکرد هدایت به بحران‌های وجودی عمدتاً کلی بوده‌اند و نیاز به بررسی جزئی‌تر دارند.

درنهایت، این مقاله قصد دارد با بررسی دقیق‌تر ابعاد زیبایی‌شناختی و فلسفی بوف کور، زمینه‌ای برای فهم عمیق‌تر این اثر کلاسیک فراهم کند و به گفتمان ادبیات مدرن ایران افزوده شود.

 

3.       مبانی نظری و روش‌شناسی

این پژوهش با هدف تحلیل فلسفی - ادبی رمان بوف کور اثر صادق هدایت، رویکردی کیفی و بین‌رشته‌ای را در پیش گرفته است. این رویکرد از ترکیب تحلیل محتوای انتقادی³¹ و تطبیق نظری³² بهره می‌برد تا ارتباط میان تکنیک اکفراسیس و مفاهیم فلسفه وجودی هایدگر روشن شود. تمرکز بر تحلیل صحنه‌های کلیدی، امکان درک بهتری از کاربردهای فلسفی و زیبایی‌شناختی این تکنیک را فراهم می‌کند.

برای تحلیل متن رمان، نسخه دست‌نویس بوف کور (هدایت، ۱۳۱۵) به‌عنوان منبع اصلی انتخاب‌شده است. دلیل این انتخاب، حفظ اصالت متن است. نسخه‌های دست‌نویس غالباً جزئیات و سبک نگارشی نویسنده را حفظ می‌کنند که ممکن است در نسخه‌های چاپی تغییر کرده باشد. علاوه بر این، بررسی این نسخه دست‌نویس امکان فهم دقیق‌تر از نیت نویسنده و تکنیک‌های ادبی و مفاهیم فلسفی هدایت را فراهم می‌کند (هفرنان، ۲۰۰۴).

این پژوهش بر مفاهیم کلیدی فلسفه هایدگر متمرکز است که در تحلیل رمان بوف کور به‌عنوان ابزار تحلیلی استفاده‌شده‌اند. اولین مفهوم کلیدی، «دازاین» است که در فلسفه مارتین هایدگر به معنای «وجود» یا «بودن در آنجا» است. این مفهوم به طور خاص به حالت وجودی انسان‌ها اشاره دارد و به بررسی رابطه انسان با جهان و خود می‌پردازد. در بوف کور، شخصیت اصلی با بحران‌های هستی‌شناختی مواجه است و در تلاش است تا معنای هستی خود را کشف کند که این بحران در صحنه‌هایی مانند تأمل در مرگ زن اثیری یا نقاشی چهره او به‌خوبی بازتاب می‌یابد. مفهوم دازاین در فلسفه هایدگر به ما کمک می‌کند تا بهتر بفهمیم که چگونه آگاهی از وجود و مرگ بر زندگی انسانی تأثیر می‌گذارد. این مفهوم ما را دعوت می‌کند تا با واقعیت‌های وجودی خود روبرو شویم و انتخاب‌هایی اصیل بر اساس خود واقعی‌مان انجام دهیم.

«هستی برای مرگ» یکی دیگر از مفاهیم هایدگر است که در بوف کور به طور مداوم در ذهن راوی منعطف می‌شود. مرگ نه‌تنها پایان اجتناب‌ناپذیر، بلکه فرصتی برای درک اصالت هستی است که در بسیاری از تصاویر رمان، مانند جسد زن و نور شمع، تجسم می‌یابد. مفهوم «بودن به‌سوی مرگ» هایدگر ما را دعوت می‌کند تا با فناپذیری خود روبرو شویم تا وجودمان غنی‌تر شود.

«بیگانگی» یا «غریبگی» یکی دیگر از مفاهیم کلیدی در فلسفه مارتین هایدگر است که به بررسی احساس عدم تعلق و آشنایی در وجود انسانی می‌پردازد. این مفهوم به طور خاص در اثر معروف هایدگر، هستی و زمان ³³، موردبحث قرار گرفته و به بررسی چگونگی تأثیر این احساس بر زندگی و وجود انسان می‌پردازد. احساسی که انسان در مواجهه با خود و جهان بیگانه می‌یابد. این حس در بوف کور از طریق فضاهایی مانند خانه مه‌آلود و سایه‌های لرزان به تصویر کشیده شده است (دریفوس، ۲۰۰۵)

«اضطراب» در فلسفه هایدگر، یکی از حالات بنیادین دازاین است که انسان را به خودآگاهی از هستی خود می‌رساند. این اضطراب ناشی از رویارویی با بی‌معنایی جهان، عدم قطعیت هستی و آگاهی از فناپذیری است. هایدگر اضطراب را از ترس متمایز می‌کند؛ ترس به چیز مشخصی اشاره دارد، درحالی‌که اضطراب مبهم و فراگیر است و ما را با «هیچ» روبه‌رو می‌کند (مولهال، ۲۰۰۵). در رمان، اضطراب وجودی راوی در بسیاری از صحنه‌ها مشهود است:

·       سایه‌های بی‌سر: سایه‌هایی که بر دیوار می‌افتند و سر ندارند بازتاب حس گم‌گشتگی و بی‌هویتی راوی است. سایه‌ها نمایشی از بحران هویت و اضطراب نویسنده در مواجهه با جهانی هستند که برای او بی‌معناست.

·       مه و فضای گوتیک خانه: مه که همواره محیط خانه را احاطه کرده، بازتابی از اضطراب فلسفی راوی است. این مه فضای نامشخص و ابهام‌آمیزی ایجاد می‌کند که احساس بیگانگی او را تقویت می‌کند.

·       نور لرزان شمع: در صحنه‌ای که چهره زن اثیری در نور شمع توصیف می‌شود، لرزش نور شمع نمادی از ناپایداری هستی است.

درنهایت، مفهوم «زمانمندی» که به بررسی رابطه انسان با زمان و وجود می‌پردازد نیز مورد توجه قرار گرفته است. زمانمندی یعنی تجربه زمان به‌عنوان یک جریان که گذشته، حال و آینده را به هم پیوند می‌دهد. هایدگر بر این باور است که انسان‌ها نه‌تنها موجوداتی زمانی هستند؛ بلکه موجوداتی تاریخی نیز هستند که به واسطه تجربیات گذشته و انتظارات آینده وجود خود را شکل می‌دهند. (بلاتنر، ۲۰۰۵)

مبانی نظری اکفراسیس

در این پژوهش، اکفراسیس به‌عنوان ابزاری برای بازنمایی مفاهیم فلسفی در بوف کور اثر صادق هدایت مورد بررسی قرار گرفته است. اکفراسیس به توصیف بصری اشیا و صحنه‌ها اشاره دارد که فراتر از بازنمایی صرف، به بازتاب ذهنیت و عواطف شخصیت‌ها می‌پردازد. این مفهوم که ریشه در ادبیات کلاسیک یونان دارد، در اصل ابزاری بلاغی برای برقراری پیوند میان زبان و تصویر بود و در متونی همچون ایلیاد و ادیسه هومر به‌کاررفته است. اکفراسیس از دوره‌های باستانی تا مدرنیسم تحولی چشمگیر داشته است. در دوره یونان باستان و رنسانس، اکفراسیس عمدتاً ابزاری برای توصیف آثار هنری یا صحنه‌های تاریخی بود؛ اما در دوران مدرنیسم، اکفراسیس به ابزاری برای کاوش در لایه‌های پیچیده‌تر معنایی تبدیل شد، جایی که توصیفات بصری و مفاهیم فلسفی در کنار هم قرار گرفتند. اکفراسیس فراتر از توصیف صرف بصری، به‌عنوان پلی میان ادبیات و هنرهای تجسمی عمل می‌کند و سه بعد اصلی دارد:

·       زیبایی‌شناسی و تجربه حسی: توصیفات اکفراسیس از طریق جزئیات دقیق، تجربه‌ای مشابه مواجهه با اثر هنری را برای مخاطب شبیه‌سازی می‌کنند. این ویژگی باعث برانگیختن واکنش‌های حسی و عاطفی در خواننده می‌شود (چترجی، وارطانیان ۲۰۱۶).

·       پیوند میان زبان و تصویر: اکفراسیس مرز میان کلام و تصویر را محو کرده و به بازنمایی مفاهیم انتزاعی یا ناگفتنی کمک می‌کند. در ادبیات مدرنیستی، نویسندگانی مانند ویرجینیا وولف از این تکنیک برای خلق لحظات تأملی بهره برده‌اند (میچل، ۱۹۹۴).

·       ابعاد فلسفی و روان‌شناختی: اکفراسیس می‌تواند بازتاب‌دهنده حالات ذهنی شخصیت‌ها و مفاهیم فلسفی باشد. این ویژگی در آثاری که به بحران‌های وجودی یا زوال روانی می‌پردازند، کاربرد برجسته‌ای دارد (هفرنان، ۲۰۰۴).

انواع اکفراسیس

اکفراسیس انواع مختلفی دارد که هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند:

·       اکفراسیس توصیفی: شامل توصیف دقیق یک اثر هنری با تمرکز بر ویژگی‌های فیزیکی آن است. هدف ایجاد یک تصویر ذهنی واضح از اثر هنری در ذهن خواننده است.

·       اکفراسیس تفسیری: فراتر از توصیف صرف است تا تفسیری از معنای اثر هنری ارائه دهد. نویسنده ممکن است نیت هنرمند، زمینه تاریخی و فرهنگی اثر یا اهمیت روانی آن را بررسی کند.

·       اکفراسیس متحول‌کننده: شامل تبدیل اثر هنری به شکل جدیدی از هنر است. نویسنده ممکن است اثر هنری را دوباره به‌عنوان یک شعر، یک داستان کوتاه یا یک قطعه موسیقی تصور کند.

نقش اکفراسیس در بوف کور

در ادبیات فارسی، سنت تصویرسازی زبانی، به‌ویژه در اشعار کلاسیک مانند حافظ و نظامی، نقش مهمی در بازنمایی زیبایی‌های بصری و احساسی ایفا کرده است. در دوره مدرن، نویسندگانی مانند صادق هدایت این سنت را با عناصر مدرنیستی ترکیب کرده و از اکفراسیس برای خلق روایت‌هایی چندلایه استفاده کرده‌اند. اکفراسیس در ادبیات مدرنیستی، ازجمله در بوف کور، مرز میان زبان، تصویر و معنا را محو کرده و تجربه‌ای هم‌زمان حسی، عاطفی و فلسفی برای مخاطب فراهم می‌کند. این تکنیک به‌عنوان ابزاری برای تلفیق زیبایی‌شناسی و فلسفه عمل کرده و امکان انتقال مفاهیم پیچیده را از طریق زبان فراهم می‌آورد. هدایت در بوف کور از انواع تکنیک‌های اکفراسیس برای ایجاد حس اضطراب و ناامیدی استفاده می‌کند. راوی با تمرکز بر توصیف دقیق نقاشی‌ها، مجسمه‌ها و سایر اشکال هنری، خواننده را به مشارکت در یک تجربه زیبایی‌شناختی مشترک دعوت می‌کند. بااین‌حال، این تجربه مشترک اغلب با احساس بیگانگی و سرگردانی همراه است (میلانی و همکاران، ۲۰۰۴). این پژوهش از چند رویکرد تحلیلی استفاده کرده است. اولین رویکرد تحلیل محتوای متنی است که در آن هر صحنه اکفراسیس به‌صورت جداگانه تحلیل‌شده و عناصر زبانی، تصویری و توصیفی آن استخراج شده‌اند. همچنین رویکرد بین‌رشته‌ای با ترکیب فلسفه، ادبیات و زیبایی‌شناسی پیوند میان تکنیک اکفراسیس و مفاهیم وجودی را بررسی کرده است. این ترکیب به طور مؤثر نشان داده است که چگونه هدایت از مفاهیم فلسفی هایدگر به‌عنوان ابزارهایی برای انتقال پیچیدگی‌های روان‌شناختی شخصیت‌های خود بهره برده است. علاوه بر تصویرپردازی‌های نمادین، نثر هدایت نیز نقش مهمی در ایجاد فضای فلسفی اثر دارد. جملات کوتاه، تکرار وسواس‌گونه برخی واژگان و استفاده از توصیف‌های تودرتو احساس گم‌گشتگی و بیگانگی را تقویت می‌کند. تکرار برخی عبارات مانند «در زندگی من فقط یک حادثه رخ‌داده است»، حس جبرگرایی و بازتاب اضطراب وجودی راوی را نمایان می‌کند.

شواهد از زندگی و آثار هدایت

صادق هدایت (۱۹۰۶-۱۹۵۱) یکی از برجسته‌ترین نویسندگان و شاعران مدرن ایرانی است که به‌ویژه به خاطر رمان بوف کور شناخته می‌شود. او در تهران به دنیا آمد و تحصیلات خود را در رشته‌های مهندسی و ادبیات در ایران و اروپا ادامه داد. زندگی هدایت تحت‌تأثیر وقایع اجتماعی و سیاسی زمانه‌اش، به‌ویژه جنگ جهانی دوم و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی، قرار داشت. این تجربیات، به‌ویژه احساس انزوا و بیگانگی، در آثار او به‌وضوح مشهود است.

زندگی شخصی و تأثیرات اجتماعی

هدایت در خانواده‌ای فرهنگی به دنیا آمد و از کودکی با ادبیات آشنا شد. او در جوانی به فرانسه سفر کرد و تحت‌تأثیر ادبیات مدرن غربی، به‌ویژه آثار نویسندگانی چون مارسل پروست و جیمز جویس قرار گرفت. این تأثیرات باعث شد تا هدایت سبک نوشتاری خاص خود را شکل دهد که شامل توصیف‌های عمیق روان‌شناختی و فلسفی است. زندگی شخصی هدایت نیز با چالش‌هایی همراه بود. او با مشکلات روحی و روانی مواجه بود که به ناامیدی و افسردگی او دامن می‌زد. این احساسات در آثارش، به‌ویژه در بوف کور، به‌وضوح قابل‌مشاهده است. هدایت در سال ۱۹۵۱ به زندگی خود پایان داد. این اقدام خودکشی او باعث ایجاد بحث‌های زیادی دربارهٔ تأثیرات روحی و اجتماعی بر نویسندگان شد.

آثار ادبی

هدایت با نوشتن داستان‌ها، رمان‌ها و مقالات مختلف، تأثیر عمیقی بر ادبیات فارسی گذاشت. بوف کور یکی از مهم‌ترین آثار اوست که به‌عنوان یک نمونه برجسته از مدرنیسم ایرانی شناخته می‌شود. این رمان با استفاده از تکنیک‌های نوین روایی، مانند اکفراسیس و توصیف‌های عمیق روان‌شناختی، به بررسی مضامین وجودی، انزوا و مرگ می‌پردازد. از دیگر آثار مهم هدایت می‌توان به «سه قطره خون»، «زنده‌به‌گور» و مجموعه داستان‌های کوتاه اشاره کرد. هر یک از این آثار نشان‌دهندهٔ نبوغ ادبی هدایت و توانایی او در بازنمایی احساسات انسانی پیچیده است.

تأثیر فلسفی

هدایت نه‌تنها تحت‌تأثیر ادبیات غرب قرار داشت؛ بلکه مفاهیم فلسفی نیز بر آثار او تأثیر گذاشتند. او با استفاده از فلسفه‌های وجودی، به‌ویژه نظریات مارتین هایدگر، به بررسی بحران‌های وجودی شخصیت‌هایش پرداخت. این پیوند میان ادبیات و فلسفه، بُعد جدیدی به آثار او بخشید و موجب شد تا بوف کور نه‌تنها یک رمان بلکه یک اثر فلسفی نیز محسوب شود. در نهایت، صادق هدایت با زندگی پرچالش خود و آثار عمیقش، نقشی اساسی در شکل‌دهی به ادبیات مدرن فارسی ایفا کرد. آثار او همچنان موردمطالعه و تحلیل قرار می‌گیرند و تأثیراتش بر نسل‌های بعد از خود ادامه دارد.

خلاصه رمان بوف کور

رمان بوف کور داستانی پیچیده و سورئال است که حول محور یک راوی ناشناس می‌چرخد. داستان به دو بخش تقسیم می‌شود که هر دو با مضامین روان‌شناختی و فلسفی عمیق همراه است.

بخش اول: راوی داستان، یک هنرمند گوشه‌گیر است که در انزوای کامل زندگی می‌کند. او در خانه‌ای دورافتاده ساکن است و به نقاشی روی قلمدان مشغول است. زندگی یکنواخت و ملال‌آوری دارد. او مدام صحنه‌ای عجیب و نمادین از یک پیرمرد زیر درخت سرو و زنی اثیری با گل نیلوفر در دست می‌کشد. روزی این زن اثیری وارد زندگی او می‌شود و راوی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ اما زن به‌سرعت از زندگی او ناپدید می‌شود و همین امر راوی را به بحرانی روانی می‌کشاند. او در تلاش برای بازسازی آن تجربه، به اعتیاد و الکل پناه می‌برد و در خاطرات و تخیلات خود غرق می‌شود.

بخش دوم: راوی که اکنون در وضعیتی عجیب و مبهم قرار دارد، به گذشته بازمی‌گردد و تجربیات کودکی و خانواده‌اش را بازگو می‌کند. در این بخش، روایت راوی از ازدواجش با زنی که از او متنفر است و خیانت‌های او پرداخته می‌شود. او سرانجام همسرش را می‌کشد و بدنش را مثله کرده و با خود به جایی دور می‌برد تا دفن کند. در خلال این اتفاقات، راوی با کالسکه‌چی اسرارآمیزی مواجه می‌شود که انگار نشانه‌ای از سرنوشت یا مرگ است. در نهایت، بوف کور نه‌تنها یک داستان درباره عشق و فقدان است؛ بلکه به عمق بحران‌های وجودی انسان مدرن می‌پردازد. برداشت هدایت از اضطراب و مرگ، برخلاف فلسفه هایدگر، به فروپاشی روانی منجر می‌شود که این تمایز بنیادین باعث شده که بوف کور به اثری منحصربه‌فرد در ادبیات مدرنیستی ایران تبدیل شود.

 

4.       یافته‌های تحقیق

 در این پژوهش، برای تحلیل رمان بوف کور اثر صادق هدایت و بررسی مفاهیم فلسفی آن از دیدگاه مارتین هایدگر، از یک روش دسته‌بندی ساختاری استفاده می‌شود. روش دسته‌بندی به‌کاررفته در این پژوهش بر اساس چهار مفهوم کلیدی فلسفه هایدگر طراحی شده است که در متن رمان بوف کور به‌وضوح قابل‌مشاهده هستند.

 مفهوم «دازاین»

الف) توصیف زن اثیری و مرگ او

یکی از صحنه‌های کلیدی در رمان بوف کور که مفهوم «دازاین» را به‌خوبی نمایان می‌کند، توصیف زن اثیری و تأمل راوی بر مرگ او است. این زن که نمادی از زیبایی، کمال و معنای گمشده زندگی است، به طور ناگهانی وارد زندگی راوی می‌شود و سپس از دست می‌رود. این فقدان، راوی را به بحرانی وجودی می‌کشاند که در آن با پرسش‌هایی بنیادین درباره هستی خود مواجه می‌شود.

«زن اثیری روی تخت دراز کشیده بود... چهره‌اش آرام و بی‌حرکت بود، گویی از جنس نور ساخته شده بود؛ اما این آرامش، مرا به وحشتی بی‌پایان فروبرد. احساس کردم که چیزی از من جدا شده است، چیزی که دیگر هرگز باز نخواهد گشت.» (بوف کور، ص. ۳۹)

اکفراسیس: هدایت در این صحنه با استفاده از تکنیک اکفراسیس، تصویری زنده و نمادین از زن اثیری خلق می‌کند. توصیف دقیق چهره او به‌عنوان «از جنس نور»، فضایی متافیزیکی ایجاد می‌کند که فراتر از واقعیت فیزیکی است. این تصویر نه‌تنها زیبایی بصری را منتقل می‌کند؛ بلکه احساسات عمیق راوی، ازجمله اضطراب و گم‌گشتگی را به خواننده منتقل می‌کند. اکفراسیس در اینجا نه صرفاً ابزاری برای توصیف یک شخصیت بلکه وسیله‌ای برای بازنمایی وضعیت وجودی راوی است. هدایت با ترکیب جزئیات بصری و عاطفی، تجربه‌ای چندلایه خلق کرده که خواننده را به تأمل درباره معنای زندگی و مرگ دعوت می‌کند.

تحلیل: در فلسفه هایدگر، دازاین به معنای «بودن در جهان» است و نشان‌دهنده آگاهی انسان از وجود خود و رابطه‌اش با جهان پیرامون است. یکی از ویژگی‌های کلیدی دازاین، آگاهی از فناپذیری³⁴ است که انسان را به تفکر درباره معنای زندگی سوق می‌دهد. هایدگر در هستی و زمان بیان می‌کند:

«مرگ، امکان نهایی دازاین است؛ امکانی که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را برای دیگری انجام دهد»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 294)

در صحنه موردنظر، مرگ زن اثیری به‌عنوان نمادی از فناپذیری انسان عمل می‌کند. فقدان او، راوی را با واقعیت مرگ و ناپایداری هستی مواجه می‌سازد. این مواجهه باعث می‌شود تا او به جستجوی معنا بپردازد؛ اما برخلاف آنچه هایدگر «اصالت³⁵» می‌نامد، این جستجو برای راوی تنها به اضطراب و گم‌گشتگی بیشتر منجر می‌شود.

ب) زندگی روزمره در انزوا

یکی دیگر از صحنه‌های مهم که مفهوم دازاین را نمایان می‌کند، توصیف زندگی روزمره راوی در انزوای کامل است. او در خانه‌ای دورافتاده زندگی می‌کند و به نقاشی مشغول است. این فعالیت‌ها هرچند ظاهراً خلاقانه هستند، اما نتوانسته‌اند او را از احساس بی‌معنایی نجات دهند.

«روزها مانند سایه‌ها بر من گذر می‌کنند... هیچ‌چیز جز سکوت و تنهایی نیست.» (بوف کور، ص. ۲۴)

اکفراسیس: توصیف فضای خانه و سکوت آن حس گم‌گشتگی و عدم تعلق او به جهان بیرونی را تقویت می‌کند. این فضاها نمایانگر دازاین هستند؛ چراکه نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی هستند که در آن هیچ ارتباط واقعی با دیگران ندارد.

تحلیل: در فلسفه هایدگر، دازاین نه‌تنها به معنای بودن در جهان بلکه شامل آگاهی از خود و ارتباطات انسانی نیز هست. احساس انزوا و بیگانگی شخصیت اصلی در این صحنه، نشان‌دهندهٔ عدم توانایی او در برقراری ارتباط واقعی با دیگران و همچنین گسست او از دنیای بیرون است. هایدگر بیان می‌کند:

«درک وجود خود مستلزم مواجهه با دیگران است»

(Heidegger, 1927/1962, p. 121)

در اینجا، عدم ارتباط واقعی با دیگران باعث ایجاد حس تنهایی عمیق‌تر در شخصیت اصلی شده و او را به سمت بحران وجودی سوق می‌دهد.

ج) خاطرات کودکی

بازگشت به خاطرات کودکی یکی دیگر از صحنه‌های مهم است که مفهوم دازاین را نمایان می‌کند. راوی با یادآوری تجربیات گذشته‌اش تلاش می‌کند تا معنای هویت خود را کشف کند.

«خاطرات کودکی همیشه مانند سایه‌ای بر سر من سنگینی کرده‌اند... هیچ‌گاه نتوانسته‌ام فراموش کنم.»

(بوف کور، ص. ۵۰)

اکفراسیس: هدایت با توصیف جزئیات دقیق از خاطرات کودکی، احساسات پیچیده‌ای؛ مانند عشق و نفرت را منتقل می‌کند. این توصیفات نه‌تنها نشان‌دهندهٔ دازاین هستند؛ بلکه همچنین بر اهمیت تجربیات گذشته در شکل‌دهی هویت فرد تأکید دارند

تحلیل: هایدگر بر اهمیت گذشته در شکل‌دهی هویت فرد تأکید دارد و بیان می‌کند:

«ما تنها موجوداتی هستیم که قادر به یادآوری گذشته خود هستیم»

(Heidegger, 1927/1962, p. 199)

در این صحنه، خاطرات کودکی نه‌تنها نمایانگر هویت فرد هستند؛ بلکه همچنین نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق میان گذشته و حال شخصیت اصلی‌اند.

صحنه‌های تحلیل‌شده نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی در بوف کور هستند که همگی بر مفهوم دازاین تأکید دارند. هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس توانسته است احساسات عمیق انسانی و بحران‌های وجودی شخصیت خود را به تصویر بکشد.

 

مفهوم «بیگانگی» یا «غریبگی»

الف) توصیف زندگی روزمره در انزوا

یکی از صحنه‌های مهم که مفهوم بیگانگی را در بوف کور نمایان می‌کند، توصیف زندگی روزمره راوی در انزوای کامل است. او در خانه‌ای دورافتاده و تاریک زندگی می‌کند و به نقاشی مشغول است. این فعالیت‌ها هرچند ظاهراً خلاقانه هستند، اما نتوانسته‌اند او را از احساس بی‌معنایی و تنهایی نجات دهند.

«روزها مانند سایه‌ها بر من گذر می‌کنند... هیچ‌چیز جز سکوت و تنهایی نیست.»

 (بوف کور، ص. ۲۴)

اکفراسیس: هدایت با توصیف فضای خانه و سکوت آن، حس گم‌گشتگی و عدم تعلق راوی به جهان بیرونی را تقویت می‌کند. این فضاها نمایانگر بیگانگی هستند؛ چراکه نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی هستند که در آن هیچ ارتباط واقعی با دیگران ندارد. توصیف‌های دقیق از جزئیات محیط، مانند دیوارهای کثیف و نور کم‌سوی اتاق، احساس انزوا و سرخوردگی راوی را به‌خوبی منتقل می‌کند.

تحلیل: در فلسفه هایدگر، بیگانگی به معنای احساس عدم تعلق و جدایی انسان از خود و دیگران است. هایدگر در هستی و زمان بیان می‌کند:

«وجود انسانی به طور بنیادی اجتماعی است، اما این وجود اجتماعی می‌تواند به جدایی و بیگانگی منجر شود» (Heidegger, 1927/1962, p. 121)

در اینجا، عدم ارتباط واقعی با دیگران باعث ایجاد حس تنهایی عمیق‌تر در شخصیت اصلی شده و او را به سمت بحران وجودی سوق می‌دهد. این بیگانگی نه‌تنها به احساس انزوا بلکه به ناتوانی او در برقراری ارتباط با دنیای بیرون نیز اشاره دارد.

ب) تأملات درباره هویت

صحنه‌های دیگری که به تأملات راوی درباره هویت خود مربوط می‌شوند نیز مفهوم بیگانگی را نمایان می‌کنند. راوی در تلاش برای شناخت خود و هویت واقعی‌اش، به بررسی تجربیات گذشته‌اش می‌پردازد.

«من کیستم؟ آیا من همان کسی هستم که در آینه می‌بینم؟ یا فقط سایه‌ای از خودم هستم؟» (بوف کور، ص. ۱۰۰)

اکفراسیس: هدایت تصویر ذهنی راوی را از خود به تصویر می‌کشد. توصیف دقیق از آینه و چهره‌ای که در آن منعکس شده است، حس گم‌گشتگی و عدم هویت او را تقویت می‌کند. این تصویر نه‌تنها نشان‌دهندهٔ بحران هویت شخصیت اصلی است؛ بلکه همچنین بر احساس بیگانگی او نسبت به خود تأکید دارد.

تحلیل: هایدگر در بررسی دازاین بیان می‌کند:

«آگاهی از خود یکی از ارکان وجود انسانی است، اما این آگاهی می‌تواند منجر به بحران هویت شود»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 197)

در اینجا، تأملات راوی درباره هویت خود نشان‌دهندهٔ جدایی او از خود واقعی‌اش است. این بیگانگی نه‌تنها ناشی از عدم ارتباط با دیگران بلکه ناشی از ناتوانی او در شناخت هویت واقعی‌اش نیز هست.

ج) سایه‌ها و نمادهای بیگانگی

صحنه‌هایی که شامل توصیف سایه‌ها و نمادهای غریبگی هستند نیز بر مفهوم بیگانگی تأکید دارند. سایه‌ها در رمان به‌عنوان نمادهایی از عدم وجود واقعی شخصیت‌ها عمل می‌کنند.

«سایه‌هایی که بر دیوار می‌افتند و سر ندارند... گویی هیچ‌گاه وجود نداشته‌اند.» (بوف کور، ص. ۷۵)

اکفراسیس: توصیف سایه‌های بدون سر نشان‌دهندهٔ فقدان هویت و وجود شخصیت‌هاست. این تصویر نه‌تنها حس گم‌گشتگی راوی را تقویت می‌کند؛ بلکه همچنین بر احساس بیگانگی عمیق او نسبت به دنیای اطرافش تأکید دارد.

تحلیل: هایدگر بر اهمیت وجود واقعی انسان تأکید دارد و بیان می‌کند:

«بیگانگی زمانی رخ می‌دهد که انسان نتواند خود را با واقعیت‌های هستی پیوند دهد»

(Heidegger, 1927/1962, p. 213)

در اینجا، سایه‌ها نمایانگر جدایی انسان از واقعیت‌های زندگی هستند. این تصویر نشان‌دهندهٔ بحران وجودی شخصیت اصلی است که نمی‌تواند ارتباط معناداری با دنیای اطرافش برقرار کند.

صحنه‌های تحلیل‌شده نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی در بوف کور هستند که همگی بر مفهوم بیگانگی تأکید دارند. هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس توانسته است احساسات عمیق انسانی و بحران‌های وجودی شخصیت خود را به تصویر بکشد.

 

مفهوم «هستی برای مرگ»

الف) تأملات راوی درباره مرگ

یکی از صحنه‌های کلیدی در بوف کور که مفهوم «هستی برای مرگ» را به‌خوبی نمایان می‌کند، تأملات راوی درباره مرگ و فناپذیری است. راوی در این صحنه‌ها به واقعیت مرگ و تأثیر آن بر زندگی‌اش می‌پردازد و این مواجهه او را به تفکر عمیق‌تری درباره زندگی و معنای آن سوق می‌دهد.

«مرگ همیشه در کنار من است... گویی هر لحظه می‌تواند به من نزدیک‌تر شود. آیا من آماده‌ام که با آن روبرو شوم؟» (بوف کور، ص. ۱۲۰)

اکفراسیس: هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس، فضایی تاریک و وهم‌آلود ایجاد می‌کند که احساسات راوی را به‌خوبی منتقل می‌کند. توصیف مرگ به‌عنوان یک موجود زنده و نزدیک، حس اضطراب و ترس از فناپذیری را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند. این تصویر نه‌تنها نشان‌دهندهٔ واقعیت مرگ است؛ بلکه بر ضرورت مواجهه با آن تأکید دارد.

تحلیل: در فلسفه هایدگر، مفهوم «هستی برای مرگ» به معنای آگاهی انسان از فناپذیری خود و تأثیر آن بر زندگی‌اش است. هایدگر در هستی و زمان بیان می‌کند:

«آگاهی از مرگ، دازاین را به سمت اصالت سوق می‌دهد»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 294)

در صحنه موردنظر، تأملات راوی درباره مرگ به‌عنوان یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر عمل می‌کند. این مواجهه باعث می‌شود تا او به جستجوی معنا بپردازد و تلاش کند تا زندگی خود را با توجه به این واقعیت شکل دهد؛ اما برخلاف آنچه هایدگر بیان می‌کند، این جستجو برای راوی تنها به اضطراب و سردرگمی بیشتر منجر می‌شود.

ب) مرگ زن اثیری

صحنه‌ای دیگر که مفهوم «هستی برای مرگ» را نمایان می‌کند، مرگ زن اثیری است که نمادی از زیبایی و کمال است. فقدان او نه‌تنها تأثیر عمیقی بر زندگی راوی دارد؛ بلکه او را با واقعیت مرگ و ناپایداری هستی مواجه می‌سازد.

«وقتی او مرد، دنیا برایم تاریک شد... هیچ‌چیز دیگر معنا نداشت.» (بوف کور، ص. ۱۱۰)

اکفراسیس: توصیف مرگ زن اثیری با جزئیات عاطفی عمیق، احساس ناامیدی و غم راوی را تقویت می‌کند. هدایت با استفاده از اکفراسیس، تصویری زنده از فقدان و اثر آن بر زندگی شخصیت اصلی خلق می‌کند.

تحلیل: هایدگر در بررسی «هستی برای مرگ» بیان می‌کند:

«مرگ نه‌تنها پایان زندگی است؛ بلکه فرصتی است برای درک اصالت وجود»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 294)

در اینجا، فقدان زن اثیری نه‌تنها نشان‌دهندهٔ فناپذیری انسان است؛ بلکه همچنین باعث ایجاد بحران وجودی در راوی می‌شود. او با این واقعیت روبرو می‌شود که زیبایی و کمال نیز نمی‌توانند از فناپذیری فرار کنند.

ج) نور شمع

صحنه‌ای دیگر که مفهوم «هستی برای مرگ» را نمایان می‌کند، توصیف نور شمع است که در فضاهای مختلف رمان تکرار می‌شود. نور شمع نمادی از زندگی و امید است که در برابر تاریکی مرگ قرار دارد.

«نور شمع مانند یک ستاره در تاریکی می‌درخشید... اما هر لحظه ممکن بود خاموش شود.» (بوف کور، ص. ۹۰)

اکفراسیس: توصیف نور شمع به‌عنوان نمادی از حیات و امید، حس ناپایداری وجود راوی را تقویت می‌کند. هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس، تصویری متضاد از زندگی و مرگ خلق کرده که خواننده را به تفکر دربارهٔ ارزش لحظات زندگی دعوت می‌کند.

تحلیل: هایدگر بر اهمیت آگاهی از فناپذیری تأکید دارد؛ او بیان می‌کند:

«آگاهی از مرگ ما را به سمت زندگی واقعی سوق می‌دهد»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 294)

در اینجا، نور شمع نمادی از آگاهی انسان از وجودش است؛ هرچند ممکن است این نور هر لحظه خاموش شود، اما آگاهی از آن باعث غنای تجربهٔ انسانی خواهد شد.

صحنه‌های تحلیل‌شده نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی در بوف کور هستند که همگی بر مفهوم «هستی برای مرگ» تأکید دارند. هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس توانسته است احساسات عمیق انسانی و بحران‌های وجودی شخصیت خود را به تصویر بکشد.

 

مفهوم «زمانمندی»

الف) تأملات راوی درباره زمان

یکی از صحنه‌های کلیدی در بوف کور که مفهوم «زمانمندی» را به‌خوبی نمایان می‌کند، تأملات راوی درباره زمان و گذر آن است. راوی در این صحنه‌ها به بررسی تجربیات گذشته و تأثیر آن بر زندگی حال خود می‌پردازد و به طور مکرر با احساساتی از قبیل حسرت و ناتوانی در فراموش‌کردن گذشته مواجه می‌شود.

«زمان برای من مانند یک رودخانه است که هر لحظه به جلو می‌رود، اما من در آن غرق شده‌ام و نمی‌توانم به عقب برگردم.» (بوف کور، ص. ۸۵)

اکفراسیس: هدایت، تصویری زنده از زمان را خلق می‌کند. توصیف زمان به‌عنوان یک رودخانه، نه‌تنها حس حرکت و تغییر را منتقل می‌کند؛ بلکه احساس گم‌گشتگی راوی را نیز تقویت می‌کند. این تصویر نشان‌دهندهٔ ناتوانی او در جدایی از گذشته و تأثیر آن بر حالش است.

تحلیل: در فلسفه هایدگر، زمانمندی به معنای تجربه زمان به‌عنوان یک جریان است که گذشته، حال و آینده را به هم پیوند می‌دهد. هایدگر در هستی و زمان بیان می‌کند:

«انسان‌ها نه‌تنها موجوداتی زمانی هستند؛ بلکه موجوداتی تاریخی نیز هستند که به واسطه تجربیات گذشته و انتظارات آینده وجود خود را شکل می‌دهند»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 412)

در اینجا، تأملات راوی درباره زمان نشان‌دهندهٔ ناتوانی او در جدایی از گذشته و تأثیر آن بر هویت و وجودش است. این ناتوانی باعث ایجاد حس ناامیدی و سردرگمی در او می‌شود.

ب) چرخه‌های تکراری

صحنه‌ای دیگر که مفهوم زمانمندی را نمایان می‌کند، توصیف چرخه‌های تکراری زندگی روزمره راوی است. او در یک‌روال یکنواخت گرفتار شده است که هیچ امیدی برای تغییر یا پیشرفت ندارد.

«هر روز همانند روز قبل است... صبح‌ها بیدار می‌شوم، نقاشی می‌کنم و شب‌ها به خواب می‌روم؛ اما هیچ‌چیز تغییر نمی‌کند.» (بوف کور، ص. ۶۰)

اکفراسیس: توصیف یکنواختی روزها به‌عنوان یک‌چرخه تکراری نشان‌دهندهٔ احساس بی‌معنایی و عدم پیشرفت در زندگی راوی است. هدایت با استفاده از جزئیات دقیق، این حس تکرار و یکنواختی را به خواننده منتقل می‌کند.

تحلیل: هایدگر بر اهمیت تجربه زمان در شکل‌دهی به وجود انسان تأکید دارد. او بیان می‌کند:

«تجربه زمان نه‌تنها بر زندگی ما تأثیر می‌گذارد؛ بلکه همچنین بر هویت ما نیز اثرگذار است»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 227)

در اینجا، چرخه‌های تکراری زندگی راوی نشان‌دهندهٔ ناتوانی او در تغییر وضعیت خود و فرار از احساس بی‌معنایی هستند. این وضعیت باعث ایجاد بحران وجودی در شخصیت اصلی می‌شود.

ج) یادآوری خاطرات

صحنه‌هایی که شامل یادآوری خاطرات گذشته هستند نیز بر مفهوم زمانمندی تأکید دارند. راوی با مرور تجربیات گذشته خود تلاش می‌کند تا معنای هویت خود را کشف کند.

«خاطرات کودکی همیشه مانند سایه‌ای بر سر من سنگینی کرده‌اند... هیچ‌گاه نتوانسته‌ام فراموش کنم.»

(بوف کور، ص. ۴۲)

اکفراسیس: هدایت با توصیف جزئیات دقیق از خاطرات کودکی، احساسات پیچیده‌ای؛ مانند عشق و نفرت را منتقل می‌کند. این توصیفات نه‌تنها نشان‌دهندهٔ زمانمندی هستند؛ بلکه همچنین بر اهمیت تجربیات گذشته در شکل‌دهی به هویت فرد تأکید دارند.

تحلیل: هایدگر بیان می‌کند:

«ما تنها موجوداتی هستیم که قادر به یادآوری گذشته خود هستیم»

 (Heidegger, 1927/1962, p. 199)

در اینجا، یادآوری خاطرات نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق میان گذشته و حال شخصیت اصلی است که بر هویت او تأثیرگذار است. این پیوند باعث ایجاد احساس گم‌گشتگی و سردرگمی در شخصیت اصلی می‌شود.

صحنه‌های تحلیل‌شده نشان‌دهندهٔ وضعیت وجودی شخصیت اصلی در بوف کور هستند که همگی بر مفهوم «زمانمندی» تأکید دارند. هدایت با استفاده از تکنیک اکفراسیس توانسته است احساسات عمیق انسانی و بحران‌های وجودی شخصیت خود را به تصویر بکشد.

در جدول شماره (۲) تلاش شده است تا ضمن ایجاد خوانایی بیشتر برای نکات مهم برای سایر صحنه‌های رمان نیز توضیحات تکمیلی اضافه شود.

جدول شماره (۲) موارد شناسایی‌شده از تکنیک اکفراسیس در «بوف کور»

اکفراسیس	متن مرتبط	مفهوم فلسفه هایدگر	توضیحات تکمیلی
پرده گل‌دوزی	رویش یک پیرمرد قوز کرده... زیر یک درخت سرو نشسته بود و سازی شبیه سه‌تار در دست داشت...	بیگانگی	تصویر پیرمرد و زن، نمادی از جبرگرایی و تکرار سرنوشت محتوم است که حس بیگانگی راوی نسبت به جهان را بازتاب می‌دهد.
نقاشی زن اثیری	تاریک‌روشن بود، روشنایی کدری از پشت شیشه‌های پنجره داخل اتاقم شده بود...	هستی برای مرگ	نقاشی زن اثیری بازتاب تلاش راوی برای جاودانه کردن زیبایی در برابر فناپذیری و مرگ است (Being and Time, p. 310).
سایه‌های بی‌سر	... جلو مهتاب سایه‌ام بزرگ و غلیظ به دیوار می‌افتاد؛ ولی بدون سر بود...	بحران هویت و اضطراب (Angst)	سایه‌های بی‌سر نمایانگر گم‌گشتگی وجودی راوی و انزوای او در جهان بی‌معنا هستند (Being and Time, p. 233).
رودخانه	... از کوه و دشت و رودخانه می‌گذشت. اطراف من یک چشم‌انداز جدید و بی‌مانندی پیدا بود...	زمانمندی	جریان رودخانه نمادی از گذر زمان است که نشان می‌دهد چگونه لحظه حال به گذشته و آینده متصل است (Being and Time, p. 374).
خانه متروکه	اطراف من یک چشم‌انداز جدید و بی‌مانندی پیدا بود...	بی‌وطنی (Unheimlichkeit & Entfremdung)	خانه متروکه بازتاب تنهایی و جدایی دازاین از جهان و دیگران است.
لبخند مرموز پیرمرد	... لبخندی که معنی آن را نمی‌فهمیدم، لبخندی که مرا بیشتر مضطرب می‌کرد...	مرگ به‌عنوان بخشی از زندگی	لبخند پیرمرد، یادآور حضور دائمی مرگ در زندگی است و تقابل آن با زندگی را برجسته می‌کند.
تصویر زن اثیری در نور شمع	... جلو نور لرزان شمع حالت صورتش آرام‌تر شد و در سایه‌روشن اتاق حالت مرموز و اثیری به خودش گرفت.	تقابل جاودانگی و فناپذیری	نور شمع، چهره زن را اثیری و رمزآلود نشان می‌دهد و این تضاد میان زیبایی و زوال را تقویت می‌کند.
طراحی هندسی روی دیوار	... دیوارهای اتاق با نقش‌های عجیب و پیچیده‌ای تزیین شده بودند...	چرخه تکرار و پیچیدگی زندگی	الگوهای تکرارشونده روی دیوار، بازتابی از تکرار روزمره و محدودیت‌های زندگی انسانی هستند.
آینه و تصویر معکوس	... یک آینه به دیوار است که صورت خودم را در آن می‌بینم...	اضطراب از خویشتن (Angst und Selbstentfremdung)	تصویر معکوس در آینه، بحران هویت و ناتوانی راوی در تعریف خویشتن را بازتاب می‌دهد.
زخم روی دست راوی	... روی دستم زخمی عمیق بود که یادآور دردهایی قدیمی بود...	یادگار رنج (Erfahrung des Leidens)	زخم، نمادی از آسیب‌های جسمی و روانی است که دازاین برای درک اصالت باید با آن مواجه شود.
خلسه تریاک و تصاویر ذهنی	افکارم دقیق، بزرگ و افسون‌آمیز شد...	اضطراب و گریز از واقعیت	خلسه تریاک، نمادی از تلاش راوی برای فرار از اضطراب و مواجهه با بی‌معنایی است.
چشمان زن اثیری	چشم‌های موَرَّبِ ترکمنی که یک فروغ ماوراء طبیعی و مست‌کننده داشت...	رازآلودگی و تأمل فلسفی	چشمان زن اثیری نمادی از ناشناختگی و تأمل فلسفی درباره جاودانگی و مرگ هستند.
مه و محیط سورئال	اطراف من یک چشم‌انداز جدید و بی‌مانندی پیدا بود...	فاصله از واقعیت (Entfremdung)	فضای گوتیک و مه‌آلود، فاصله راوی از واقعیت و غرق‌شدن در ذهنیت او را نشان می‌دهد.
نقاشی و شباهت با کوزه	... با نقاشی کوزه ذره‌ای فرق نداشت، مثل‌اینکه عکس یکدیگر بودند...	تکرار ابدی (Ewige Wiederkehr)	نقاشی و کوزه، بازتاب حافظه و وسواس ذهنی راوی در تکرار گذشته هستند (Being and Time, p. 374).
صدای خنده‌های دوردست	صدای خنده‌های مبهم و دوری که نمی‌دانستم از کجا می‌آید...	اضطراب ناشی از ناشناختگی جهان	خنده‌های دوردست، حس بی‌قراری و نگرانی راوی از بی‌معنایی جهان را تقویت می‌کنند.
نور لرزان شمع	... جلو نور لرزان شمع، چهره‌اش اثیری‌تر و مرموزتر به نظر می‌رسید.	زیبایی و زوال	نور شمع، تضاد میان لحظه‌های زیبایی گذرا و اجتناب‌ناپذیری زوال را برجسته می‌کند.

 

نقش تم‌های معماری در بوف کور

در بوف کور، تم‌های معماری تنها عناصری تزیینی نیستند، بلکه به‌مثابه ابزارهایی روایی عمل می‌کنند که جهان ذهنی و روانی راوی را تجسم می‌بخشند. هدایت با بهره‌گیری از این تم‌ها، فضایی وهم‌آلود و انتزاعی خلق می‌کند که بازتاب‌دهندهٔ درونی‌ترین ترس‌ها، وسواس‌ها و بحران‌های هستی‌شناختی راوی است. این فضاها نه‌تنها انزوا، مرگ و زوال را بازنمایی می‌کنند، بلکه مرز میان واقعیت و خیال را مخدوش ساخته و روایت را به یک کابوس فراواقعی بدل می‌کنند.

 اتاقِ قبرمانند: تجسم زوال و مرگ تدریجی

راوی در فضایی زندگی می‌کند که همچون قبری است که او را در خود حبس کرده است. این اتاق نه‌تنها مرزهای فیزیکی دارد، بلکه محدودیت‌های روانی و اگزیستانسیالیستی نیز بر راوی تحمیل می‌کند. سکون و تنگنای این فضا، استعاره‌ای از مرگ تدریجی، فروپاشی روانی و انزوای وجودی او است. در این اتاق، گذشته، حال و آینده در هم می‌آمیزند و مفهوم زمان از بین می‌رود که در اندیشه‌های هایدگر با مفهوم «زمان‌مندی» ارتباط دارد.

شهر ناشناخته: سرگردانی در جهانی بی‌معنا

راوی در شهری سرگردان است که ساختمان‌های آن اشکال هندسی عجیب (منشوری، مخروطی و مکعبی) دارند. این شهر نه‌تنها از سکنه خالی به نظر می‌رسد، بلکه خود راوی نیز در آن احساس بیگانگی می‌کند. شهر به‌مثابهٔ انعکاسی از ذهن آشفتهٔ راوی عمل می‌کند، جهانی که از منطق عادی پیروی نمی‌کند و بی‌نظمی و ازهم‌گسیختگی آن بر حس سرگردانی، بی‌هویتی و بی‌معنایی او تأکید دارد. این فضا با مفهوم «بیگانگی» در فلسفهٔ هایدگر قابل‌تطبیق است، جایی که فرد در مواجهه با جهان، دچار اضطراب و گم‌گشتگی می‌شود.

پنجره‌ها: مرز میان درون و بیرون، نظارت و انزوا

پنجره‌ها در بوف کور نه‌تنها به‌عنوان روزنه‌ای برای مشاهدهٔ جهان بیرون عمل می‌کنند، بلکه همچون چشمانی نمادین، بیانگر نظارت، قضاوت و کشف حقیقت نیز هستند. اینتم، تنشی میان میل به ارتباط با بیرون و احساس حبس در دنیای درونی راوی را آشکار می‌سازد. بااین‌حال، منظره‌ای که از خلال این پنجره‌ها دیده می‌شود، غالباً تاریک، وهم‌آلود و خالی از امید است. به بیان دیگر، پنجره‌ها به‌جای آنکه راوی را به واقعیت متصل کنند، انزوای او را تشدید کرده و حس ناامیدی و گسیختگی او از جهان را تقویت می‌کنند.

این تحلیل نشان می‌دهد که هدایت چگونه از عناصر معماری برای بازنمایی مفاهیمی همچون مرگ، انزوا، گم‌گشتگی و زوال روانی استفاده می‌کند. این فضاهای وهم‌آلود نه‌تنها محیط داستان را شکل می‌دهند، بلکه به‌مثابهٔ استعاره‌هایی از وضعیت وجودی راوی، روایت را به سطحی عمیق‌تر از تحلیل‌های صرفاً روایی ارتقا می‌دهند.

 

5.       بحث‌وبررسی

رمان بوف کور صادق هدایت، اثری چندلایه و پیچیده است که با بهره‌گیری از تکنیک‌های روایی مدرنیستی و مفاهیم فلسفی، به بررسی بحران‌های وجودی انسان مدرن می‌پردازد. در این پژوهش، با تکیه ‌بر مفاهیم فلسفی هایدگر، نشان داده شد که چگونه هدایت از تکنیک اکفراسیس برای خلق تصاویری بصری و حسی بهره گرفته تا مفاهیمی مانند اضطراب وجودی، بیگانگی، مرگ و زمانمندی را به شکلی نمادین و هنری در روایت خود ادغام کند.

اضطراب وجودی و مواجهه با مرگ

مفاهیم «هستی برای مرگ» و اضطراب وجودی³⁶ در بوف کور در صحنه‌هایی مانند نقاشی زن اثیری در نور شمع و سایه‌های بی‌سر به‌وضوح بازتاب یافته‌اند. این صحنه‌ها، تعارض میان تلاش برای جاودانگی و اجتناب‌ناپذیری مرگ را نمایش می‌دهند.

هایدگر اضطراب را تجربه‌ای بنیادین از مواجهه دازاین با «هیچ» می‌داند، جایی که فرد از تمامی ارزش‌های تثبیت‌شده و امنیت‌های کاذب جدا می‌شود و با حقیقت بی‌معنایی جهان روبه‌رو می‌گردد (Being and Time, 1927, p. ۳۱۰)؛ اما در بوف کور، اضطراب نه‌تنها راوی را به اصالت رهنمون نمی‌شود، بلکه او را در چرخه‌ای از وسواس و انفعال فرومی‌برد. درحالی‌که در فلسفه هایدگر، اضطراب می‌تواند به خودآگاهی و پذیرش حقیقت هستی منجر شود، در هدایت این اضطراب، تنها به فروپاشی ذهنی شخصیت اصلی می‌انجامد.

بوف کور را می‌توان در کنار آثاری چون تهوع ژان پل سارتر و مسخ فرانتس کافکا بررسی کرد. درحالی‌که سارتر در تهوع به بحران وجودی از منظر فلسفه آزادی و انتخاب می‌پردازد، هدایت در بوف کور اضطراب را نه ناشی از آزادی بیش از حد، بلکه به دلیل جبرگرایی و گریزناپذیری سرنوشت ترسیم می‌کند. از سوی دیگر، در مسخ، کافکا با روایتی نمادین، فروپاشی هویت فردی و بیگانگی انسان در برابر جامعه را به تصویر می‌کشد که این مضمون شباهت‌هایی با بوف کور دارد. بااین‌حال، هدایت برخلاف کافکا، اضطراب راوی را نه به رابطه‌اش با دیگران، بلکه به درگیری ذهنی و چرخه‌ای از توهم و خاطره پیوند می‌دهد.

 بیگانگی و گم‌گشتگی

بیگانگی در فلسفه هایدگر به معنای احساس غریبگی دازاین در جهان است، احساسی که نشان‌دهنده جدایی فرد از امنیت روزمرگی است (Being and Time, p. ۲۳۳). در بوف کور، این بیگانگی از طریق فضای مه‌آلود خانه، سایه‌های لرزان و کوزه نقاشی شده به تصویر کشیده شده است.

راوی در مواجهه با این فضاها، حس جدایی از خود و جهان را تجربه می‌کند. این بیگانگی نه‌تنها در سطح روان‌شناختی، بلکه در سطح هستی‌شناختی نیز نمود دارد و به بحران هویتی راوی منجر می‌شود. درحالی‌که هایدگر بیگانگی را لحظه‌ای می‌داند که می‌تواند فرد را به‌سوی درک عمیق‌تر از خود سوق دهد، در هدایت این بیگانگی نه راهی برای آگاهی، بلکه دریچه‌ای به زوال است.

زمانمندی و چرخه تکرار

زمانمندی یکی از مفاهیم کلیدی در فلسفه هایدگر است. او استدلال می‌کند که دازاین، همواره در آیندهٔ خود امکان‌های زیستن را تعریف می‌کند و از این طریق گذشته، حال و آینده را به هم پیوند می‌دهد (Being and Time, p. 374).

در بوف کور، این زمانمندی در رودخانه، پلکان بی‌انتها و کوزه نقاشی شده بازتاب یافته است. این صحنه‌ها نشان‌دهنده ناتوانی راوی در فرار از گذشته و وسواس او به تکرار بی‌پایان خاطرات‌اند. درحالی‌که در فلسفه هایدگر، زمانمندی می‌تواند به امکان شکل‌گیری زندگی اصیل بینجامد، در بوف کور، راوی در چرخه‌ای گرفتار است که مانع یافتن معنای زندگی می‌شود.

نگاه دیگری و آگاهی از خود

مفهوم «نگاه دیگری» که در پدیدارشناسی اگزیستانسیالیستی نیز بررسی شده است، در بوف کور در قالب چشم‌های اثیری و چشم‌های خیالی بازتاب یافته است. این نگاه‌ها، حس نظارت و قضاوت راوی را تقویت می‌کنند و اضطراب وجودی او را شدت می‌بخشند.

درحالی‌که در فلسفه هایدگر، نگاه دیگری می‌تواند به خودآگاهی دازاین بینجامد، در بوف کور، این نگاه‌ها راوی را بیشتر در بحران و وسواس فرومی‌برند. این موضوع نشان‌دهنده تفاوت رویکرد هدایت در بازنمایی این مفهوم است.

تفاوت‌های اساسی میان نگاه هایدگر و هدایت

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که اگرچه بسیاری از مفاهیم مطرح‌شده در بوف کور با فلسفه هایدگر همخوانی دارند، اما تطابق آن‌ها کامل و بی‌چون‌وچرا نیست. هدایت از مفاهیم اگزیستانسیالیستی در بستری کاملاً متفاوت بهره می‌گیرد و تأکید او بر زوال و بیهودگی، فاصله معناداری با تفکر هایدگری دارد. 

 

6.       نتیجه‌گیری نهایی

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که باوجود شباهت‌های ظاهری، نگاه هدایت به بحران‌های وجودی، بدبینانه‌تر و ناامیدکننده‌تر از فلسفه هایدگر است. درحالی‌که هایدگر اضطراب و مرگ را راهی به سمت زندگی اصیل می‌داند، هدایت این مفاهیم را در بستر انزوا، پوچی و گریزناپذیری از سرنوشت قرار می‌دهد.

بااین‌حال، این تفاوت‌ها نه‌تنها خللی در تحلیل‌های مبتنی بر فلسفه هایدگر ایجاد نمی‌کنند، بلکه بر غنای آن‌ها می‌افزایند و نشان می‌دهند که هدایت با آگاهی، فلسفه‌های غربی را به طور خلاقانه در بستر فرهنگ ایرانی بازآفرینی کرده است.

بوف کور را می‌توان به‌عنوان اثری ادبی - فلسفی دانست که نه‌تنها به بحران‌های وجودی انسان معاصر می‌پردازد، بلکه با خلق تصاویری ماندگار و ترکیب هنری میان فلسفه و ادبیات، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات مدرن ایران و جهان دارد. این اثر، چالش‌ها و تناقضات انسان مدرن را به شیوه‌ای پیچیده و خلاقانه بیان می‌کند و به‌عنوان متنی چندبعدی، همچنان موضوعی جذاب برای تحلیل‌های میان‌رشته‌ای است.

 

کتابنامه

·       احمد خاتمی و محسن نصیری. (۱۳۹۲). «بررسی و مقایسهٔ دو تصویر در بوف کور و طوطی‌نامه.»

·       آذر حسینی فاطمی، مصطفی مرادی مقدم و مژگان یحیی‌زاده. (۱۳۹۲). «گوتیک در ادبیات‌تطبیقی: بررسی برخی از آثار صادق هدایت و ادگار آلن‌پو.»

·       بیتا دارابی، فاطمه حیدری و بهناز امانی. (۱۳۹۲). «خوانش بینامتنی پیکر فرهاد و بوف کور.»

·       حسام کشاورز و علی‌اصغر فهیمی‌فر. (۱۳۹۵). «بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور.»

·       سهراب طاوسی. (۱۳۹۲). «بوف کور؛ متن معطوف به قدرت خوانش فوکویی بوف کور نوشته صادق هدایت.»

·       سیده یاسمین سجادی و منصوره سجادی. (۱۴۰۰). «مطالعهٔ تطبیقی پوچی و شیءوارگی در دو رمان بیگانه اثر آلبر کامو و بوف کور اثر صادق هدایت.»

·       هدایت، صادق. (۱۳۱۵). بوف کور. تهران: امیرکبیر.

 

·       Baird, M. (1990). The Blind Owl as an international aesthetic system. Comparative Literature, 42(2), 102-124.

·       Bergson, H. (1911). Creative Evolution (A. Mitchell, Trans.). Macmillan.

·       Blattner, W. D. (1999). Heidegger's Temporal Idealism. Cambridge University Press.

·       Coulter, M. (2020). Literary echoes: Western influences in The Blind Owl. Journal of Comparative Literature, 15(3), 215-233.

·       Deleuze, G. (1985). Cinema 2: The Time-Image (H. Tomlinson & R. Galeta, Trans.). University of Minnesota Press.

·       Dreyfus, H. L. (2005). Being-in-the-World: A Commentary on Heidegger’s Being and Time, Division I. MIT Press.

·       Goldhill, S. (2007). What is Ekphrasis for? Classical Philology, 102(1), 1-19.

·       Heffernan, J. A. W. (2004). Museum of Words: The Poetics of Ekphrasis from Homer to Ashbery. University of Chicago Press.

·       Heidegger, M. (1927/1962). Being and Time (J. Macquarrie & E. Robinson, Trans.). Harper & Row.

·       Karimi-Hakkak, A. (1992). [Review of Hedayat’s Blind Owl as a Western Novel, by M. Beard]. World Literature Today, 66(1), 197–197.

·       Milani, A. (2004). Lost Wisdom: Rethinking Modernity in Iran. I.B. Tauris.

·       Mitchell, W. J. T. (1994). Ekphrasis and the Other. University of Chicago Press.

·       Mulhall, S. (2005). Heidegger and Being and Time. Routledge.

·       Nietzsche, F. (1882/1974). The Gay Science (W. Kaufmann, Trans.). Vintage.

·       Nietzsche, F. (1883-1885/1968). Thus Spoke Zarathustra (R. J. Hollingdale, Trans.). Penguin Classics.

·       Sartre, J.-P. (1943/1992). Being and Nothingness (H. Barnes, Trans.). Washington Square Press.

·       Turan, O. (2007). Spaces of Suicide: Architectural Metaphors and Leitmotifs in Sadeq Hedayat's Blind Owl. The Journal of Architecture, 12(2), 193-198.

·       Wei Ming, L. (2000). Hedayat and the Western Gothic Tradition. Modern Language Studies, 46(1), 189-207.

·       Wrathall, M. A. (Ed). (2013). The Cambridge Companion to Heidegger's Being and Time. Cambridge University Press.

 

 

 

---

[1]  . [e-mail].

[2]  . [e-mail].

[3]  . [e-mail].

[4]  . [e-mail]

[5]  . [e-mail].

[6]  . [e-mail].

[7]  . [e-mail].

[8]  . [e-mail]

[9]  The Blind Owl

[10]  Michael Beard

[11]  Existential Crises

[12]  Isolation

[13]  Existential Anxiety

[14]  Wai Ming

[15]  Coulter

[16]  Dante Alighieri

[17]  Edgar Allan Poe

[18]  E.T.A. Hoffmann

[19]  Oscar Wilde

[20]  Ekphrasis

[21]  Dasein

[22]  Being-towards-death

[23]  Anxiety

[24]  Alienation

[25]  Temporality

[26]  Martin Heidegger

[27]  Nietzsche

[28]  Sartre

[29]  Intertextuality

[30]  Nihilism

[31]  Critical Content Analysis

[32]  Theoretical Comparison

[33]  Being and Time

[34]  mortality

[35]  Authenticity

[36]  Angst

---