تحلیل معنا شناختی نفس در قرآن کریم و تطبیق آن با مفهوم روان

رامین تبرائی ¹ ( دکتری تخصصی روانشناسی عمومی، استاد، استاد تمام گروه روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران )

تاريخ الإرسال : 04 الأربعاء , جمادى الأولى, 1446 تاريخ التأكيد : 23 الإثنين , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: نفس, روان, روح, معناشناسی, مفهوم‌ شناسی,

ملخص المقالة :

نفس یکی از واژه‌های پربسامد و مرکزی در قرآن است که فهم بسیاری از آیات قرآن و مسایل حوزة انسان‌شناسی بر آن مبتنی است. نفس دارای معانی گوناگونی پیش از اسلام بوده است که پس از نازل شدن قرآن معنای بسیاری از مشتقات نفس و خود نفس هم دستخوش تغییر شد. پس از جدایی رشته روانشناسی از فلسفه و نزدیک شدن به علوم تجربی واژة «Psyche» به معنای فارسی «روان» از معنای «روح» فاصله گرفت و به معنای «ذهن» نزدیک شد. با این همه، ذهن مورد نظر روان‌شناسان به مفهومی فرضی و مادّی گرایانه تنزّل یافته و این در حالی است که ذهن مورد نظر آیات قرآن صرفاً قوه‌ای از سلسله مراتب قوای نفس تلقی می‌گردد. همچنین بر اساس جمع بندی از مجموع آیات می‌توان استدلال نمود که «نفس» نیز غیر از «روح» است چون امکان تعلّق امر غیرمادّی به امری مادّی امکان ندارد و برخی آیات نیز از نفس به عنوان خلق آخر یاد کرده‌اند. 

در تمایز «نفس» به عنوان یک حقیقت وجودی که مقوّم بُعد عقل در انسان محسوب می‌گردد، با روح که آن را مقوّم حیات در انسان می‌دانند باید از نظر مفهومی و حقیقت وجودی نیز «نفس» را متمایز از مرتبة «روح» دانست، در عین حال در قوامیت هر دوی آنها برای انسان تردیدی راه ندارد. اما در مقام مقایسه مفهوم نفس با مفهوم روان در علم روان‌شناسی، نیز فقط می‌توان هر دو مفهوم را مشترک در مفهوم «ذهن» دانست که البته باز هم این مفهوم از نظر قرآن مرتبه‌ای از قوای نفس محسوب شده ولی جایگاه آن در علم روان شناسی همچنان دچار ابهام است و بر اساس مبانی تجربی، نمی‌توان وجودی حقیقی برای آن متصور شد و تجربه گرایان ذهن را فقط به نوعی احساس در فرد تنزّل می‌دهند که نتیجة فعل و انفعالات فیزیکو- شیمیایی مغز بوده و به همین دلیل نباید این دو مفهوم را کاملاً مترادف و مطابق دانست.

المصادر:

القرآن الکریم
ابن سیده، علی بن اسماعیل، (1421ق). المحکم المحیط الاعظم(چ1)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن فارس، أحمدبن فارس(1404). معجم مقاییس اللغه. قم، مکتب الأعلام الإسلامی.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم(1414ق). لسان العرب. چ3، بیروت، دار صادر.
ازهری، محمدبن احمد، (1421ق). تهذیب اللغه، ج 11و13و15(چ1)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اسماعیل صینی، محمود(1414ق). المکنز العربی المعاصر(چ1)، بیروت: مکتبه لبنان للناشرون.
آلاتور، آنتونی(1384). درآمدی بر زبان معناشناسی تاریخی. ترجمة یحیی مدرّسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بورینگ، ادوین. جی. (1374). تاریخ علم روان شناسی. ترجمة سعید شاملو، تهران: رشد.
پالمر، فرانک(1373). نگاهی تازه به معناشناسی. ترجمة کورش صفوی. تهران: مرکز.
جوهری، اسماعیل بن حماد(1376ق)، ج2،3،5، الصحاح(چ1). بیروت: دارالعلم للملایین.
خاکپور، حسین؛ بلوردی، مریم، معناشناسی درزمانی واژگان قرآن در تفسیر المیزان، دوره 6، شماره 21، شهریور 1394، ص67-43.
دکارت، رنه، ترجمه: صانعی دره بیدی، منوچهر، فلسفه دکارت، (1376). تهران(چ1): انتشارات بین‌المللی الهدی.
دهخدا، علی‌اکبر(1385). لغت‌نامة دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
رازی، فخرالدین محمد بن عمر الخطیب(1420ق)، تفسیر کبیر، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1374ش). مفردات الفاظ القرآن، ج4(چ2)، تهران: دارالقلم.
راغب اصفهانی، ‌حسین‌بن محمّد(1412ق). مفردات الفاظ قرآن. بیروت: دارالعلم.
زبیدی، محمد بن محمد(1414ق). ج9، تاج العروس(چ1)، بیروت:دارالفکر.
زرسازان، عاطفه، معناشناسی نفس در قرآن کریم با تأکید برروابط همنشینی و جانشینی، دو فصلنامة علمی-پژوهشی پژوهشهای زیبانشناختی قرآن، سال هفتم، شماره دوم، شماره پیاپی (14)؛ پاییز و زمستان 1397.
سعیدی روشن، محمّدباقر(1385). تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن. قم: مؤسّسة پژوهشی حوزه و دانشگاه.
شریعتمداری، علی، (1370). مقدمه روان شناسی، تهران: صفار، چاپ سیزدهم.
صاحب، اسماعیل بن عماد(1414ق)، المحیط فی اللغه(چ1)، بیروت: عالم الکتب.
صدر، سیدمحمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائره المعارف، فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام)، 1417ق، ب.
صفوی، کوروش(1387). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: انتشارات سورة مهر.
طباطبایی، محمدحسین،(1372ش). المیزان فی تفسیر القرآن، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ پنجم.
طریحی، فخرالدین(1375ش). مجمع البحرین. چ3، تهران، مرتضوی.
طیب، سیدعبدالحسین(1369ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.
عبدالباقی، محمد فؤاد،(1378ش). المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، تهران: انتشارات اسلام.
فراهیدی، خلیل بن احمد(1409ق). کتاب العین(چ2)، ج4و6و7، تهران: نشر هجرت.
فضیلت، محمود(1385). معناشناسی و معانی در زبان و ادبیّات. کرمانشاه: انتشارات دانشگاه رازی.
ابن درید، محمدبن حسن(1988م). جمهره اللغه، ج1و2(چ1)، بیروت: دارالعلم للملایین.
فیّومی، أحمد بن محمد(1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چ2، قم، مؤسسه دارالهجره.
کدیور، پروین، روانشناسی یادگیری(1386ش). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت).
مختارعمر، احمد(1386). معناشناسی. ترجمة حسین سیّدی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
مصطفوی، حسن(1430ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. چ3، بیروت، دارالکتب الاسلامیه. مرکز للنشر الآثار العلامه المصطفوی.
Lakoff & Johnson, M. (1980) Metaphors we live by, Cambridge, the university of Chicago press, ISBN: 0-226-46801-1.