ارزیابی دیدگاه و تجارب معلمان از کیفیت آموزش و یادگیری به شیوه مجازی در دوره کرونا: یک مطالعه مروری
الموضوعات :
بیژن یوسفی ناصر آباد
1
,
علیرضا قاسمی زاد
2
,
پری مشایخ
3
,
ناصر نوشادی
4
1 - دانشجوي دکتري، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران
2 - دانشیار، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران
3 - استادیار، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران
4 - استادیار، گروه روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران
الکلمات المفتاحية: معلم, آموزش, آنلاین, یادگیری ,
ملخص المقالة :
مقدمه: با توجه به شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مراکز آموزشی در سال 2020، نیاز به ایجاد نگاهی نو و کاربردي به فرآیند آموزش بود. لذا، تحقیق حاضر با هدف ارزیابی دیدگاه و تجارب معلمان از کیفیت آموزش و یادگیری به شیوه مجازی در دوره کرونا طراحی و انجام شده است.
مواد و روش کار: در مطالعه مروري حاضر، نخست مقالات مربوط به پژوهش هاي انجام شده قبلي (20 مقاله مشاهده ای مرتبط با موضوع) در خصوص موضع تحت بررسي از شش پايگاه ملي و بين المللي شامل: Google Scholar, SID, Magiran, Pubmed, ISI, Scopus از ابتداي سال 2020 تا نيمه دوم سال 2023 استخراج گرديدند.
يافته‌ها: مولفه هایی همچون 1:آشنایی معلمان و دانش آموزان با نحوه استفاده از فناوری؛ 2: حمایت برنامه ریزان، مدیران و مسئولان آموزشی و والدین؛ 3: آمادگی استقبال دو طرفه معلمان و دانش اموزان؛ 4: تدوین یک دستورالعمل کارا و عملی در مراکز آموزشی؛ 5: استفاده از آموزش مجازی در کنار رویکرد آموزش سنتی؛6: پیش بینی طراحی زیرساخت های منسجم و اثربخش و 7: کاهش اثرات روحی و روانی در پیشبرد آموزش مجازی می توانند موثر باشد.
بحث و نتيجه‌گيري: آموزش مجازی به صورت فنی، برای برقراری شرایط نرمال در شرایط بحران کارا است؛ به شرط آنکه مناسبات و پایه های لازمه آن را فراهم شود. در شرایط غیر اضطراری، بهتر است شیوه آموزش مجازی با رویکرد آموزش سنتی به صورت ترکیبی مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرد تا هم معلمان و هم دانش آموزان از مزیت های آن منتفع شوند.
Adedoyin, O. B., & Soykan, E. (2023). Covid-19 pandemic and online learning: the challenges and opportunities. Interactive learning environments, 31(2), 863-875.
Aghakhani, N., Mobaraki, K., Ahmadzadeh, J., & Ahmadzadeh, J. Patient Safety in Hemodialysis Wards: An Important Yet Neglected Issue in Medical Management.
Al Mohammad, D., Amir Ali. (2023). Examining and analyzing the experiences of teachers from the transition to virtual education in the era of Corona. 2023 Mar 21;5(1):101-10. A new approach in educational sciences, 21(5), 110-100.
Alenezi, M. (2023). Digital learning and digital institution in higher education. Education Sciences, 13(1), 88.
Alipour, M., Ghasemi, Seyed Alireza, and Salarsadeghi, Mehdi. (2021). Virtual teaching of mathematics during the covid-19 pandemic: Narrating the experiences of an elementary teacher. Research in elementary science education, 4(8), 52-68.
Alsubaie, M. A. (2022). Distance education and the social literacy of elementary school students during the COVID-19 pandemic. Heliyon, 8(7).
Amiri, Y., Khademi, N., Khafri, F. Z., Akbari, Z., & Jangjoo, R. (2022). The Impact of Corona Outbreak on Virtual Education Policy in Iranian Universities. Journal of Social, Humanity, and Education, 3(1), 1-15.
Arab Mokhtari, F. (2022). Elementary teachers' lived experience of virtual education during the corona outbreak: a phenomenological study. Policy studies on teacher training (research on teacher training),(5), 4.
Basilaia, G., & Kvavadze, D. (2020). Transition to online education in schools during a SARS-CoV-2 coronavirus (COVID-19) pandemic in Georgia. Pedagogical Research, 5(4).
Chang, C.-L., & Fang, M. (2020). E-Learning and online instructions of higher education during the 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) epidemic. Paper presented at the Journal of Physics: Conference Series.
Dastani, M. (2021). COVID-19 and online education in Iran’s universities of medical sciences: A narrative review. Jundishapur Journal of Health Sciences, 13(3).
Derakhshan, A. (2021). Emergence distance education (EDE) role in the learning of English language skills during COVID-19 pandemic. Teaching English as a Second Language Quarterly (Formerly Journal of Teaching Language Skills), 40(3), 41-82.
Doji, B. H., Moghimi, Zahra, and Hajilu, Vahid. (1401). The effect of Shaad network virtual training program on the effectiveness of teachers and improving the level of students' learning. Management on Training Organizations, 10(3), 78-51.
Garris, C. P., & Fleck, B. (2022). Student evaluations of transitioned-online courses during the COVID-19 pandemic. Scholarship of Teaching and Learning in Psychology, 8(2), 119.
Gopal, R., Singh, V., & Aggarwal, A. (2021). Impact of online classes on the satisfaction and performance of students during the pandemic period of COVID 19. Education and Information Technologies, 26(6), 6923-6947.
Hamidizadeh, K., and Amirian, Fatemeh. . (2020). Virtual education during the corona epidemic from the perspective of elementary teachers. Research in humanities education, 8(28), 130-115.
Iravani, M., Nasab, M. B., Bahmaei, H., Ghanbari, S., Mohaghegh, Z., & Siahkal, S. F. (2022). The level of satisfaction and quality of E-learning in medical universities of Iran during the epidemic of COVID-19. Journal of education and health promotion, 11.
Kang, D., & Park, M. J. (2022). Interaction and online courses for satisfactory university learning during the COVID-19 pandemic. The International Journal of Management Education, 20(3), 100678.
Khazri, M., Vahadani, Mahbouba, and Mahmoudpour, Abdulbasit. . (2020). Studying the role of virtual education in the perceived interpersonal relationships of students towards teachers. Counseling Research (News and Counseling Research), 19(76), 234-251.
Košir, K., Dugonik, Š., Huskić, A., Gračner, J., Kokol, Z., & Krajnc, Ž. (2022). Predictors of perceived teachers’ and school counsellors’ work stress in the transition period of online education in schools during the COVID-19 pandemic. Educational Studies, 48(6), 844-848.
Leo, S., Alsharari, N. M., Abbas, J., & Alshurideh, M. T. (2021). From offline to online learning: A qualitative study of challenges and opportunities as a response to the COVID-19 pandemic in the UAE higher education context. The effect of coronavirus disease (COVID-19) on business intelligence, 203-217.
Mackatiani, C. I., & Likoko, S. N. (2022). Coronavirus era: Implications for massive open online courses in basic education institutions in Kenya. London Journal of Research in Humanities and Social Sciences, 22(2), 1-8.
Mobaraki, K., & Ahmadzadeh, J. (2019). Current epidemiological status of Middle East respiratory syndrome coronavirus in the world from 1.1. 2017 to 17.1. 2018: a cross-sectional study. BMC infectious diseases, 19, 1-5.
Nahidh, M., Al-Khawaja, N. F., Jasim, H. M., Cervino, G., Cicciù, M., & Minervini, G. (2023). The role of social media in communication and learning at the time of COVID-19 lockdown—an online survey. Dentistry Journal, 11(2), 48.
Oducado, R. M. (2020). Faculty perception toward online education in a state college in the Philippines during the coronavirus disease 19 (COVID-19) pandemic. Universal Journal of Educational Research, 8(10), 4736-4742.
Pereda, E., De Hert, S., El Tahan, M., & Romero, C. S. (2023). Retailoring training programmes in anaesthesia and intensive care after the coronavirus disease 2019 outbreak. Current Opinion in Anaesthesiology, 36(3), 369-375.
Raad, M., El Rafii, S., Doumani, F., Doumani, N., & el Cheikh, M. (2023). Global overview of early public policies towards the Covid-19 pandemic: Specific case review of Lebanon. International Journal of Disaster Risk Reduction, 103995.
Rajab, M. H., Gazal, A. M., Alkattan, K., & Rajab, M. H. (2020). Challenges to online medical education during the COVID-19 pandemic. Cureus, 12(7).
Ranjbar, K., Hosseinpour, H., Shahriarirad, R., Ghaem, H., Jafari, K., Rahimi, T., . . . Hosseinpour, P. (2021). Students’ attitude and sleep pattern during school closure following COVID-19 pandemic quarantine: a web-based survey in south of Iran. Environmental health and preventive medicine, 26, 1-10.
Rehman, A. U., & Khan, B. (2021). Challenges to online education in Pakistan during COVID-19 & the way forward. Social Science Learning Education Journal, 6(07), 503-512.
Rezaei, H., Haghdoost, A., Javar, H. A., Dehnavieh, R., Aramesh, S., Dehgani, N., & Sisakht, M. T. (2021). The effect of coronavirus (COVID-19) pandemic on medical sciences education in Iran. Journal of education and health promotion, 10.
Sadeghi Nasab, I., Hariri, Najala, Nobahar, Munir, and Bab Al-Hawaji, Fahima. (1400). Explaining students' experiences of the role of virtual social networks in their education and learning. , 12 (Special Issue), 216-231. Development of Jundishapour Education, 12(1), 231-216.
Sadeghinezhad, J. (2023). Online veterinary anatomy education during Covid‐19 pandemic in Iran: Challenges and opportunities. Veterinary Medicine and Science.
Saleh Nejadbahrstaghi, S., and Heydari Perchkohi, Ali. (2021). The effect of virtual education on the moral judgment of students during the corona epidemic. New ideas of psychology, 14(18), 23-34.
Tahmasabzadeh Sheikhlar, D., Ghafari, Asma, Iran Parvar, Pegah, and Barzegar, Hamzeh. (2022). Teachers' experiences of the challenges and problems of teaching in the virtual environment of the elementary school. . Research Education, 8(31), 24-37.
Wong, R. (2023). When no one can go to school: does online learning meet students’ basic learning needs? Interactive learning environments, 31(1), 434-450.
ارزیابی دیدگاه و تجارب معلمان از کیفیت آموزش و یادگیری به شیوه مجازی در دوره کرونا: یک مطالعه مروری
بیژن یوسفی ناصر آباد1، علیرضا قاسمی زاد2*، پری مشایخ3، ناصر نوشادی4
تاریخ دریافت: 15/02/1404 تاریخ پذیرش: 06/05/1403
چکیده:
با توجه به شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مراکز آموزشی در سال 2020، نیاز به ایجاد نگاهی نو و کاربردي به فرآیند آموزش بود. لذا، تحقیق حاضر با هدف ارزیابی دیدگاه و تجارب معلمان از کیفیت آموزش و یادگیری به شیوه مجازی در دوره کرونا طراحی و انجام شده است. در مطالعه مروري حاضر، نخست مقالات مربوط به پژوهش هاي انجام شده قبلي (20 مقاله مشاهده ای مرتبط با موضوع) در خصوص موضع تحت بررسي از شش پايگاه ملي و بين المللي شامل: Google Scholar, SID, Magiran, Pubmed, ISI, Scopus از ابتداي سال 2020 تا نيمه دوم سال 2023 استخراج گرديدند. مولفه هایی همچون 1:آشنایی معلمان و دانش آموزان با نحوه استفاده از فناوری؛ 2: حمایت برنامه ریزان، مدیران و مسئولان آموزشی و والدین؛ 3: آمادگی استقبال دو طرفه معلمان و دانش اموزان؛ 4: تدوین یک دستورالعمل کارا و عملی در مراکز آموزشی؛ 5: استفاده از آموزش مجازی در کنار رویکرد آموزش سنتی؛6: پیش بینی طراحی زیرساخت های منسجم و اثربخش و 7: کاهش اثرات روحی و روانی در پیشبرد آموزش مجازی می توانند موثر باشد. آموزش مجازی به صورت فنی، برای برقراری شرایط نرمال در شرایط بحران کارا است؛ به شرط آنکه مناسبات و پایه های لازمه آن را فراهم شود. در شرایط غیر اضطراری، بهتر است شیوه آموزش مجازی با رویکرد آموزش سنتی به صورت ترکیبی مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرد تا هم معلمان و هم دانش آموزان از مزیت های آن منتفع شوند.
کليدواژه‌ها: معلم، آموزش، آنلاین، یادگیری
Evaluation of teachers' views and experiences of the quality of teaching and learning in a virtual way during the Corona period: a review study
Abstract
This research carried out with the aim of evaluating teachers' views and experiences of the quality of teaching and learning in a virtual way during the Corona period. In this review study, first, the articles related to the previous researches (20 observational articles related to the topic) regarding the position under investigation from six national and international databases including: Google Scholar, SID, Magiran, Pubmed, ISI, Scopus from They were mined from the beginning of 2020 to the second half of 2023. Components such as 1: familiarizing teachers and students with how to use technology; 2: support of planners, managers and educational officials and parents; 3: preparation for two-way reception of teachers and students; 4: Developing an efficient and practical instruction in educational centers; 5: Using virtual education alongside the traditional education approach; 6: Predicting the design of coherent and effective infrastructures and 7: Reducing mental and psychological effects can be effective in promoting virtual education. According to all the evidence, it can be stated that virtual education is technically suitable for establishing normal conditions in crisis conditions; Provided that we provide the necessary relationships and foundations for it.
Keywords: Teacher, Education, Online, Learning
مقدمه:
در پی بحران پاندمی کرونا در جهان و درگیری بسیاری از انسان ها با این بیماری، بسیاری از آموزش ها، کسب و کارها و زندگی عادی مردم به‌یک‌باره تحت‌تأثیر قرار گرفت(Raad, El Rafii, Doumani, Doumani, & el Cheikh, 2023). اعلام رسمی شروع بیماری ناشناخته کرونا در ایران 30 بهمن‌ماه سال 1398 بود(Aghakhani, Mobaraki, Ahmadzadeh, & Ahmadzadeh)؛ هرچند که زمزمه های بسیار زیادی از گوشه وکنار جهان مبنی بر وجود و بروز و گسترش این بیماری خبر می داد(Mobaraki & Ahmadzadeh, 2019). در همین حال، موجی از نگرانی برای بسیاری از والدینی که فرزندان کودک و نوجوان خود را به مدارس می فرستادند، به وجود آمد. ترس والدین از بیماری فرزندان و ترس معلمانی که همیشه آمادۀ خدمت و پرورش فرزندان کشور بودند و معمولاً افراد میانسال و مسن زیادی در بین آن ها وجود داشت، باعث از بین رفتن تمرکز و بازدهی تدریس آن ها و توأمان با آن، کاهش یادگیری دانش آموزان شده بود(Basilaia & Kvavadze, 2020).
معلمان در این دوران و تا پیش از اعلام رسمی وجود کرونا و تعطیلی مدارس، موارد بسیاری از اضطراب و نگرانی و علائم زیادی از انسان گریزی، گوشه گیری و کاهش بازدهی یادگیری دانش آموزان را گزارش داده بودند(Košir et al., 2022). اغلب این اتفاق ها، ناشی از موج نگرانی ای بود که والدین دانش آموزان به فرزندان خود منتقل می کردند و سعی بر حفظ و مراقبت از فرزند خود داشتند(Rehman & Khan, 2021). مورد دیگر، انتشار فیلم های مربوط به این بیماری از کشورهای دیگر در فضای مجازی بود که تصاویر دلخراش آن، ذهن آزاد و آمادۀ کودکان را از یادگیری مطالب آموزشی مدارس ساقط کرده بود(Alsubaie, 2022). پس از شیوع بیماری در ایران و ثبت افراد مبتلا و فوت چندین نفر از مبتلایان، تصمیم به تعطیلی مدارس و شروع آموزش مجازی مانند دیگر کشورهای پیشرفته انجام شد. در ابتدا دانشگاه ها شروع به آموزش مجازی کردند اما برای آموزش مجازی کودکان و نوجوانان نیاز به بستر متفاوتی بود که متناسب با سن و روحیات آن ها برنامه ریزی شده باشد. آزمون و خطاهای بسیاری صورت گرفت و بسترهای مختلفی مورد آزمایش قرار گرفتند تا استفاده از آن، هم برای معلمان و هم برای اکثر دانشآموزان در دسترس و آسان باشد(Amiri, Khademi, Khafri, Akbari, & Jangjoo, 2022). تلاش های بسیار زیادی صورت گرفت تا این آموزش ها از طریق تلویزیون و برنامه های کوتاه درسی و سایت های مختلف آموزشی بتوانند دانش آموزان را در فضای درس و کلاس نگهدارند اما تا آن لحظه، هیچ‌کس از بازدهی این نوع آموزشها اطلاعی نداشت و فقط سعی بر جلو بردن دروس دانش آموزان در آن مقطع زمانی بود؛ چراکه تصور می شد این بیماری به سرعت ریشه کن شود و دوباره آموزش های حضوری به کشور برگردانده شوند.(Dastani, 2021) متأسفانه عدم وجود زیرساخت های مناسب و نیز جایگزین سریع یک نظام آموزشی مجازی نو پا بهجای آموزش حضوری که سابقه ای طولانی در بین انسان ها دارد، مشکلات عدیده ای را برای معلمان و دانش آموزان به وجود می آورد و همواره با مخالفت ها و انتقاداتی روبه رو می شد(Ranjbar et al., 2021). آموزش مجازی در ابتدا به صورت پخش برنامه های درسی توسط معلمان در تلویزیون و در قالب زمان های کوتاه برای هر درس، طبق زمان بندی که از قبل اعلام می شد، صورت گرفت. در این نوع آموزش، دانش آموز امکان پرسش و حل مشکلات خود را نداشت و عملاً تعاملی میان معلم و دانش آموز نبود که خود این امر، یکی از مهم ترین مسائل حوزۀ آموزش وپرورش محسوب می شود.(Iravani et al., 2022)
پس از آن، معلمان با تشکیل گروه های کلاسی در پلتفرم های مختلفی که بر روی تلفن های هوشمند نصب می شدند، سعی بر تدریس و انتقال مفاهیم درسی به دانش آموزان را داشتند که این کار در ابتدا به صورت ارسال فایل های صوتی صورت می گرفت. آموزش صوتی برای برخی دروس امکان پذیر بود اما در بسیاری از دروس، مخصوصاً دروس تخصصی و دروسی که نیاز به حل مطالب داشتند، هیچ‌گونه بازدهی مطلوبی نداشت(Derakhshan, 2021). در این بین برخی از معلمان خوش ذوق، با تهیۀ آموزش ها در قالب فیلم و کلیپ های کوتاه، سعی بر بالا بردن کیفیت آموزش های خود داشتند تا جایی که برخی از معلمان دلسوز و زحمتکش، برای تداعی حس مدرسه و کلاس برای کودکانی که در مقطع ابتدایی تحصیل می کردند، فضای اطراف خود را آذین بندی و شبیه به یک کلاس درس واقعی می کردند که به گفتۀ اکثر معلمان، این کار تأثیر بسیار زیادی نسب به آموزش صوتی و ارسال عکس داشت(Rezaei et al., 2021) .پس از انتقال تجربه های آنان به سایر معلمان و ایده برداری از یکدیگر، اکثر آموزش ها به صورت کلیپ های کوتاه و کم حجم انجام می شد تا بارگذاری و دریافت آن در فضای اینترنت با سختی روبه رو نشود. بدین ترتیب، استفاده از یک پلتفرم مناسب برای آموزش که تعامل بین دانشآموز و معلم را به صورت صوتی و تصویری برقرار کند، بسیار موردتوجه قرار گرفت و آموزش مجازی به سطح کیفیتی بالاتری سوق پیدا کرد اما تمام این آموزش ها، تنها به صورت یک طرفه و بدون آزمون انجام می شد و علی رغم تلاش های بسیار زیاد معلمان و آموزش‌وپرورش در زمینۀ آموزش مجازی، هنوز هیچ اطلاعی از میزان بازدهی این آموزش ها وجود نداشت(Sadeghinezhad, 2023).
مواد و روش کار
نمودار شماره 1: دياگرام جستجو و انتخاب مقالات واجد شرايط با توجه به موضوع تحت بررسي در مطالعه مروري حاضر
يافته‌ها
مطالعات استخراج شده بر اساس هدف مطالعه حاضر در جدول شماره 1 خلاصه و ارائه شده اند. نتایج در کل حاکی از این مطب بود که آموزش مجازی با در نظر گرفتن مولفه هایی همچون 1:آشنایی معلمان و دانش آموزان با نحوه استفاده فنی از فناوری و وسایل ارتباط جمعی؛ 2: حمایت برنامه ریزان، مدیران و مسئولان آموزشی و والدین از ارایه آموزش به شیوه مجازی، 3: آمادگی استقبال دو طرفه معلمان و دانش اموزان از آموزش مجازی در شرایط بحران و اضطراری؛ 4: تدوین یک دستورالعمل کارا و عملی برای استفاده از آموزش مجازی در مراکز اموزشی؛ 5: استفاده از آموزش مجازی در کنار رویکرد آموزش سنتیو رایج؛6: پیش بینی طراحی زیرساخت های منسجم و اثربخش جهت ارائه آموزش مجازی و 7: کاهش اثرات روحی و روانی همچون نگرانی و اضطراب و غیره، در حال و آینده نزدیک برای رفع اختلال ارایه آموزش از طرف معلمان به دانش آموزان به اندازه آموزش سنتی می تواند موثر و کارا باشد. در محيط آموزش حضوري، دانش آموز اين خطر را مي پذيرد كه شايد احضار شود تا معلوماتش سنجيده شود و معلم هم مي-پذيرد كه شايد از او سؤالي شود كه نتواند ﺟواب دهد. اين ﻗابليت در فضاي آموزش مجازي وﺟود ندارد. با توجه به اینکه هدف كلي آموزش الكتروﻧيكي فراهم كردن امكاﻧات دسترسي يكسان، همزمان و جستجوپذير در دورههاي درسي در ايجاد فضاي آموزشي يكنواخت براي اقشار مختلف در هر منطقه و بهينهسازي شيوههاي ارائه مطالب درسي به منظور يادگيري عميقتر و جديتر است. در چنين فضاي آموزشي بر خلاف آموزش سنتي، افراد به اﻧدازه تواﻧايي خود از موضوعات بهرهمند ميگردﻧد. بر اساس شواهد حاصل از اکثریت مطالعات چاپ شده به طور کلی می توان اظهار نمود که یادگیری الکترونیکی را می توان کاربرد هدفمند فناوری های شبکه ای اطلاعات و ارتباطات در فرآیند تدریس و یادگیری دانست. یادگیری هنگامی اثربخش و کارآمد است که در محیط های آموزشی واقعی یا شبه واقعی اتفاق بیافتد. البته امروزه آموزش الکترونیکی به یکی از مهم ترین روش های آموزش شناخته شده است که می تواند بهترین گزینه یادگیری برای افرادی باشد که وقت و یا شرایط کافی و مناسب پای نشستن در کلاس های فیزیکی را ندارند، مورد استفاده قرار گیرد. در ايام شيوع بيماری كرونا اهميت آموزش مجازي و فراهم كردن زيرساختهاي ﻻزم براي توسعه فرصت آموزش از راه دور و آموزش مجازي دوﭼندان از قبل شده است، و گوشي هوشمند در دسترسترين وسيله در بين معلمان و دانشآموزان است. اتصال به اينترنت با استفاده از گوشي هوشمند براي جستجوي اطلاعات و تمرينات درسي و نيز استفاده ازشبكههای اجتماعی بيشترين ميزان استفاده را در ميان معلمان و دانشآموزان داراست؛ ناگفته نماند نرمافزارهايي وجود دارند كه امكان تدريس آنلاين یا مدرسه آنلاين يا همان كلاسهای مجازی را فراهم ميكنند؛ برخي از اين نرمافزارها رايگان و برخي ديگر مستلزم پرداخت هزينه بودند كه ميتوان با استفاده از آنها تدريس يك درس را طراحي كرد. البته ﻧبود زيرساخت ها در برخي مناطق به ويژه مناطق روستاي و همچنين پايين بودن سطح درآمد برخي از اقشار به خصوص در حواشي شهرها موجب شد اين سيكل آموزشي به طور كامل اﻧجام ﻧشود. حتي دانش آموزاني كه از امكانات مناسب براي دسترسي به اينترنت و كلاس هاي آنلاين برخوردار بودند، گزارش دادند كه برنامه آموزش آنلاين حتي از كلاس هاي سنتی استرس زا تر است. در كلاس هاي درس عادي مشاركت در فرآيند يادگيري استرس را بیشتر می کند. با در نظر گرفتن این مولفه ها معلمان و دانش آموزان در عصر مجازي به تبع جهان متغير، بايد اين تغييرات را تحليل، ﻧقد و ارزيابي كند تا بتواﻧند در موقعيت مبهم جهان تصميمات مقتضي بگيرند. به هر حال معلمان و دانش اموزان بايد بداﻧند در چه شرايط متحول جهان زﻧدگي مي كنند و فكر و عمل خود را به مرزهاي جغرافيايي محدود نكنند. از قدرت خلاقيت برخوردار باشند و بتواﻧند حداكثر استفاده را از آن نمایند.
با توج به این که تحقق و بکارگیری هر نوع فناوری، نیاز به شناخت توانایی ها و ظرفیت های موجود دارد، برای بهینه بودن آموزش از طریق فناوری های یادگیری الکترونیکی و نیز توانایی و آمادگی موجود و مشکلات موجود در این نظام آموزشی لازم و ضروری است. مسئله قابل تأمل اینجا است که تقابل شیوه سنتی آموزش با روش آموزش مجازی موجب تغییر پیامدهای آموزشی در یادگیرندگان شده است. فرهنگ تازه یادگیری بدون حضور معلم به راحتی نمیتواند جای خود را بیابد و در نتیجه محیط جدید آموزش و یادگیری را با چالشهایی همراه میسازد.
به طور کلی ضرورت و اضطرار آموزشهاي مجازي و آنلاین در دوران كرونا در قالب ابعادی همچون جذب استعداد، گسترش مکان آموزشی، تغییر چشمانداز آموزشی، پویایی و شکوفایی دانشآموزان، حفظ سلامت و امنیت دانشآموزان می تواند مد نظر قرار گیرد.
جدول (1): مطالعات استخراج شده از 6 پايگاه اطلاعاتي ملي و بين المللي در مورد موضوع تحت بررسي
شماره رفرنس | نویسندگان | سال چاپ | مکان انجام | نوع طرح | حجم نمونه | مهمترین یافته |
Khazri, 2020 | خضری و همکاران | 2020 | تهران | کیفی | 11 | اموزش مجازی برای رفع محدود شدن ارتباط دانش اموزان با معلمان, جلوگیری از سردرگمی دانش آموزان در شرایط کرونا, ضروری است، اما به دلیل عدم شناخت این فضا، نگرانی در دانش آموزان در رابطه با آماده نبودن زیرساخت ها وجود دارد. |
Hamidizadeh, 2020 | حمیدزاده و همکاران | 2020 | ارومیه | کیفی | 67 | موفقیت در آموزش مجازی نیازمند حمایت مدیران و مسئولان آموزشی و والدین می باشند و هم دانش اموزان و هم معلمان می بایست انگیزه و علاقه خود را در طی فرایند آموزش مجازی بالا نگهدارند. |
Sadeghi Nasab, 1400 | صادقی نصب و همکاران | 2020 | اهواز | کیفی | 15 | استفاده از آموزش مجازی به برنامه ریزان کشور کمک می کند تا با شناسایی راه های تسهیل آموزش و یادگیری در جهت استفاده درست ازفضای مجازی برای دانش آموزان, زمینه های لازم به منظور افزایش آشنایی دانش آموزان از این شبکه ها و تسهیل ارایه آموزش و پرورش را فراهم آورند. |
Oducado, 2020 | 2020 | فیلیپین | مقطعی توصیفی-تحلیلی | 27 | دانشکده و موسسات آموزش عالی باید از آموزش انلاین حمایت و از چالش های آموزشی پیش آمده ناشی از همه گیری بیماری کرونا استقبال نمایند. | |
Chang & Fang, 2020 | Chang و همکاران | 2020 | چین | مقطعی توصیفی-تحلیلی | 1321 | برای آموزش الکترونیکی و آنلاین تهیه یک دستورالعمل کارا و عملی نقش کلیدی در برخورد با تعلیق بوجود آمده در یادگیری و تدریس در طول اپیدمی بیماری‌های کروناویروس جدید دارد. |
Rajab, Gazal, Alkattan, & Rajab, 2020 | Rajab و همکاران | 2020 | عربستان صعودی | مقطعی توصیفی-تحلیلی | 1289 | آموزش آنلاین چالش‌های گزارش‌شده در طول همه‌گیری کرونا شامل مسائل مربوط به رفع اختلال ارتباطات، رفع عدم ارزیابی دانشآموز بعد از تدریس، آشنایی و استفاده با ابزارهای فناوری و کاهش اضطراب یا استرس مرتبط با بیماری همه گیر در جامعه و مدیریت بهتر زمان را برای معلمان و دانش آموزان به همراه داشت. |
Saleh Nejadbahrstaghi, 1401 | صالح نژادبهرستاقی و همکاران | 2021 | تهران | مطالعه توصیفی | 1200 | آموزش مجازی بر قضاوت اخلاقی و درس آموختگی دانش آموزان در دوران همه گیری بیماری کرونا تاثیر معنادار و مثبت دارد. |
Alipour, 2021 | علی پور و همکاران | 2021 | تهران | کیفی | 18 | تدریس دروس به صورت مجازی معلمان دارای مشکلات آموزشی و فناوری است، اما می بایست با استفاده از سبک های مختلف تدریس و ارتباط گیری پیوسته با والدین و دانش آموزان خلأهای ایجاد شده آموزشی را برای دانش آموزان و والدین بخصوص در شرایط اضطراری کرونا به حداقل رسانند. |
Gopal, Singh, & Aggarwal, 2021 | Gopal و همکاران | 2021 | هند | مقطعی توصیفی | 544 | سابقه کار معلم، طراحی دوره، بازخورد سریع و انتظارات دانشآموزان تأثیر مثبتی بر رضایت دانش اموزان از آموزش مجازی دارد. برای مدیریت آموزشی، این چهار عامل برای داشتن سطح رضایت و عملکرد بالا برای دوره های آنلاین ضروری است. |
Leo, Alsharari, Abbas, & Alshurideh, 2021 | Leo و همکاران | 2021 | امارات متحده | مطالعه کوهورت | 845 | موسسات باید هر چه زودتر به روش‌های یادگیری و تدریس سنتی بازگردند، زیرا یادگیری مجازی نمیتواند جایگزین روش‌های سنتی شود. |
Kang & Park, 2022 | Kang و همکاران | 2022 | کره جنوبی | مطالعه مقطعی تحلیلی | 123 | احساسات دانش آموزان در مورد تعامل مفید معلمان و بازخورد با آنها و ترجیح آنها برای دوره های آنلاین بر رضایت آنها از این دوره ها تأثیر مثبت دارد. |
Garris & Fleck, 2022 | Garris و همکاران | 2022 | امریکا | مطالعه مقطعی توصیفی- تحلیلی | 482 | نکته مثبت، دوره‌ها پس از انتقال آنلاین، انعطاف‌پذیرتر به نیازهای دانشجویان می‌شوند. ارزیابی دوره های در حال گذار به آنلاین به طور مداوم توسط خودکارآمدی آنلاین، بهزیستی عاطفی، اضطراب رایانه، مشارکت دانش آموز آنلاین، و درک دانشجو از اعتماد مربی با انتقال آنلاین پیش بینی می شد. |
Mackatiani & Likoko, 2022 | Mackatiani و همکاران | 2022 | کنیا | مطالعه مقطعی توصیفی-تحلیل | 386 | برای کاهش تأثیر بیماری کرونا بر آموزش، بخش آموزش باید بر نقش دوره‌های آنلاین باز گسترده در مؤسسات آموزش پایه تمرکز کند. |
Pereda, De Hert, El Tahan, & Romero, 2023 | Pereda و همکاران | 2023 | اسپانیا | مروری | 17 | برنامه های آموزشی جدیدی با تمرکز بر آموزش الکترونیکی و شبیه سازی پیشرفته بایستی طراحی شده و لازم است که اقدامات نوآورانه‌ای که برای رفع این کاستی‌های احتمالی در آموزش و پرورش مبتنی بر آموزش مجازی است، انجام و بررسی شود. |
Arab Mokhtari, 2022 | عرب مختاری و همکاران | 2022 | اصفهان | کیفی | 22 | معلمان به شناخت فرصتهای آموزش مجازی پی بردند و برای آموزش مؤثرتر باید پیش زمینه های زیر ساختی و آموزش بیشتر خود معلمان و خانواده ها، آماده سازی بانکهای اطلاعاتی محتوای آموزشی و اتخاذ تدابیری خاص برای دانش آموزان عشایر انجام شود. البته به نظر معلمان، در برخی دروس مفهومی آموزش مجازی به تنهایی نمی تواند منجر یه یادگیری دانش آموزان شود. |
Doji, 1401 | دوجی و همکاران | 2022 | گلستان | موردی-شاهدی | 1595 | برنامه آموزش مجازی شاد بر کارآمدی معلمان و ارتقای سطح یادگیری دانش آموزان تاثیر مثبت و معناداری دارد بگونه ای که باعث بهبود کارآمدی تدریس فردی و بهبود درصدی کارآمدی تدریس معلمان می گردد |
Tahmasabzadeh Sheikhlar, 2022 | طهماسب زاده و همکاران | 2022 | تبریز | کیفی | 20 | با وجود مشکلات و چالش هایی عنوان شده در آموزش مجازی، طراحی زیرساخت های منسجم و اثربخش جهت ارائه آموزش مجازی ضرورت دارد. |
Al Mohammad, 2023 | آل محمد و همکاران | 2023 | شوشتر | کیفی | 23 | از مزیت های آموزش مجازی می توان به تداوم تحصیل، ایجاد فرصت خلاقیت، همدلی اولیا با معلمان، انعطاف پذیری و آزادی عمل، نظارت بیشتر تربیت والدین بر تکالیف، ایجاد تجربه جدید برای ذینفعان آموزش، ورود ادبیات آموزش مجازی به نظام تعلیم و رسمی کشور، کاهش هزینه ایاب و ذهاب، ارتقاء سواد رسانه ای والدین، حذف یا کاهش امکانات کمک آموزشی، و سرعت یادگیری دانش آموزان اشاره نمود. |
Adedoyin & Soykan, 2023 | Adedoyin و همکاران | 2023 | قبرس | مروری | 18 | یادگیری آنلاین با آموزش از راه دور اضطراری متفاوت است، یادگیری آنلاین پایدارتر خواهد بود در حالی که فعالیت‌های آموزشی به شرط چالش‌های تجربه شده در طول دوره کرونا و بعد از آن، احتمالا ترکیبی‌تر خواهند شد. این بیماری همه گیر به خوبی بررسی شده و به فرصت تبدیل می گردد. |
Nahidh et al., 2023 | Nahidh و همکاران | 2023 | ایتالیا | مطالعه مقطعی توصیفی | 94 | رسانه های اجتماعی نقش اصلی را در ارتباط با، یادگیری، به اشتراک گذاری اطلاعات و نظارت از راه دور در طول قرنطینه در دوره بیماری کرونا را ایفا می کنند. |
بحث و نتيجه گيري
با پیشرفت فناوری و گسترش فضای مجازی از یک طرف، شیوع و گسترش ویروس کرونا و سایر بحران های پیش بینی نشده در دنیا از طرف دیگر، نقش یادگیری الکترونیکی در آموزش دانش آموزان را در مدارس برجسته تر شد(Wong, 2023). به طوری که امروزه آموزش الکترونیکی یکی از مهم ترین و بهترین روش های آموزش دانش آموزان است که شرایط لازم برای حضور فیزیکی در مدارس و مؤسسات آموزشی را ندارند، مورد استفاده قرار می گیرد(Alenezi, 2023). با همه این اوصاف، با توجه به شواهد حاصله از بعضی از مقالات منتشر شده قبلی همچون مطالعه طهماسب زاده و همکاران(Tahmasabzadeh Sheikhlar, 2022)، لئو و همکاران (Leo et al., 2021) و خضری و همکاران (Khazri, 2020) اظهار داشته اند که در این نوع آموزش و استفاده از محیط مجازی به دلیل فقدان ارتباط و الگوگیری دانش آموزان از معلم و دیگران، زمینه تربیت و رشد همه جانبه شخصیت فراهم نیست. در نتیجه نوآوری و رشد ایده ای خلاقانه را چندان میسر نمی سازد. در مقابل این یافته ها مطالعات متعددی نیز به عنوان مثال: مطالعه آدودین و همکاران (Adedoyin & Soykan, 2023)، آل محمد و همکاران (Al Mohammad, 2023)، دوجی و همکاران (Doji, 1401) و عرب مختاری و همکاران (Arab Mokhtari, 2022) گزارش نموده اند که ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه در ﺳﯿﺴﺘﻢ آﻣﻮزﺷﯽ ﺟﻬﺎن به دلیل شیوع کرونا، آﻣﻮزش ﻣﺠﺎزي با توجه به دارا بودن چالش ها و مشکلات فراوان، ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه آﻣﻮزش اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از آﻣﻮزش ﺳﺎل ها اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل رﺷﺪ بوده و شیوع پاندمی کرونا به عنوان یک بحران پیش بینی نشده ﻓﺮﺻﺖ ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻤﺎن، داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن، اﺳﺘﺎدان، ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰان آﻣﻮزﺷﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت آﻣﻮزﺷﯽ برای نگاهی نو داشتن به رویکردی جدید به ارایه آموزش در موسسات آموزشی در جهان را ﻓﺮاﻫﻢ آورد. شاید یکی از دلایل اختلاف در نتایج مطالعات فوق استفاده از حجم نمونه متفاوت ، طرح مطاعاتی مختلف و استفاده از ابزار متفاوت جهت سنجش موضوع تحت بررسی بوده باشد ولی در کل نویسندگان مطالعه حاضر با بررسی مجموع شواهد در این حوزه در سال های اخیر بیان می دارند که آﻣﻮزش ﻣﺠﺎزي ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﯿﺎزﻫﺎ و روش ﺗﺪرﯾﺴﯽ وﯾﮋه دارد ﮐﻪ در ﻧﻘﺎط زﯾﺎدي ازﮐﺸﻮرمان ایران و بسیاری از نقاط دنیا پایه های فنی اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ هنوز ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ. در ﻣﻘﺎﺑﻞ محققانی همچون اوجکادو و همکاران (Oducado, 2020) و چانگ و همکاران (Chang & Fang, 2020) بحران پاندمیﮐﺮوﻧﺎ در جوامع بشری را اﯾﺠﺎدﮐﻨﻨﺪة ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده اﻧﺪ؛ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧد در ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎزﻧﮕﺮي و اﻓﻖﮔﺸﺎﯾﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎيی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش و آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ را از ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺻﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ دور ﮐﺮده اﺳﺖ. ﻧﮕﺎه آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻪ ﮐﺮوﻧﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي دﻓﻊ و ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﺪن آن ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ، اﻣﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮوﻧﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ، ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ اﺻﻼﺣﯽ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻼش دارد ﺿﻌﻒﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي آن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎزاﻧﺪﯾﺸﯽ ﺳﻮق دﻫﺪ. نویسندگانی همچون پردا و همکاران(Pereda et al., 2023)، حمیدزاده و همکارن (Hamidizadeh, 2020) و (Mackatiani & Likoko, 2022) در یافته های خود همسو با کثریت نویسندگان گزارش نموده اند که با توجه به همه مشکلات و چالش های پیش رو، در شرايطي كه به دليل وجود وضعيت فوق العاده بيماري كروﻧا، داﻧش آموزان از حضور فيزيكي در كنار يكديگر منع هستند، اشتياق آﻧها براي همكاري در فعاليت هاي درسي در كنار همكلاسي هاي خود به صورت غيرحضوري بيشتر از زمان ديگر است.
بعضی از محققان همچون صالح نژادبهرستاقی و همکاران همسو با مطالعات فوق الذکر در این حوزه، بیان داشته اند که فضاي مجازي ﻇرفيت گسترده اي براي آموزش هاي عمومي دارﻧد. ﻧقشي كه آموزش ها در فضاي مجازي در ايجاد تغيير با تقويت هنجارها، ارزش ها و نگرش ها ايفا مي كنند. لذا معلمان می توانند با ایجاد و برقراری اعتماد در دانش آموزان بخش زیادی از چالش ها و کمبودها را کم رنگ تر نمایند(Saleh Nejadbahrstaghi, 1401).
هم راستا با نتایج جمعبندی شده، بعضی محققان همچون مکاتیانی و همکاران (Mackatiani & Likoko, 2022)، (Garris & Fleck, 2022) و صادقی نسب و همکاران (Sadeghi Nasab, 1400) اظهار داشته اند که اگر چه پاندمی کرونا، مشکلات زیادی بر تمام شاخص‌های جامعه از جمله سلامت مردم در جهان تحمیل کرد، اما منجر به شکوفایی برخی قابلیت‌ها در اغلب کشورها شد که از جمله آن می‌توان به فراگیر شدن و رونق یافتن آموزش مجازی در انها اشاره کرد. به نظر می‌رسد که آموزش مجازی در اغلب نقاط دنیا معلمان و دانش آموزان را وارد یک فاز جدیدی نموده است. از طرف دیگر، برنامه ریزان و سیاستگزاران این امر نیز بیش از پیش بر اهمیت آموزش از راه دور و آموزش‌های مبتنی بر یادگیری الکترونیکی واقف شده‌اند اما استفاده از فناوري اطﻼعات و ارتباطات بدون بسترسازي مناسب فرهنگي، علمي و توسعه مهارت ها و بالندگي معلمان محقق نمي شود.
بر اساس جمیع شواهد بررسی شده می توان اظهار داشت که از مهمترين چالشها و محدودیت های استفاده از آموزش مجازی مربوط به معلمان در دوران کرونا شامل زمانبر بودن توليد محتواي آموزشي، نقض حريم خصوصي مدرسان، نبود امكانات و وسايل كمك آموزشي و آزمايشگاهي، عدم برگزاري دورههاي توجيهي و مهارتي براي مدرسان و بكارگيري روشها و فنون تدريس ناكارآمد در تدريس می باشد. از سوي ديگر، از مهم ترين محدودیت ها و چالشهاي مربوط به دانشآموزان در این حوزه نيز شامل عدم دسترسي به تبلت و گوشيهاي هوشمند، ضعف شايستگي هاي عملياتي، جدي نگرفتن تدريس غيرحضوري و غيبتهاي مكرر، هزينهبر بودن خريد حجم اينترنت، سرعت كند پلتفرم های رایگان مانند برنامه شاد، نامشخص بودن سيستم ارزشيابي می باشد.
نتیجه گیری
منابع:
Adedoyin, O. B., & Soykan, E. (2023). Covid-19 pandemic and online learning: the challenges and opportunities. Interactive learning environments, 31(2), 863-875.
Aghakhani, N., Mobaraki, K., Ahmadzadeh, J., & Ahmadzadeh, J. Patient Safety in Hemodialysis Wards: An Important Yet Neglected Issue in Medical Management.
Al Mohammad, D., Amir Ali. (2023). Examining and analyzing the experiences of teachers from the transition to virtual education in the era of Corona. 2023 Mar 21;5(1):101-10. A new approach in educational sciences, 21(5), 110-100.
Alenezi, M. (2023). Digital learning and digital institution in higher education. Education Sciences, 13(1), 88.
Alipour, M., Ghasemi, Seyed Alireza, and Salarsadeghi, Mehdi. (2021). Virtual teaching of mathematics during the covid-19 pandemic: Narrating the experiences of an elementary teacher. Research in elementary science education, 4(8), 52-68.
Alsubaie, M. A. (2022). Distance education and the social literacy of elementary school students during the COVID-19 pandemic. Heliyon, 8(7).
Amiri, Y., Khademi, N., Khafri, F. Z., Akbari, Z., & Jangjoo, R. (2022). The Impact of Corona Outbreak on Virtual Education Policy in Iranian Universities. Journal of Social, Humanity, and Education, 3(1), 1-15.
Arab Mokhtari, F. (2022). Elementary teachers' lived experience of virtual education during the corona outbreak: a phenomenological study. Policy studies on teacher training (research on teacher training),(5), 4.
Basilaia, G., & Kvavadze, D. (2020). Transition to online education in schools during a SARS-CoV-2 coronavirus (COVID-19) pandemic in Georgia. Pedagogical Research, 5(4).
Chang, C.-L., & Fang, M. (2020). E-Learning and online instructions of higher education during the 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) epidemic. Paper presented at the Journal of Physics: Conference Series.
Dastani, M. (2021). COVID-19 and online education in Iran’s universities of medical sciences: A narrative review. Jundishapur Journal of Health Sciences, 13(3).
Derakhshan, A. (2021). Emergence distance education (EDE) role in the learning of English language skills during COVID-19 pandemic. Teaching English as a Second Language Quarterly (Formerly Journal of Teaching Language Skills), 40(3), 41-82.
Doji, B. H., Moghimi, Zahra, and Hajilu, Vahid. (1401). The effect of Shaad network virtual training program on the effectiveness of teachers and improving the level of students' learning. Management on Training Organizations, 10(3), 78-51.
Garris, C. P., & Fleck, B. (2022). Student evaluations of transitioned-online courses during the COVID-19 pandemic. Scholarship of Teaching and Learning in Psychology, 8(2), 119.
Gopal, R., Singh, V., & Aggarwal, A. (2021). Impact of online classes on the satisfaction and performance of students during the pandemic period of COVID 19. Education and Information Technologies, 26(6), 6923-6947.
Hamidizadeh, K., and Amirian, Fatemeh. . (2020). Virtual education during the corona epidemic from the perspective of elementary teachers. Research in humanities education, 8(28), 130-115.
Iravani, M., Nasab, M. B., Bahmaei, H., Ghanbari, S., Mohaghegh, Z., & Siahkal, S. F. (2022). The level of satisfaction and quality of E-learning in medical universities of Iran during the epidemic of COVID-19. Journal of education and health promotion, 11.
Kang, D., & Park, M. J. (2022). Interaction and online courses for satisfactory university learning during the COVID-19 pandemic. The International Journal of Management Education, 20(3), 100678.
Khazri, M., Vahadani, Mahbouba, and Mahmoudpour, Abdulbasit. . (2020). Studying the role of virtual education in the perceived interpersonal relationships of students towards teachers. Counseling Research (News and Counseling Research), 19(76), 234-251.
Košir, K., Dugonik, Š., Huskić, A., Gračner, J., Kokol, Z., & Krajnc, Ž. (2022). Predictors of perceived teachers’ and school counsellors’ work stress in the transition period of online education in schools during the COVID-19 pandemic. Educational Studies, 48(6), 844-848.
Leo, S., Alsharari, N. M., Abbas, J., & Alshurideh, M. T. (2021). From offline to online learning: A qualitative study of challenges and opportunities as a response to the COVID-19 pandemic in the UAE higher education context. The effect of coronavirus disease (COVID-19) on business intelligence, 203-217.
Mackatiani, C. I., & Likoko, S. N. (2022). Coronavirus era: Implications for massive open online courses in basic education institutions in Kenya. London Journal of Research in Humanities and Social Sciences, 22(2), 1-8.
Mobaraki, K., & Ahmadzadeh, J. (2019). Current epidemiological status of Middle East respiratory syndrome coronavirus in the world from 1.1. 2017 to 17.1. 2018: a cross-sectional study. BMC infectious diseases, 19, 1-5.
Nahidh, M., Al-Khawaja, N. F., Jasim, H. M., Cervino, G., Cicciù, M., & Minervini, G. (2023). The role of social media in communication and learning at the time of COVID-19 lockdown—an online survey. Dentistry Journal, 11(2), 48.
Oducado, R. M. (2020). Faculty perception toward online education in a state college in the Philippines during the coronavirus disease 19 (COVID-19) pandemic. Universal Journal of Educational Research, 8(10), 4736-4742.
Pereda, E., De Hert, S., El Tahan, M., & Romero, C. S. (2023). Retailoring training programmes in anaesthesia and intensive care after the coronavirus disease 2019 outbreak. Current Opinion in Anaesthesiology, 36(3), 369-375.
Raad, M., El Rafii, S., Doumani, F., Doumani, N., & el Cheikh, M. (2023). Global overview of early public policies towards the Covid-19 pandemic: Specific case review of Lebanon. International Journal of Disaster Risk Reduction, 103995.
Rajab, M. H., Gazal, A. M., Alkattan, K., & Rajab, M. H. (2020). Challenges to online medical education during the COVID-19 pandemic. Cureus, 12(7).
Ranjbar, K., Hosseinpour, H., Shahriarirad, R., Ghaem, H., Jafari, K., Rahimi, T., . . . Hosseinpour, P. (2021). Students’ attitude and sleep pattern during school closure following COVID-19 pandemic quarantine: a web-based survey in south of Iran. Environmental health and preventive medicine, 26, 1-10.
Rehman, A. U., & Khan, B. (2021). Challenges to online education in Pakistan during COVID-19 & the way forward. Social Science Learning Education Journal, 6(07), 503-512.
Rezaei, H., Haghdoost, A., Javar, H. A., Dehnavieh, R., Aramesh, S., Dehgani, N., & Sisakht, M. T. (2021). The effect of coronavirus (COVID-19) pandemic on medical sciences education in Iran. Journal of education and health promotion, 10.
Sadeghi Nasab, I., Hariri, Najala, Nobahar, Munir, and Bab Al-Hawaji, Fahima. (1400). Explaining students' experiences of the role of virtual social networks in their education and learning. , 12 (Special Issue), 216-231. Development of Jundishapour Education, 12(1), 231-216.
Sadeghinezhad, J. (2023). Online veterinary anatomy education during Covid‐19 pandemic in Iran: Challenges and opportunities. Veterinary Medicine and Science.
Saleh Nejadbahrstaghi, S., and Heydari Perchkohi, Ali. (2021). The effect of virtual education on the moral judgment of students during the corona epidemic. New ideas of psychology, 14(18), 23-34.
Tahmasabzadeh Sheikhlar, D., Ghafari, Asma, Iran Parvar, Pegah, and Barzegar, Hamzeh. (2022). Teachers' experiences of the challenges and problems of teaching in the virtual environment of the elementary school. . Research Education, 8(31), 24-37.
Wong, R. (2023). When no one can go to school: does online learning meet students’ basic learning needs? Interactive learning environments, 31(1), 434-450.
[1] دانشجوي دکتري، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران
[2] دانشیار، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران (نویسنده مسئول)
Alirezaghasemizad@iau.ac.ir
[3] استادیار، گروه علوم تربیتی، واحد کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی، کازرون، ایران
[4] استادیار، گروه روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران
